CJ INHOUD

INHOUD

Column

Drs

TL.E

Strop-uo11 Meijmfeldt

Ethiek en

mensenrechten hebben

eenze

lfd

e gronds

la

g

Prof

dr. D.F

Sche

lte

ns

De overdracht van waarden en

idealen

Prof dr. Vroom

Het einde van

de

Doorbraak?

Dr. CJ Klop

Periscoop: De were

ld

draait door

z

0

u

E

zou in het CDA overbodig moeten zijn. Maar helaas .. En als hij al zou moeten worden geschreven, zou dat door een van mijn mannelijke collega\ moeten worden gedaan' Ten tweede male, helaas .. Kwamen wij na aldie jaren van emanci-patJe nog niet zovcr op de lange weg naar gelijkwaardigheid"

'Komisch', aldus ecn kennis van me. Als lcrares Nederland' zet zij zich al jaren vrijwillig in om, in een asiclzoekerscen-trum, taallcssen te geven aan nieuwko-mers in onze maat-,chappij. Onlangs was er subsidie beschikbaar gekomen

voor de taallcs<,en Wat

bleekc De oudere

vrijwilli-gers bevoegde krachten1

Het bovenstaande dilemma is typercnd voor de plaats van de vrijwilliger in on-ze samenleving. En dat is nog steeds mccstal een vrouw. Natuurlijk is er in de afgelopcn jarcn wei het ccn en ander bereikt. Heel langzamerhand krijgen ook vrouwen zo bier en daar ecn posi-tie, wordt iets van de macht gedeeld 1\iaar hct proces om zover te komcn verloopt zeer langzaam.

Mentaliteits- en gedragsverandering,

met name bij mannen, i-, een cssentiele voorwaarde tot een ombuiging in de richting van gelijke rechten en plich-ten.

Ceconstateerd moet worden dat hct manneli1k dec! der hevolking te we1nig overtuigd is van de nood-zaak tot verandcring

Ver-andcring n1ag wei, 1naar

niet ten kuste van de eigen maa\<,chappeliJkc pc,.;itie. Zo 1'- hct nog maar al te vaak, ook in I 99-+.

viclen voor de zoveelstc kecr buiten de prijzen. Nu kan zij, opnicuw afge-dankt, tocki1ken hoe ande-ren, daarvoor wei hetaald, het door haar met vee! in-zct, enthousia<,me en des-kundigheid opgebouwde werk "professioneel"

mo-gcn voortzcttcn.

Opnieuw staat zij voor de

Drs.

TLE.

A1cijfl1jeldt

In de aanloop naar devol-gende )aar te houden Vl'.i-Wcreldvrouwenconfer-cntte in Beijing maken

vrouwcn-organisatic:-, op dit

nlo-ment de halans op van het keus om zich, zoak zoveel vrouwen, als

hoeksteen van het werk in kerk, partij of zorgsector met enthousiasme op een nieuwe taak te storten. Of om het deze keer eindclijk voor gezien te houden.

lr komt tenslotte een einde aan de

veerkracht.

tweede decennium emancipatiehelcJd. op basi-; van de FonPilrd Lookin!} Strdtcqicl

(Nairobi, 19851

In de zomer van 1991 ratificeerdc

Nederland, zondcr enig vourhchoud, hct lnternationale Verdrag inzake de uithanning van aile vormen van

minatie van vrouwen. In de eerste rap-portage naar de Verenigde Naties, waartoe Nederland zich op grond van het verclrag verplicht, gaf de regering een uitgehreide analyse van het eman-cipatievraagstuk en de genomen over-hei dsmaa trege len.

Vruuwenorganisaties in Nederland

kwamen in een reactie op de rapporta-ge echter tot de conclusie dat het over-heiclshelcid op het gehied van gelijke hehandeling van mannen en vrouwen de wortel., van de prohlemen niet aan-pakt. Knelpunten vormcn de wetge-ving, de politicke structuur en cultuur en de beeldvorming

Fen voorheeld. Op de 1/umau

Dwrlor-mml Index tdc index, waarhij niel aileen

naar economische, maar ook naar so-ciale inclicatoren al<; graacl van

ontwik-keling wordt gekeken) van het United

Natio11s Dwrlormml ProiJrillltllte I LINDP!

<,taan vrouwen 111 Nederland op

S6.26%, wan11eer de mannen op 100'){,

worden gestelcl Wereldwijcl gezien niet zo .,Jecht: Nederland staat <,amen met de Verenigde Staten op de twaalfde plaats. t\1aar ook na zoveel jaren eman-cipatiehcleicl i., een gelijkwaarclige posi-tie in ons land nog ver weg. Op

wereldschaal heeft de lntmtc~lioual Lahour

( )n}attisalion (ILO) vorig jaar

uitgere-kend dat hq clit trage tempo van

veran-dcring het nog 475 jaar duurt voorclat vrouwen en mannen gelijke machtspo-sities beklcdenr

Het CDA

In november 19'!3 melclcle fractieleider Eko Brinkman hij het C:DA- Vrouwen-beraacl trots, dat hij de volleclige Tweecle Kamer-fractie, toen nog 54 ze-tel.,, zou kunnen vullen met zecr capa-bele vrouwen. De teleur<,telling bij de vrouweli)ke hellt van onze panij was clan ook groot, tnen de definitieve lij-.t

( llV 111 'J-l

bekend were! en uiteindelijk slechts 26% van de CDA-kamerzete!., door vrouwen bezet werd. Eenzelfcle percen-tage, als bij de vorige fractie Bij de ge-mcenteraadszctcls is dit percentage vergelijkhaar En dat terwijl de

partij-raad zich loch op het 1/3 criterium had

vaslgelegd Met opnieuw verkiezingen voor de deur, wordt hct tijcl, dat ook het CDA ztch serieus hezint op de be-reidheid ee11 werkelijke afspicgeling te zijn van zijn achterban. De meercler-heid van de Nederlancler., i., van het vrouwelijk geslacht Het nieuwe kabi-net heeft haar bclofte om een behoor-lijk aantal vrouwen in de regering op te nemen waargemaakt. Terwijl voor vrou-wcn in vorige kabinetten <,teeds met veel moeite en druk plaats werd inge-ruimd.

Niet aileen directe politieke pmities zijn voor vrouwcn van be lang. Het 'ten-min'>te 1/3' moet in de partij in de vollc hrcedte leidraad zijn Dus ook in de re-dactie van dit hlad. Fvenecm is het wensclijk dat veel meer vrouwen bin-nen het CDA de pen oppakken en in CDV puhliceren Het gaat echter_niet aileen om het halen van criteria, maar ook om het strcven naar een maat-schappij, waari11 de werk- en zorgtaken gelijkelijk worden en kunnen worden vercleelcl en gewaarcleerd. Hct Weten-schappelijk lnstituut zou hier aandacht aan moeten bcsteden. Het is van groot belang clat ieders capaciteiten ten voile tot hun recht komcn en henut worden. Dat zou een werkelijke verrijking voor onzc san1cnlevingl voor vrouwcn en mannen hetekenen!

Drs.

TLE

In de colulltll _ywm de

I

()

0

z

u

z

1-Net zoals er van ethiek geen sprake meer kan zijn wanneer de

mens niet meer als doel wordt erkend, maar tot middel wordt

ge-degradeerd, zo kan er ook geen sprake zijn van rechtvaardigheid

wanneer elke mens niet wordt gerespecteerd. De uiteindelijke

grondslag van de ethiek en de mensenrechten is dezetfde: het is de

redelijkheid, de universaliteit en het respect voor elke mens. Een

uiteenzetting.

D

de fundering van de ethick en de mensenrcchten. Dte fundering is voor de beide thema's dc-zcltde. Ecn goed hegrip

van die fundering zal ook ecn antwoord gevcn op de vraag in welkc: mate er 111 de ethiek en in de menscn-rcchten van ahsoluutheid c11 universaliteit sprake is, in welke mate onk een

fundamentelc relativiteit

onvermqdelijk is. Van nu al kunnen we a\ meteen stellcn dat clke uitspraak

\)aarin is trouwcns de lundering - en wei de cnig mogelijke - van de ethiek te vinden. Wannccr 1mrners hlijkt dat cthisch handelcn niets anders is dan de redelijkhcid van het gedrag (praktischc

I zonder uitzonderingl zo-

Prof dr D.F Sc!Jcltens

rede) dan is daarmee de cnig dcnkhare lundering gegcven. Zolang dit n1et

wordt aangetoond zal

steeds tcrecht maar ook tevergccfs naar ccn

funde-ring \Vordcn gcvraagd. l)c

cnige lundering van de

ethiek is tc vinden in her wezcn ze\1 van het cth1sch handelcn en wei in de re-delijkheid waardoor het wordt gckcnmerkt wei op het geb1ed van de cthiek als

in-zake de mensenrechten tegclijk inte-graal absoluut en intcinte-graal relatiel is Hetzclfde kan en moet trouwcns wor-den heweerd van elkc uitspraak die een mens kan doen

Dit hcle bctoog kan gelden als een ka-raktcrisering van de cthische ervaring.

Coed op zichzetf

Wat cen mens 111 zijn handclcn beoogt kan goed zijn terwille van Zlchze\1 ol enkel voor het hereikcn van iets ander'>. Er moet du-, ondcrscheid worden ge-maakt tusscn het instrumentecl I functio-nee\1 goede dat middel is om iets andcrs

lc hcreiken en het goede op zichzell dat terwille van zichzell wortlt gewild en nict dienslig kan of mag zijn voor Jets andcrs. Vriendschap bi)voorbeeld is goed op zichzelt en kan ol mag niet he-rusten op herekening Ze zou in dat ge-val ophouden vriendschap te zijn. Zoals hekend, duidde Kant dit verschil aan mel zijn onder<,cheid tussen een ca-tcgorische en een hypothetische irnpe-,·atid. Waar dit onder,cheid zou wor-den ontkend, kan er van ethisch hande-l en geen sprake mecr zijn. Er kan dan zelts niet mecr worden aangeduid wat ethisch handelen is. Fth1sch handelen is, hij detinitie, gericht op wat als gocd op zichzell wordt aangezien.

Cerichtheid op het universeel

goede

Een tweede onderschcid i'> met het

vori-gc vcrwant. In \VZlt ccn n1cn~ n1ct zijn

handelcn heoogt, bn onder<,cheid wor-den gernaakt tu<,<,en wat goed i'> voor hemihaar als individu, wat aan zijn/haar individuelc verlangens, strevingcn,

nci-g111gcn bcantwoordt en wal goed kan

worden erkend wanneer met a lies en ie-dereen wordt rekening gehouden. Een rnens kan zich verriJken op de kosten van de anderen. Dit kan wei goed (voordeligl worden genoemd voor hem al' llldiviclu: het zal en het kan niet als goed worden erkend door de henadeel-den. I let eth1sch goede i<, gencht op het umverseel goede; het intendeert wat in pnncipe door icdereen idit zip1 aile

mcn-;cn) al'i gocd n1oct kunncn worden

erkend, wat altham niet als kwaad rnoet kunnen worden atgewezcn. Ethisch

handelcn intendeert universaliteJt.

Tijdgeest en culturele

bepaaldheid

Hoe kunnen we uitmaken wat in princi-pe door iedereen als goed moet kunnen

( llV Ill 'il

worden erkend'

In de verschillcndc culturen wordt daarover niet gelijkelijk geoordeeld lslamitische Ianden hcbhen over maal-schappelijke sancties, polygamie, religi-euze tolcrantie, individucle vriJheid, god,dienstvrijheid andere oordelen dan onze We,terse wcreld. In vrocgere ti)-den kende de Westerse wercld ook heel andere opvattingen: de emancipatie van de vrouw, de democratic, de sociale rcchtvaard1gheid, de religieuze tolcran-tJe, het respect voor de individuelc vrij-heid zijn ook daar verworvenhedcn van recentc tijden.

De culturelc bepaaldhe1d van allcrlei ethische opvattingen roept de vraag op ot de culturele steer, de eigen tijdgee<,t niet de laatste horizon 1s van waar uit en op grond waarvan over de ethische betekenis van de mcnsclijke gedragin-gcn kan worden gesproken. list de to-lerantic niet dat de verschillcnde opvattlllgen van onderschciden cultu-ren als gclijkwaardig worden erkendc De neiging om deze vragen positid te heantwoorden is tegcnwoordig zecr sterk. Ze kan echter in conflict kornen met ons spontaan aanvoelcn dat niet di-rect al' onjuist kan worden weggedron-gen. Ceven we cen bekend voorbeeld. De veroordeling van Salman Rushdie door de J,Jamitische wcreld, orn zonder

cnigc vorm van procc..., vogelvrij tc

wor-den verklaard - de zogehetcn F<iiJP<I

wektc ccn rcactie van vcront\vaardiging

in de We,tersc wereld. 1\loeten we niet-temin oordelen dat de I,Jamitische op-stelling geli)kwaardig 1s aan deze van de We'>lerse wcrcld verschillcnde cul-turen, verschillcnde maar gelijkwaardi-ge beoordclingelijkwaardi-gen" ,\locten we dezelf-de begri1pendezelf-de houding opbrengcn voor het hloedbad in Turkije, aange-ricln door tundamentalistische 1\loslims

z

u

z

z

die tcrwillc van hetzelfde wcrk van Rushdie de dood van dertig intellectu-elcn veroorzaakten? Zouden we het

gccn vooruitgang kunnen en n1oetcn

noemen wanneer in bepaalde lsla-mitische staten een grotere vrijheid van godsdiemt zou worden erkcnd en een zekere <,ecularisatie van de politieke steer zou worden aanvaard7 Het feit dat zo iets op dit moment nog niet kan, wil niet zeggen dat het geen vooruitgang kan heten wanneer het wei kan. Hebben we in eigen cultuur de op-komst van de democratic, de individu-ele vrijbeid, de sociale verzorgingsstaat, de vrijheid van de godsdienst, de eman-cipatie van de vrouw, de tolcrantie te-genover homoseksuelen niet als een vooruitgang beschouwd?

Wanneer de tijdgeest als de laatstc basis van onze ethische oordelcn wordt er-kcnd, dan kan van uit de ene cultuur geen enkel waardeoordeel over een an-dere cultuur worden uitgesproken, zclfs niet om tegengestelde oordelen gelijk-waardig te noemen. De begrippen vooruitgang of achteruitgang zoudcn dan cvenzeer zinledig worden. Het is daarom moeilijk de eigcn culturele sfeer zonder meer als de laatste horizon van onze ethische oordelen te beschouwen. In Ieite fungeert de eigen cultuur ook niet als de uiteindelijke norm. We moe-ten immers vaststellen dat de

verschil-lendc culturen helemaal niet

ver-schijnen als massieve en homogene waarderingssystemen. In elke ictwat gecvolueerde cultuur bcstaan cr me-ningsvcrschillen en discussies, die elke

zin zouden nli')scn \Vannccr ze gccn

an-dere basis hadden dan die cultuur zell. Het hecft dan ook geen zin - zoals wei eens wordt verdedigd - dat uit de loutc-re vergelijking van de opvattingcn uit verschillcndc culturen nieuwe en betere

zienswijzen zouden ontstaan. lmmer<, die vergelijking zou elk criterium mi'>-sen en er zou geen cnkele grond zijn om de ene opvatting hoven de andere te verkiezcn.

Absoluutheid en relativisme

Wanneer het universelc goede dat de maatstaf vormt van hct ethi<;che gedrag uiteindelijk niet wordt gemeten aan de maatstaven van de tijdgec<;t of de cul-tuur, wanneer de uiteindelijke criteria elke relativiteit trachtcn te overschrij-den, wat kan dan nog als maatstaf die-nen7 Is het niet uitgesloten zulk een maatstaf aan te wijzen, aangezien het ontdekken ervan een transcendentaal standpunt veronderstelt terwijl het toch voor de mens onmogelijk schijnt zich aan zijn tijdgebondenheid te onttrck-ken7 Dat de mem zijn eigen tijd niet kan over<;tijgen geldt veelal als var1Zeil-sprekend. Niettemin moet men zich af-vragen of die vermeende stelling niet te ongenuanceerd i<;. Moet men zich niet afvragen of de bevestiging zeit van ecn radicale tijdgcbondenheid, van de op-geslotenheid van de gee<;t binnen de ei-gen tijdsfeer niet het teei-genge<,telde inhoudt van wat ze zelf beweert? Hoe zou een men<, van zip1 tijdgebonden-heid hewu-.t kunnen zijn, wannecr hi) niet over de grenzen van die tijd hcen kijkt; Hoc zou icmand met ab-,oluut-heid een radicaal rclativisme kunnen vcrdedigen zondcr in tegenspraak te komen met zichzelf7 Mi.,schien moeten we veelccr erkennen dat het absolute en het rclatieve in de mcn-,eliJke geest nict tegenover elkaar staan als een al-ternaticf waarvan hct ene of het andere ongenuanceerd moet worden aanvaard. Zoudcn bcide nict tcgelijk waar kunncn zijn en wei zo dat wij genoeg aan abso-luuthcid bezitten om de relativiteit van al om weten te onderkennen, terwi]l de

relativiteit die al onze uitsprakcn onver-mijdelijk hlijtt aankleven om verhindcrt dat wij ooit zonder meer over absolute en tijdloze ethische norrnen zouden kunnen srreken Het komt er daarom op aan de ab,oluutheid van onze ethi-sche normen van de nodige restrictics te voorzien.

Het is duidelijk dat het verdedigen van een transcendentaal standrunt ter fun-dering van de ethiek niet kan leiden tot de aanvaarding van concrete gedrags-normen die onveranderd voor aile tij-den geldcn. De meest elementaire normcn zoals rcsrect voor het Ieven, voor anderman., vrijheid, voor de men-selijke waardigheid geven aanlciding tot discussie'>. Toch is het de mens mo-gelijk zich in zijn gedrag or het univer-sele te richten, het univeruniver-sele te intenderen. Het is mogelijk dat ik de hereidheid heh zo te handelen dat ik mij tegenover elke denkbare mens

-ook van de komende generaties wil

kunnen verantwoorden. De normen die ik in die gesteltenis meen te moeten ot te mogen naleven, zullcn wellicht later correctie hehoevcn, maar or dit mo-ment meen ik dat ze de

tuur vooruitgang hcbhen gemaakt ot niet. hij vragen ot dictatuur en exploita-tie a! dan niet ethisch toelaatbaar zijn is er geen ander criterium dan de rrinci-pielc imtemmingsmogelijkheid van aile mensen. Deze '>telling wordt ook door Hegel verdedigd Met een verwijzing

naar zijn 'E11Zyklopddie der philosophisclm1

Wim11Schajtf11', Par. 470 schrijh Perer-zak: 'Wie Kant sieht Hegel i11 der AHqemeiHheit uHd der NollPCildigkeit die Knmzeiche11 der mo-mlischeH c;ebote . ('SelbstkenHIHis des Abso-luten', 19H7, fl 19).

Tolerantie en superioriteit

Het hcvestigen van een transcendentaal standpunt wordt soms als imreriali'>-tisch ervaren. Is het niet in strijd met ecn algehele tolerantieJ Dit is zo wei-nig het geval dat de beve<,tiging van de tolcrantie zelf een absolute waarde ver-tegenwoordigt en een transcendentaal standrunt veronderstelt. Het is omdat aan elke mens het recht op een eigen ziens- en handelwijze wordt toegckend dat tolerantie wordt voorgehouden als een verrlichtende waarde.

Die tolerantie sluit echter het hesef van een surerioriteit niet uit. llrengt niet de bevestiging van om het rrincipiele consensus van

elke mens kunnen heko-

De absoluutheid

even welke waarheid een hcraalde surcrioriteit tot uitdrukkingJ Wie heweert dat kannihalisme ongcoor-loofd is. verdedigt de su-rerioriteit van een nict

kannibalistische cultuur.

Hetzelfde geldt voor we-men. Zou die hereidheid

tot universele verantwoor-ding nict het wezcnlijkc kenmcrk van her ethisch gedrag uitmakcn) Zou het daarom ook niet tcrecht zijn dat een aantal heken

van onze ethische

normen moeten van

de nodige restricties

worden voorzien.

de hlosofen in navolging van Kant- zo-als Hahcrrnas, Apel, Rawls en

anderen-de universaliseerhaarheid of anderen-de

Konsn1s-]iihiqkeit van de gekozen norrnen als de garantie heschouwen van hun deugde-lijkheidJ llij meningsverschillcn tu<,sen culturcn, bij vragen ot wij in onzc

cui-(IJV ICI'J-1

duwenverbranding, mane-ling, strat zonder vonnis etc. Wie verdcdigt dat een man als Salman Rushdie niet zonder vonnis ter dood kan worden veroordeeld en vogelvrij vcrklaard, verdedigt- ten minste op dat punt - de surerioriteit tegenover de ge-meenschar die dat wei doer. Wie nooit

z

z

f-van supenoritcit wil spreken, raakt ver-zeild in een nihilisme dat ook de sterk-ste vorm van intolerantie niet kan afwijzen. Wei moet ook de eigen more-le overtuiging met een kritisch oog worden hekeken. Wanneer aan de grondslag van de ethiek een ahsoluut en transcendentaal karakter wordt toe-gekend, dan kan die ahsoluuthcid toch niet direct op de eigcn ethische normen worden ovcrgcdragcn.

Een formeel of inhoudelijk

criterium?

Het absolute refcrentiepunt van het et-hisch handclen -de gc'lntendeerde

uni-versalJteit lijkt !outer formeel. Hedt

het wei een inhoudelijke betekenis~

Kan met een !outer tormeel criterium iets worden hepaald7 Wie het contra-dictieprincipe aanvaardt, kan toch ai-leen op grond daarvan nict eens uitmaken of de aarde vierkant ol rond is. !-, het dan ook niet zo gestcld met het intentionele en lormele criterium dat werd aangegeven7

Het !outer formelc en inhoudsloze ka-rakter van het aangeduide criterium is -,lcchts schijn. Dit kan worden verdui-delijkt met een verwijzing naar Kant. Het is hekend dat Kant hct cntenum van hct ethisch handelcn heelt weergc-geven in zijn categorische imperat1el die hij np drie manieren formulcert. Laten we de eerste twee even met el-kaar vcrgeliJken. De ecrste formulcring

!uJdt- 'Handel volgcm die maxime

waarvan je tegelijkerti)d kunt wensen dat zc een algemene wet wordt ' Daarmee is aangcduid dat hl'l gedrag ol de gedragsrcgcluniversalisecrhaar moet zijn om als ethisch aanvaardbaar te gel-den. Het is net zoals de bovenvermclde

'KolisclisfiiJn,;kcit' schijnhaar cen !outer

formele norm. Kant formulcert echter

dezcltde (let op: dezeltde) norm nog op een twecde manicr Hij luidt dan al-dus: 'Handel zo dat jc de menshcid, zo-wel in je eigen pcrsoon als in de persoon van iedcr ander tegelijkertijd altiJd ook als doel e11 nooit !outer als middel gehruikt' Dezeltde norm die eerst !outer tormeel klonk krijgt nu op-eens ecn inhoud en wei her re>pcct voor elkc mens, het respect voor de menseliikheid (de vrijheidl in elke men> Kant beschouwt die twee nor-men als gelijkwaardig, hun inhoud is dezeltde. De ecrste norm is dan niet zo formeel al> hit scheen. Dat kunnen we trouwens makkei!Jk inzien. Wanneer miJn gcdraging om ethisch te ziJ11 1n principe de instemming van iedereen moet kunnen krijgen, dan moct zc ui-teraard met iederecn rekcning houden. lcdereen telt dan mee, ieders inspraak heclt helang. Die erkenning van iedcr-een moet steeds aanwczig zijn. Wan-neer dat niet meer hct geval is, hehbcn wij het terrcin van de ethiek verlaten. Wie die norm niet erkent, huldigt over de hclc linie ecn utditaristische, ego'isti-sche lcvenshouding die aile mogelijke vormen van onrccht bij voorhaat lcgiti-meren kan. Ten onrechte werd vaak

ge-steld dat het principe van de

Kollsms-fiil1i<Jkcil of de HcmcJ,afisfmc

Kolllllllllll-kalioll !outer procedurele criteria zouden

zijn. Het principe dat van uit een der-gelijke situatie besli<.t moet worden >luit al de plicht in clke mens te

erkcn-nen

Maatstaf tot beoordeling

l:letekent het aanvaarden van het gestel-de criterium niet dat wij meteen voor een hloedeloze, karakterloze, neutralc

en minimalisti'>che ethick opteren~

Wordt niet heel de rijkdom van de ethi-sche normen die hinnen een hepaalde cultuur tungcren herlcid tot ccn

waar universeel maar inhoudelijk zeer arm criterium' Wordt er geen schoon schip gemaakt met tradities en morele gcvocligheidc Zulk een hezwaar is he-grijpelijk alhocwel hct op ccn vergis-sing herust. Het aangchaalde univcr-saliteitscriterium is cnkel een toctsings-criterium; ecn maatstaf om gangbare of hediscutccrde ethischc opvattingen -van waar d1e ook mogen komcn - te be-oordelen. Wic dat criterium huldigt, hocft niets tc ontkennen van de heers-cndc cthische opvattingen; hiJ hoeft hclemaal nict de rijke divcrsiteit van culturcel verschillende visics uit te schakelen, tc nivelleren of tot ecn grootste gemcne deler tc herleiden. Hij " enkel en aileen in het hczit van een maatstaf waar in discussies over cthi-sche prohlcmen naar kan worden vcr-wczcn. Wic weet hoc lang cen kilo-meter is, wect nog niet hoc vcr Amster-dam van RotterAmster-dam verwijderd is, maar hiJ hccft wei ecn maatstaf om het te mctcn. Zo is het aangeduide criterium enkcl bedocld als toetsing, niet als een axioma waaruit wordt gcdcduceerd. De ethische opvattingcn die allcrlci facto-rcn tot oorsprong hehhcn gaan aan de ethischc rcflcctie vooraf Deze zal ach-teraf onderzoekcn waarin hct wezen van het cthisch handelcn hestaat en aan de hand van welk criterium het kan worden hcoordeeld.

In de hczinning op de vraag wat ct-hisch handelen hctckent, hehhcn we achtereenvolgens verschillende wezcn-lijke trekkcn aangegevcn Wij zijn ten slotte uitgekomen hij het mcest ab-stracte maar ook het mecst wezcnlijke en meest omvattendc kcnmerk van hct ethisch handelen. Wij hoeven nu -

zo-als gezegd nict te vrezcn dat dit

ah-stractc criterium de helc rijkdom van de heersende normen zou vervangen. Het

( llV 111-'il

critcriutn zou cchtcr geen richtsnoer

ziJI1 als het aan om het even wat zijn goedkcuring zou gcvcn. Het werkt

zo-als het DlltiiiOHicm van Socrates. Hct zcgt

wat nict mag Dat is cchter niet gering Wanncer wij daar even over nadcnken, dan kunncn wij cnkcl vcrbaasd zijn hoc ver die ncgatieve wcrking zich uits-trekt. Het is duidelijk dat elke vonn van cxploitatic of onderdrukking de toets van dit criterium nict kan doorstaan. Het is bijvoorhccld duJdclijk dat hon-gcrlijders van de Derde wercld nooit hun instcmming kunncn gevcn aan de hccrsende verdcling van de wcrcldrijk-dom. De hccrsende vcrdcling moct

vol-gens hct aangeduidc principe als

immorecl worden heoordceld, al gcdt dat principe niet aan hoc een rechtvaar-dige of ethisch verantwoorde verdcling er moct uitzien. Ncolibcrale opvattgcn zoals d1e van R. Nozick die de

in-dividuelc vrijheid I de

Wil/ki;,-

verdcdigen zonder enige zorg voor so-cialc solidariteit, zullen z1ch niet op dit principe kunncn beroepen, ofschoon ze hun opvatting als ethisch verantwoord - zclfs met ecn beroep op Kant - verde-digen

Hct standpunt dat hier wordt

verde-digd in verband met de concrete

in-vulling van de cthiek - is zecr verwant met de opvatting van Kant Ofschoon Kant de nciging vertoondc uit de cate-gorischc impcratief concrete

vcrplich-tingen te deduceren, kwam zijn

houding er in kite op neer de hcerscn-de opvatting aan hcerscn-de toetsing met hcerscn-de ca-tcgorische impcratief tc ondcrwerpen.

Pcpcrzak schrijft dan ook tcrccht 'Ka11t

akzeflticrte die ]<1ktisch hcstclmule Moral u11d Rechtsordmmg tmd hcurtci/te sic llur

"""""d

ci-l1CS 11ligel1leillcll Kriteriu11ts (de kategorische

imperatiefl' Dat had uitcraard tot gc-volg dat het morcle den ken nict zonder

z

u

z

z

z

meer aan de gebondenheid aan de his-torische context ontsnapt. Het citaat van Peperzak gaat dan ook aldus ver-der 'So

h/,ch

alles Hislorischen abhiinl)i<] ' Hegel kon met zulk een tocgcven aan

!outer als middel te behandelen, is cch-ter nict duidelijk afgclijnd Hct is vat-baar voor vcrschillende invullingen, waarbit niet direct duidelijk is welkc de bestc is. Als we daarmee de problemen in verhand met abortus en de historische context niet

De vraag naar de

1nstemmcn. Hij meende de hele ethiek te moeten deducercn. Hij moest zich echter beroepen op de volksgemeenschap in de

daar heersende 'Sitt!Jchkeit'.

Daardoor komt hij ten slotte toch bij Kant

te-recht. Om nogmaals

Peperzak te citeren: 'Auci.J

hier Jjrcift Hegel - wie Kant- die

absolute en

euthanasic willen oplos-sen, dan is de richting die het criterium aanwijst niet

mcteen onbetwistbaar.

universele

draagwijdte van de

idee der

mensenrechten

wordt veelal

Kan men bijvoorbeeld

spreken van een mens van-at het moment van de con-ccptie en eist de norm de mens als doel te behande-lcn dat elke vorm van eu-thana<,ie te veroordelen isc Hoe moet met hctzelfde critenum in de hand

ge-oordeeld worden over

negatief

hislorische FaktiZildl des llestehendcn

c111j'

scheint es <WI E1uie doch dass er

beantwoord.

ddssclhc Jjelcm hr~t, 11'115 er Kr~nt vorl}eworfcn

hatte' (A. Pcperzak, Selhsterkn111tnis Jes Absolutcn, 1987, p. 60-63) De <;telling van Kant die ook Hegel niet kon ont-wijken, schijnt wei de enig mogelijke Ze verenigt op een onlosmakelijke ma-nier het absolute met het historisch-toevallige

Het principe en de

meningsverschillen

Er blijft een zeer belangrijk problccm. Wannecr het cthisch handel-en op zulk een onbetwi'>tbaar hegimel bcrust, hoe is hct dan nog mogelijk dat er op ct-hisch gebied zoveel onenighcid be-staat: Dit heeft natuurliJk tc maken met de aard van het criterium. l'v\ocht dat criterium of de categori<,che imperatiel zoals Kant hem formuleerde dezelfde betckenis bezitten als de axioma\ van de geometric, dan was aile ethische dis-cusSJe onmogclijk Wat het betekcnt de mens in zi)Jl menseli1ke waardigheid tc ccrbicdigen, hem ook als doel en nict

economischc structuren,

eisen van vakbonden, bezuinigingen van rcgeringen, problemen met asiel-zoekers, nationalistische bewegingen in Europa enzovoort. Het is ook duidelijk dat uit de instemming met de categori-<,chc impcratiel van Kant niet volgt dat ook diens concrete normen van ethisch handclen worden aanvaard. Het is ook niet zo dat we encrzijds een duidelijk criterium hebben dat gcen onbepaald-heid kent en anderzijds concrete

toc-passingen die discutabcl ziJn. De

onbcpaaldheid zit in het begimel zelf. De meningsverschillcn op ethisch ge-bied ziJn niet vrcemd aan het principc zelf Ze geven medc de man1cr aan waarop het principe wordt bcgrepen. Wic pleit voor abortus op aanvraag heeft cen andere opvatting over de eer-bied voor het Ieven dan wie zich daar radicaal tegen vcrzet. Wie meent dat euthanasic nooit mag, oordcelt daar an-ders over dan de mensen die de zelfbe-schikking verdedigcn Wit vullen het criterium spontaan in met concrete

pa"ingen die om door traditie, de heer5ende mentalitcit, de tijdgcest wor-den hijgebracht Zo zien we hoe in dat absolute criterium het relaticve hinnen-dringt. Het criterium i5 daarmee echter nog niet waardelom of verdwenen. Het blijh werken als een vraagteken, als een wegwijzer. Het vraagteken maakt dat wij de heersende opvattingen niet pro-bleemlom e11 kritieklom aanvaarden. De wegwijzer wijst een richting die wei meteen bepaalde afwijkingen uitsluit maar ook nog vee! overlaat aan dialoog en disCLI5sie. Daarom werd gezegd dat hct criterium nooit als een axioma fun-geert maar als een intcntie waarvan de precieze richting in concreto moet worden bepaald terwijl bcpaalde han-delingcn of leven5wijzen met duidelijk-heid worden afgewczen.

Onafscheidelijk

In het gcstelde criterium doordringen ahsoluutheid en relativiteit elkaar en wei zo dat ze onalscheidelijk aan elkaar vastzitten. Dat kan paradoxaal schijnen. Het is echter zo gewoon dat het overal, in elke uitspraak die een mens kan doen, het geval is. Nemen we als voor-beekl de simpelste uitspraak die een mem kan doen en die tegelijk voor Descartes de mee5t fundamentelc ze-kerheid wa'> van zi)ll wijsgerig systeem: 'lk ben'. Die uitspraak is volstrekt onbe-twi5tbaar omdat 111emand kan denken dat Descartes z1ch totaal vergiste toen hij die uit-.praak deed. Niettemin is die-zelfde uitspraak zecr duister. De manier waarop De5cartes ze bcgreep, is zo vrecmd dat wiJ er ons niet in erkennen. Ze is klaarblijkeliJk vak zoals latcre ti-losofcn ten overvloede hehben gcargu-mcntccrd. De5cartcs werd daarin in helangriJkc mate door de toen heerscll-dc gcdac.htenwcrcld bepaald Hoezeer we ook bc-;cffen dat de hetekenis die

( IJV 111 'l-1

Descartes aan die simpelc woordcn gaf, bediscutecrbaar of zelfs vals is, daarmee hebben we nog niet de juiste en ware hetekenis achterhaald. Er is een hele fi-losohe nodig om dat te berciken en hct is duidelijk dat daarin nict zo direct eensgezindhcid zal worden gevonden. Zo zicn wij hoe in elke - ook de meest 5irnpele - uitspraak absoluutheid en re-lativiteit een onafscheidelijke eenheid vorrncn.

De betekenis van de

mensenrechten

Na wat we hebben gezegd over de grondslag van de cthiek zal het niet zo moeilijk zijn om de vraag te heant-woorden of de mcnscnrechten aileen maar een produkt zijn van onze Wc5tcrse cultuur dan wei als universeel gcldig moeten worden crkcnd. Het probleem dat daarmce wordt gesteld is niet onbelangrijk Het is de vraag of een beweging die twcehonderd Jaar ge-lcden werd i ngezet, door vele denkers als een enorme geheurtcnis werd bc-oordceld en algemecn werd crkend als de dehnitieve ontdekking van de grondslag van aile rccht, niet mecr was dan cen culturecl produkt van onze tijd De zin van de geschicdenis staat daarmee ter discussie. Vervolgens is het belangrijk vast te stellen dat de vraag die hier aan de orde is - de vraag naar de absolute en universcle draagwijdte van de idee der mensenrechtcn - veelal ncgatief wordt beantwoord.

Daarbij moeten we wei opmerkcn dat de gestelde vraag rneestal wordt behan-deld als een empirisch problecm. Het prohleern is dan of de bekende verkla-ringen van de mensenrechten overal, in aile Ianden worden crkcnd en eventueel zells of ze er worden nagelccld. Zulk een onderzoek kan cnkcl aanleiding

z

u

z

z

z

f-ven tot een cf-veneens empirische con-c]u<;ie luidend dat de than'> in kite er-kendc memenrcchten (de bcer-kendc verklaringen) ook in kite al dan niet overal worden erkcnd.

Er is echter een andere manier om de vraag naar de univcrsalitcit tc hegrij-pen. Men kan ermee bedoelcn of de menscnrcchten (of ze in Ieite erkend worden of nictl eigenlijk horcn erkcnd tc worden door aile men'>en, allc volkc-rcn over de hele wereld. Deze vraag stelt ecn onderzoek in naar de princi-piele normaticve betekcnis van de men-senrechten. Het i-, duidchjk dat dit probleem niet via empiri-,ch onderzoek kan worden opgelmt. Zelfs wannecr op dit moment de bekcnde verklaringen van de men<,enrcchten perfect werdcn nageleefd, dan kunncn we daar hun dc-finitieve en absolute geldigheid nog niet uit aflciden. Wannecr ze daarente-gen zeer gebrckkig worden nagclcefd dan volgt daaruit geen negatid ant-woord op de gc<;telde vraag. Hoc moe-ten we de vraag naar de universclc betekenis van de mensenrcchten dan wei bcantwoorden, wanncer daannee

Een ideale en

adequate realisatie

van de

mensenrechten zal

uiteraard en altijd

een ideaal blijven.

de vraag naar hun principiele geldigheid wordt hedoeld) De men<;enrcchten vonden tot nog toe hun nccr<,lag in

ccn progressicve reck~ van

vcrklaringen en verdragen. Ze kenden cen gcleidcliJke uitbreiding die globaal wordt aangegevcn door te sprcken

over drie gcneratics van

mensenrechten. Die dric ge-neratie'> zijn echtcr niet te hcgrijpen als een groei, een verdere uithouw van het-zeltde waarbij de volgende gcneratie nict afwijkt van de vorigc lmmcrs de cigenlijkc hetckenis van de ecrste genc-ratic - de burgerlijke rechtcn en met na-me hct eigendomsrecht - kon nict,

zonder zichzelt tcgcn te spreken, toe-<;tcmmen in het tot '>land komen van de tweedc en de dcrde gcneratie. Het ei-gcndomsrccht en de <,ocialc rechtcn ge-formulccrd in de twcede generatte staan in tcgenspraak met de inhoud van de cerstc gcneratic. De tweede genera-tie werd nog verdcr gecorrigeerd door de derde.

Er zijn nogal wat juristen die er mocitc m<:e hebben btJ de zogezegde twccde en vooral ck dcrdc gcncratie nog over menscnn:chtcn te sprekcn. De arttkels van de eerste gcneratic hebhen nog <:nigszins cen prccieze betekcni<,. De vaaghctd en de onhepaaldheid slaat echtcr vollcdig toe bij dt: bepalingen over de '>OCtalc grondrcchtcn en de he-palingen over het rccht op de

ontwik-keling der volkercn van I ')H6. Vandaar

dat son1n1igen de neiging vertoncn, na

het failliet van het communisme, om cenzijdig de burgerlijke mensenrechten van de cer<,te gcncratie tc beklcmtonen. De ethische idee die hct communisme bezielde i<; cchtcr niet waardeloos ge-worden zoals l·ukuyama suggereert en de hcrinncring aan de sociak tocstan-den van de ncgenticnde ecuw maken voldocndc duidcliJk dat de eerstc genc-ratie gcen -.tJnd houdt zondcr de voor-waarden voor hun realisattc op <,ociaal en ook op mondiaal gebied tc garande-ren. Het woord van Rosa Luxemburg blijft waaL 'Ceen socialisme znnder de-mocratic, gccn democratic zondcr so-ctali-,me.' Het vond trouwen'> zijn wcergavc in hct twecvoudigc

recht-vaardigheid-,heginsel van

J

Maar wat mocten we nu dcnkcn over de univcrsele betckenis van de mensen-rcchten) Hct is onmogeliJk om de blij-vendc en univer<,elc betekeni-. van de

huidigc - than<; geformuleerdc

mcn-senrechten tc verdcdigen. We zoudcn

wei kunnen <.tellen dat de huidige codi-ficaties de neer.,]ag zip1 van wat wij met men-;enrechten hedoelen. Aile verkla-ringen tot nog toe komcn daarin over-een dat ze de vrijheid en de geliJk-waardigheid van aile mcnscn waar ook ter wcreld tot leidraad stellen van aile nationak en internationak rechtsstruc-turcn. Die intentie werd vanaf bet

eer-<;tc begin met de eer.,te helangriJke

verklaring, namelijk de hanse

f)fclu-rulioll van 1789- a! duideli)k

uitgespro-ken. Ze werd echter op een zccr hcperkende e11 incon<.equente manier hegrepen Celeidelijk hedt die intentie zich mccr ontplooid en nadcrc toepas-sing geeist Dit hccft geleid tot de

hui-digc situatie Wat daarin cchtcr

comtant en waardevol i-;, kan worden aangeduid als de intentie om de waar-digheid van elke men'> tot maatstaf te maken van aile recht. Deze intcntic werd in de Llnivcrsele Verklaring van de Rechten van de ,\lens heel goed ge-formulcerd als de eerbied voor de in he-rente waardigheid van elke mem. Daarmee werd de grond<.lag van de cthiek ook het criterium van de men--;cnrcchten. Die grondslag heeft- evcnzcer als de catcgorische imperaticf -een hli)vcnde en universclc bctekeni-;.

Net zoa]., cr van cthiek geen sprake meer kan zijn wanneer de mens niet meer a!-; doc! wordt erkend. maar tot middcl wordt gcdegradeerd. zo kan er ook geen '>prake zijn van rechtvaardig-heid wanneer de mens - dit is. elkc men<, - niet wordt gerespecteerd. De concrete manicr waarop dit respect tot uitdrukking komt, zal niet meteen -

zo-als de gcschiedenis a! duidelijk heeft

Ia-ten zien duidclijk en op aile punten

onbetwisthaar zijn. Daarin zullen de ti)dgeest en de sociaal-economischc si-tuatle zich onvermqdclijk Iaten gelden

CllV Ill ''4

Ze kunnen cr de oorzaak van zijn dat de prakti)k stcrk ten achter hlijlt bij de aanvaarde bcginselen Een idcale en adequate realisatic van de mcnsenrcch-tcn zal uiteraard en altijd ecn ideaal blijven. Er kunnen zich echter grove in-cnn<.equenties voordoen ( zoals het voortbestaan van de slavernij ook na de

Franse Dcclorlllioll) die dringend vragen

om door politiekc inzct te worden ovcrwonnen.

Orienterende normen en

wetten

In onzc voorgaande paragraaf hebben we vermeld dat de vraag naar de uni-verselc gcldigheid van de mensenrech-ten vcclal negatid wordt beantwoord en wei omdat ze verkeerd wordt

ge-<;teld Dat negatievc antwoord hcclt

niettemin een begrijpelijke zin. !V1cn wil daarmee ontkcnnen dat de fcitelijke reeds atgekondigde vcrklaringen tot in de ver'>le toekomst en binncn aile cul-turen een bindende waarde zouden

be-zitten. Dat wordt terecht

tcgen-gesprokcn Het gebeurt cchtcr ook dat de betekenis van die bekende verklarin-gen wordt over.,chat, ook door juridi-sche instanties die op grond daarvan rcchterlijke uitspraken doen. Kunnen bijvoorbceld uitsprakcn over abortus en euthanasic direct worden atgeleid uit het crkende respect voor het memclijk Ievene Kunncn aile concrete toepassin-gen 1nzake het verbod op de discrimi-natie uit de termen van de betreftendc artikels worden afgelcidc Worden niet vaak politieke be.,lissingen voorgesteld

alsof ze gefundeerd worden op de

gc-bruiktc termen in de vcrklaringen) Dergelijk gebruik of misbruik van de mcnsenrechten was voor sommige au-teur'> een aanleiding om zich tegcn de idee zclf van de memenrcchten af tc

zetten. Een van de mee'>t uitgcsproken

z

u

z

z

tegenstander-. was de Parijse rechtshlo-soof 1\lichel Villey. Deze hecft zich nooit met de idee van de mensenrech-ten kunnen verzoenen. De velc artikel-. in de hckendc verklaringen zijn, naar hij meent. te vaag en te wcinig hanteer-haar om 'wetten' te kunnen worden ge-noemd. De enorme rroliferatic. aldus Vi! ley, van de mcnsenrcchten, Ievert ai-leen maar vcrwarring up. Door hun cnorme vaaghcid en hun onderhnge te-genstrijdighcid zijn ze onmogelijk te

realiseren. In dcrgelijkc hezwaren

schuilt ecn helangrijke waarheid. Het is echter gcen redcn om hct ontstaan van de idee dcr mcnsenrcchten te hetreurcn en de verklaringen te bestempelcn als ccn bcderf van de juridische vaktaal. Waarom zouden de mensenrcchten evcnal-. de grondrcchten trouwens nict terecht kunnen en moeten lunge-ren als de hindcnde orientatic van het rechtc Tegelijk moct men cchter hcsef-ten dat oricntcrendc normcn niet als \vctten' kunnen worden gchanteerd. I\1cn zal veclal moetcn erkennen dat de atlcidingcn uit de hckcnde mcnsen-rechtcn veclccr politicke bcslissingen ziJn dan interprctaties van de tckst.

Het lijkt niet mogelijk om discussies over abortus, euthanasic. genetischc manirulatic en allc mogclijke toerass-ingcn van hct verbod or discriminatie met ccn berner or ecn artikel van de mensenrcchten te hcslechtcn. zondcr daarin eerst de oplossltlg te lczen die men wil vcrdedigcn. Hoe algcmencr de normen zijn waaror een heroep worclt gcdaan. hoc mindcr de toerassing or de letter van de wet kan heru-.tcn. Bii gevallcn die door de opstcllers van de mensenrechten niet werdcn voorzien, zal men zich crvan bcwust mocten zijn in de gcest van de verklaringen ecn nieuwe beslissing tc nemen. Wanneer

hi[ herhaling de valse schijn wordt ge-wekt dat bij hcdiscutecrbare uitspraken cenvoudig de letter van een artikel wordt tocgerast, dan worden de mcn-senrcchten mishruikt en gecompromit-teerd.

De religieuze dimensie

De uiteindeliJke grondslag van de cthiek en de mensenrechtcn is dezelt-de het is dezelt-de rcdezelt-delijkhcid, dezelt-de universali-teit. het respect voor elke mcm. Dczc drie bcnamingcn doelcn op hctzcltde.

De laatste vraag die we summicr willen hesprekcn is ol we niet ecn dieperc

fun-dcring moeten aangeven. Bij velcn lccft

de overtuiging dat ecn ethiek zonder gcloof in Cod gcen stand houdt. Ze menen dat de onvoorwaardclijke rlicht van de cthiek niet andcrs dan in een goddelijke opdracht kan worden gelun-deerd. In zovcrre die godheid- zoals in hct Westersc denken meestal gebeurt -huiten ol hoven de men<, - als een cx-tcrne godheid - worclt opgcvat. kan ze helemaalniet worden ingcroeren a]<, de lundering van de inherentc waardig-heid van de mens. Ze zou dan vceleer die waardigheid ondcrmip1en. omdat de medemens in dat perspccticl enkcl nog als middel vcr<,chijnt. a! is hij dan ecn middel om Cod te diencn. De ethiek is. zoals hewecrd werd. te herlciden tot de redclqkheid van het

handelen en de lcvcnswijzc Le heclt

gecn andere fundcring dan de rcdelijk-hcid zell

Len andere tundcring i-, trouwens on-mogelijk aangezien clke lundering in het aantonen van de redclijkheid he-staat, zodat er voor de rcdclqkheid van het handclcn gecn verdcre tundcring mogeli[k is. De vraag naar ccn vcrderc tundering kan wei geldig worden ge-steld zolang het aangewezen

mcnt niet de rcdclijkheid zell is. Wan-neer de ethiek haar grondslag vindt in de redelijkheid van het handelen dan berciken we wat Kant noemde de cchte autonome vrijheid of de autonomic van de ethiek.

Daarmee IS elke religieuze hetekenis

van hct ethische niet ontkend. Devol-gende woorden van Hegel hcwaren

nog steeds hun zin: Die walnhafte

R.cli-qwu wd IPillnlwftc Relicjiositiit _qeht nHr m1s der Sttt/idJkeil hcruor uud ist die dCIIkCIIdc, d.i. der Jreint Allqcmcinheit ilncs konkreten Wesens heiPIISSIIuerde11de Sittlichkeil Nur aus ihr tmd uo11 ihr il!IS IPird die Idee uo11 (;all als freier

Ceist qetuussl, ausserhalh des sillliclmJ Ccislcs ist cs dahcr ucrqche11s, walnhafte Re!Jqio11 tmd Reliqtosildl zu suchm · E11Z. Par. 552,

Anm.

te doenc Het cthisch Ieven krijgt daar-door een n1euwe en diepere dimcnsie evenzeer als het bestaan van de mens zcll. Er bestaan cchter ook pogingen om het ethische op het geloof in Cod te baseren die in Ieite de ethische ver-plichting eerder ondermijnen De abso-luutheid van het geweten kan niet worden gezocht in een instantie die huiten het geweten ligt Hegel schrijft

daarom zeer terecht: '/)ass aher IOcJinhafte

Stttlici.Je Fo/cje dcr Reltgiou sci, dazu Il'ird Cljor-dcrl dass dte ReliqioJr de11 u"Jinlliljlc11 l11halt J,,Jbe' (lnz. § 552, Anm ) 1--fet is onmo-gelijk het gewcten te splitsen in een

in-houd die verplicht en een

achterliggcnde tundering daarvan.

De religieuze dimensie van de ethiek komt vanzeltsprekend ook ter sprake biJ de vraag naar de uiteindelijke

funde-ring van de

mensenrech-Als wij overwegen dat de

rcdelijkheid van de mens, zip1 openhcid op het abso-lute geen produkt is van

De absoluutheid

Het christendom heeft al-tijd de ab.,olute waardig-heid en de persoonlijkc eindbestemming van elke

mens verkondigd Het

men-;elijke crcativiteit,

maar aan en met de mens

van het geweten kan

niet worden gezocht

;., gegeven, evenzeer al-;

in een instantie die

zijn biologische natuur.

dan kunnen we wei erken-

buiten het geweten

heelt daarmee in

cultuur de de

nen dat ziJ wij'>t in de rich-

ligt.

ting van een immanente

geestelijkc transcendentie. Zoals de mens nict de oorsprong i'> van zijn ei-gen hiologische natuur maar 'met heide hcncn' diep in het natuurliJke univer-sum is vcrworteld. zo i-; hij eveneen-; deelachtig aan een gecstelijke wereld die nict tot de .,fccr van het '>toffelijke of hct hiologi.,che kan worden herlcid. Hij deelt dus evenzeer aan een trans-descendentie als aan een tran<,-ascen-dentie. Kunnen we die transcendente geestelijkhcid goddelijk noemen; Is het I cit dat deze manier van den ken niet di-rect aansluit hiJ de traditionele religicu-ze 'voorstelling' een reden om het niet

idee der mensenrechten. Daarom kan echter nog niet worden gezegd dat de idee der mensenrechten uit het christendom is voortgekomen. 1--fet christendom heeft er z1ch, even-min als bijvoorheeld de Stoa, om he-kommerd haar visic op de mem tot maatstat tc nemen van ecn politieke h-losohe of een politieke praktijk. Dat is het werk geweest van de achttiendc eeuw die precie'> niet zo christelijk was. llovendicn riepen de ideeen van de

achtticnde-eeuwse Aufkliircrs evcnals de

eerste Fransc f)CclarillloJJ hi1 de Kerken

meer vcrzet op dan weer<,tand. (De Kerken zijn op dat punt gccvolueerd

z

u

z

f-van hehige tcgcnstander~:. naar vurigc

en enthousiaste verdediger'>. J Die eerste Franse verklaring maakte niettemrn in haar preamhule melding van een religi-euze houding Ze werd atgekondigd 'voor het aangezicht van het Hoogste Wezen en onder Zijn au.,picicn' Dit betekent echter niet dat er uit dit ge-loot ook maar iets werd gededuceerd. De helc verklaring was gebascerd op de

eigentijdse politieke antropologie.

In 1948 werd in San francisco over de eindtekst van de Univcrsele Verklaring van de Rechten van de /\lens gedi.,cus-sreerd door de atgevaardigden van een groot aantal, meestal Wester<,e Ianden. De Nederlandse afgevaardigden Beau-tort en Klompc drenden toen een amcndement in met de bedoeling aan de woorden 'inhcrmt du;nity' van de pre-amhule toe te voegen: 'hosed 011 111i111S

diPi-ne oru;in and immortal destiny' Hun voor-stcl vond echter zo wcinig gehoor dat het niet ccn<, in stemming werd gc-bracht. Opmerkelijk was dat een franse afgcvaardigde hun voorstel atwees met een heroep op de toenmaals mee'>t

be-kende katholieke hlosoof

J

een bekend verdedigcr van de idee der men<,enrechten. Hij bctoogde dat het vo\.,tond wanneer allen akkoord gingcn om de menseliJke waardigheid als basis van aile recht te erkennen. Discussies over een diepere tundering hadden wei zin maar hoefden binnen hun bespre-king niet te worden gevoerd. Dat is een hegrijpelijk en rechtmatig standpunt.

Daarmee is niet alles gezegd. Wannecr in het politieke dcbat- zowel op natio-naal vlak alsop elk internationatio-naal forum - de religieuze achtergronden onver-meld blijven omdat het gesprek op zui-ver humane grondslag client te worden gevoerd, dan hlijft toch in de idee der mensenrechten de erkenning van de

ab.,olute waardigheid van elkc individu-ele mem het beslrsscnde moment. Er is dan ook geen reden om een verwiJzing

naar die n1orclc grondslag als een

'gc-moralisecr' of als een beroep op 'chri<,-telijke waarden' tc hcstempelen zoals dat naar aanleiding van het optreden van Hir<,ch Ballin is gebeurd Het is niet comcquent denkhaar hoe hinnen cen cxtreem postmodern rclativisme de idee van de memenrechtcn kan worden gehandhaatd Terecht schred Hirsch Ballin zelf 'Hct hcdcndaagse zoge-noemde po<,tmoderne denken trekt in twijfel dat cr universelc waarheden be-staan die door de mens kunnen worden gekend Dit kennistheoretische relati-visme gaat onvcrmijdelijk gepaard met een 11eiging tot ethisch relativi-,me.' ('\lelcid en 1\\aatschappij', jg 3'J, nr. 2, maart-april, 19'J2, p. 61 I Vcrder i-, een dieper doordenken op de grond-,\ag van de ethiek - en bijgcvolg ook van de mensenrechten. niet van '>Ociaal en po-litiek hclang onthloot. Daarbij is het woord 'Cod' moeilijk te vermijden zoals ik in de hovenstaande hrndering van de ethiek hcb betoogd De negatie van cl-ke religieuze dimensic bn zich op de duur ook op politick terrein Iaten vue-len.

De mens een uniek wezen?

De vraag i-; echter of die gemeenschap daartoe kan worden hcperkt Sprcckt men niet tcrecht over verplichtingen tegenover dieren, ja zclfs tegenover hct milieu' Spreekt men niet over rechten van de diercn? Betekent het geen al te hoge pretentic van de mens zich als wezen met een unieke waardigheid te hcschouwenJ

Niemand zal spreken over plichten van dieren. Kan er echter sprake zijn van rechten hij wezens die geen hescf kun-nen hehben van rcchten en plichten7 Die geen bewu<,tzijn hebben van waar-heid, die geen objectieve kennis heh-hen van goed en kwaadJ Dcze wereld kan wei object zijn van menselijke zorg en menselijke plicht: het is onmogelijk er rcchten aan toe te kennen. t'v1aar ook wannecr wiJ onze zorg voor en onze plicht tegenover de dicr·enwereld er-kennen. dan maken we nog eer1 wezen-lijk vcrschil tuS'>en de mensen en de hele dierenwcreld. Kunnen dieren dan niet evenzeer lijden en plezier ervaren als memen) Dergclijke hedcnkingen worden niet zelden ingebracht. Zc dreigen het verschil tus<,en de humane en de dierlijke werkelijkheid te nivellc-ren en het helang van het denken te onder-;chatten Pascal had klaarblijke-lijk een andere mening toen hij in de

mecst beroemde van zijn Pcmecs -,chrecf:

'Heel de waardigheid van de mem is gelcgen in zijn dcnken' Door zijn den-ken is de mens gericht op ahsoluutheid, op waarheid en gocdheid. Daardoor hereikt hij de vrijhcid, de zeltstandig-heid die hem tot persoon maakt. Dit verschil mag niet worden verwaarloosd door de gevoelighcid voor pijn en ple-zier te verheften boven de geestelijk-heid van de mens. In de dierlijke wcreld

kan wei ge<,proken worden over

'pcsti-'}'a', voetsporen van het absolute. er kan

( llV 111-'J4

wei een inadequate aanwezighcid van het absolute worden onderkend, er kan echter geen sprake zijn van een berei-ken van het absolute.

De wezenlijke supcrioriteit van de mens tcgenover de inlrahumane wereld kan echter nooit gelden als een excuus voor arhitrair optredcn, om de dieren niet te ontzien en op een onredelijke en onzinnige manier om te gaan met de hele natuur. De mens werd in de Bijhel terccht aangestcld a]., de heerser maar ook a]<, de hcwaarder en de bewaker van de natuur. Tot de gewetensvollc vervulling van die taak is hij door zijn eigen waardigheid verplicht

Prof dr. /) F Sc/Jc/Jnrs ( 1919) rs mruilus f,ooqlcra,u· in de r·cc/Jts{i/osofic pan de Ka!IJD-/icke L!llwcrsileit Nrjmujen Hrj /lllhlicm,Je

111/i/SI a11dcrc i}esdnificll 'i\ lens e11

IIICIISCJmc/J-/c/1' ( 1 <IH 1) da! mccrdere kemr tPcrtl /Jerdruki.

z

z

z

z

De christelijke traditie is met de gehele cultuur verweven. Dit

heeft ingrijpende politieke gevolgen voor het cultuurbeleid. De

overdracht van waarden en idealen moet binnen de samenleving

worden georganiseerd, het maatschappelijk belang van

levensbe-schouwelijke tradities moet worden erkend en er client een actief

beleid gevoerd te worden in verband met waardenpluralisme.

T

van waarden en normen vee! aandacht binnen de chris-ten-democratic. Len belang-rijk maar problcmatisch punt daarhij is dat waarden en normcn niet vanzelf ko-men, maar mocten worden

aangeleerd, ondersteund

en gepropageerd De kecr-ztjde van christeliJk den-ken over waarden is de erkenning dar ego"t"sme,

onderdrukking e11

half--,\achtigheid wiJd vcrbreid zijn en diep in ons hart vcrworteld zip1, tenzij er iets gcheurt. Tot voor kort meendcn humanistcn dar

stein wei aan cen wezenlijk punt in de discussie rond normen en waarden: be-zieling en inspiratie. Vandaar de titel van deze bijdrage: de overdracht van waarden en idealcn. 'Waardcn' aileen ziJn tc bleek; het gaat om mspiratic en

dus om idealen.

Wat zijn waardenc Waar-den zijn aile dingen die

nastrcvenswaardig ztjn.

Waarden vormen een heel breed scala een blocmbak op het halkon; een gezo-gen kamcr; goed openbaar vervoer; behoud van

re-genwoudcn; ccn n1ooic

/~ compact disc; meelevendc

de chri<,telijke zondeleer

Jlrof. dr

ccn verouderd dogma is dat op ccn ne- waarin mensen oog hchben voor clkaar.

gatiel men-,beeld bent<,t. Sinds we de Sommige waarden zijn morcel, andere

ellcnde van de hclc wereld elkc avond nict: ik schaad er nicmand mec als de

in klcur kunnen bckijken, is hct opti-misti-,cbe humanistische mensbceld in-cengeschrompeld en zockt zells de libcralc voorman naar bezielende chris-tclijkc inspiratie. Daarmec raakt

l:lolke-bloembak op ons balkon cr armeticrig bijstaat. tv\orele waarden zijn deugdcn a]<, eerlijkhcid en verantwoordclijk-hcid-,gevoel ;\\aar in fcite hebbcn vee! zakcn indirect morelc betekcnis: goed

orenhaar vervoer <.timulcert minder hebzucht, ego'i<>me en macho-gedrag dan autoverkeer. :Zo beschouwd zit cr aan aile, wei een moreel aspect. lndicn we de moraal niet te <>mal nemen I ak de 11aaste niet <>chaden) maar heel ruirn (al<.: het geluk en wclhevinden van de naa<;te naar vermogen bevorderen), dan hlijkt heel het Ieven cen morele dimcn-<>ie te hehhen.

In de di<>CLI'><>ie<. die vanaf de zeventiger jaren gevocrd zijn, is her geb1ed van de rnoraal vaak ingeperkt. Men zocht dan naar een con<>cnsus tus<,en de ver<>chil-lende lcvcnsbeschouwelijke tradities. Overccnstemming 1s er aileen or het ingercrktc tcrrcin van de <,malic moraal te vinden maar niet or her brede veld van hct gchele Ieven. De hrede moraal wcrd met levenshe<>chouwi ng naar de rrivc-<.ector van bet hcstaan vcrwczen. Wat ruhlick gold wa<, de <,malic, ge-declde moraal, die noodzakelijkerwij'> hercrkt bleet tot vcrhoden (a is: met dodcn, niet stelen) die algcmeen aan-vaardhaar warcn. In feite was onzc sa-rnenleving or deze rnanicr veroordeeld tot de libcralc moraal die echtcr or de voorondcr<>tclling herust dat rncnsen vanuit zichzelf wei doen wat goed is. In kite ging de smalle rnoraal hctckenen dater wcinig moraalmecr was. Vcrder-gaande waarden en idealcn hlcvcn on-he<>rrokcn met al<> gevolg de

verhan-nlng van gclool en 'hrcdc n1orazd' naar

het private Ieven.

Lliteindelqk were! zo de vraag naar wat we moetcn doen en hoc we ce11

mens-waardigc -;arncnlcving in stand houdcn

vcrlcgd naar de minimLII11Voorwaarcle dat we clkaar gcen ern'>lig kwaacl be-rokkcnen. Om hct knrt en met het oog or de duidclijkheid ietwat eenzijdig te

zcggcn: de n1orclc vraag k\van1 op hct

( llV 111'!1

departement van lustitie tcrccht en niet up het departemcnt van C:ultuur en 1\ laatschappeliJk Werk ol hij Algernene Zaken. De discussie over waarclen en normen is voor velen ccn kwestie van verboden en wcttclijke regelingen gc-worden. Ccdurcndc een lange reeks van jarcn spitste de discu<>sic zich toe op vragen rond euthanasie en abortus. lk wcet uit ervaring hoe die vragcn in een ziekenhuis spelcn en hoe ingrij-pend ze zijn, maar het zijn uiteindelijk toch gernakkelijker vragen dan de vraag hoc we een land vol rechtvaardige, vriendelijke, vcrantwoordelijkc en op-gewekte mcnsen krijgen. Daarvoor is een heziclend verband nodig, en juist clat is er nict mccr. In een geseculari-secrde samenleving kan men daarvoor geen heroep doen op godsdienst, maar waarop dan welc

Religie: diepe motivaties

De drie traditionelc instituties van de

<.;amcnleving die zorg dragen voor de

ovcrdracht van waarden en normen zijn religieuze grocperingen (kerkcn), gczin

en school. 1 _{De hedriJven en de politie}

zijn van intcrnalisatie van norrnen en waardcn afhankeliJk: de haas omdat hij lailliet gaat als de mcnsen slecht wer-ken en ruzie mawer-ken, en de politic om-dat zij het werk nict aankan als ieder-een <;teclt en hovendicn om de moraal van de agenten zclf (\vie bewaakt de bewakcrs''i De <,amenlcving hangt du., nict aileen van de economic en her mi-lieu at maar primair van de mensclijk-heid van de men.,en. )uJSt dat is traditionccl het gehied van <>chool. ge-zin en rcligie. Sind., de religie mond-dood is vcrklaarcl in de rublicke •deer, restcren gezin en <,chool. De libcrale moraal kan nict zoveel over hct gczin

zcggcn, \Vant ze begint n1ct hct

indivi-du en wic zal indiviindivi-duen vertellcn dat

z

z

z

z

ze trouw en inschikkelijk moeten zijn of (hct nieuwste prohlccm) dat een van de ouders hij een echtscheidi ng toch echt wei voor een kind moet zorgen" Wie voor het bezielend verband niet naar rcligic of gezin wil wijzen, komt dus bij de school uit. Het is wei

duidc-lijk dat dit niet mcer is dan schuiven

met de Zwarte l'iet, want wie inspireert

de onderwijskrachteno Traditioneel

vormden religie, gezin en school een samcnhangend, elkaar onderstcunend gehecl. Hct is dwaas om tc proberen de school uit dat geheel los te maken en dan de hclc last van de sociale integra-tie van individuen aan de school toe te wijzen. Wie in-.pireert de docenteno llinncn samenlevingsvcrhanden komt de taak van inspiratie door idealcn die hct individucle bestaan ovcrstijgen tra-ditioncel aan de religie toe. Veel aange-haald is de definitie van religic van de culturecl antropoloog Clifford Ceertz een rcligie is 'a system of symbols which acts to cst!lblish fJOu>erfu/. flerudsiPe, 1111d lon<j-l!ls-ting moods 1111d 111otiuatio11s in 111cn hyjon1111la-tmq comcfltiolls of 11 l}CIHT<d order of existence

md clothing these concefltwns ruit/r such lltt

11!1-r·u of factrudity that the moods 11nd 111otir"!lio115 sec111 cmiqucly rc11listic'2 Ceertz mcrkt

daar-bij op dat nog nauwelijb is ondcrzocht hoc religies cr ooit in slagcn om het wonder te voltrekken dat zij hun hredc visie op de -.amenhangen van het Ieven hij mcnsen kunnen internaliseren in de vorm van attitudes en lcvenshoudingcn. Dat is inderdaad nog nauwelijks onder-zocht: de rcdcn daarvoor zou heel goed kunncn zijn dat lange tijd werd aange-nomen dat waardenoverdracht geen prohleem is. Volgcns dezc omschrij-ving van Ceertz ligt de werking van

re-ligic vooral in de '/onl}-lustmq moods e11

111otiuations' Rcligie verschaft die door

menselijke attitudes te versterken door ze ecn achtcrgrond te geven in

geloofs-inhouden. Ook de democratic zclf kan niet zondcr ecn dergelijkc achtergrond, dcnk ik. Zij berust op de voorondcr-stclling dat icder mens gelijkc waardc hecft en dat ieders mcning hehoort te wegen in het landsbestuur; de christelij-ke religic onderhouwt dcze politiechristelij-ke gedachte met hct geloot dat elk mens geschapen rs naar Cods heeld en dat ie-der mens bepaaldc gaven kan inhren-gen in het geheel. De nadruk op demo-cratic is een vcrworvcnheid van de vcr-nieuwingen in het westersc christen-dom vanaf de zc-.tiendc ceuw, waarin ook merkbare invlocd van (al dan nict bijbels) humanisme aanwezig is. Fen van de spannende vragen van onze tijd is ol andere grote religieuze tradities in staat zijn om de waarden van de

demo-cratic te ondcrhouwcn.1 _{Zondcr daarop}

in te gaan, volsta ik hicr met te zeggen dat zeker niet aile geloofsinhoudcn van de grotc religieuze tradities als achtcr-grond van democratisch denken kun-ncn dickun-ncn. De ovcreenkomstcn in de deugdenlecr van de grote godsdien-.ten hieden nict zonder mecr cen basis voor de democratic: een smalle, gedeeldc

moraal biedt geen bczielend verhand 1

Een 'bezielend' verband

Waar is dat bezielcnd verhand nu voor nodigc Het antwoord is simpel en algc-mccn inzichtelijk wiJ hehhen een bre-der kabre-der nodig waarin wij ons Ieven plaatsen, verstaan en bclcven; willcn wij ruimte voor een ander maken, met name voor andercn van wre wij nict al-hankelijk zijn en zekcr anderen die wi1

nict zelf kennen. t·vlcnsen zijn in veel

opzichten vervreemd, verb I i nd,

onwe-tend, ongehoorzaam of hoc men het

delicit ook verder wil aanduiden. Laten we dat met cen christelijkc term benoe-men, zonde. Welnu, een nuchtere zon-delccr is ccn van de hclangri1hte

houwstcnen onder ccn sam en levi ng. Wic niet ziet waaruit de cllendc voort-komt, blijlt dweilcn met de kraan open. 't·dccr politic en meer cellen' hclpt niet om te voorkomen dat cr meer overtre-ders komen, her maakt de overtrcovertre-ders aileen omzichrigcr (en harder). A is men hct paard nict achtcr de wagcn wil '>panncn, moer men de wortcl van het kwaad onder ogen zicn. Hct prohlccm van scculicre levenshcschouwingen als humanismc en communisme i<. dat hct kwaad nier diep genoeg wordt gepeild Hct communisme is nict zozcer over de kop gegaan omdat het de economic niet goed kon organi'>ercn, maar omdat hct niet gocd zag wat de wortel van her kwaad is. Men dacht ten onrechte dat de arheidsdcling en hct private hczit van collecticve goedcren de oorzaak van de ellcnde vormden; men zag de mem als arbeider en dacht door ecn an-dere inrichting van bezit en arbeid de samenlcving te kunnen verbeteren. Te laat mcrkte men dat mensen ook afge-zicn van verkcerde maatschappeliJkc srructuren corrupt zijn (tenzij er iets aan geheurt) De ongclijkheid van men-sen zit nier aileen in bezit dat men zou kunnen hervcrdelen. Menscn zijn in al-lerlei opzichten ongelijk; de ccn is mooier dan de ander of slimmer, wclhc-.,praakrcr, handiger, inrelligenter, stcr-ker, gezondcr enzovoorts. De chris-telijkc duiding van dezc ongehjkc ei-gcnschappcn is dar we zc hebben gc-kregen als gaven die we mogen en moeten inbrengcn in het geheel en niet aileen mogen aanwcnden voor onszelt c11 de onzen. Onze hang naar wat ons voor ogen is, moet worden doorbroken hinncn een grorcrc visie waarin

ande-rcn hun plaats krimcn.

Levenshe-schouwingen kadcrcn de ongelijkheid van menscn in. Dat kan op meer manic-rcn, via de ideecn van zeltontplooiing

l IJV lll'J-l

en mcnselijke waardigheid (humanis-me), schepping en gehoorzaamhcid aan

de Koranischc geboden (islam), karma,

dharma en (vaak) rc"incarnarte (hindoes-me), of biJvoorbceld schepping,

verlos-sing en navolging (christendom).

Codsdiensten bieden ecn duiding aan van kenmerken van her hestaan, zoals van geboorte en dood, slagen en talcn,

samenlcven, lidde en haat5 _{Ze duiden}

door algemcne kenmerkcn van lll't bc-sraan te verbinden met een visic op her omvattcndc verband van de dingcn en de toekomst van de mens (zoals: op-gaan in l>ralmtm1, oordcel en paradijs, nieuwe heme! en aarde, verzinking in

lllrt)(JIIa). De gedachre 'dood is dood' en 'je leefr maar een kecr' treft men in reli-gies zelden of niel aan, al kennen lang nict aile t·el1gies de idee van cen per-soonlijk voortbestaan na de dood-'•

Deze overwegingcn lciden tot hct in-zicht dat de centrale vraag inzake de ovcrdrachr van normen en waarden is op we ike manier visies die zc schragen en ons motiveren om onze gavcn in dicnst te stellcn van een groter geheel, worden opgebouwd en overgeleverd. In wezen verloopt dcze

over-dracht op de manier die we

allemaal kennen: door ons

Zelfs de liberale

z

0

z

z

z

gczagvnlle verhalen over

voorheclden van goed Ieven in moeilijkc situaties eigcn re maken. Zo groeide mijn ge-neratic vlak na de oorlog op met verhalen over Willcm de Zwijger, vcrzetsheldcn en

voorman Bolkestein

zoekt naar

bezielende

christelijke

inspiratie.

Paul KrOger om nict te