GEVAAR IN IRAN?

(1)

J.

DE KADT

GEVAAR IN IRAN?

OLIE, ROOF EN SOCIALISME

O

^fschoonthans, begin Juli, het "vredesaanbod" in zake Korea zozeer in het centrum van de aandacht is gekomen dat de Perzische aangelegenheden er enigszins door op het tweede plan zijn gedrongen, blijft toch bij velen de angst overheersen dat een eventuele verbetering van de internationale sfeer door een overeenstemming over Korea, weer teniet zal worden gedaan door alles wat de Perzische kwestie aan internationale moeilijkheden kan scheppen. Er is zelfs een nieuwe theorie opgesteld die verband legt tussen de vredesvoorspiegelingen omtrent Korea en de reële moeilijkheden in Perzië. Die theorie, die de ietwat onsmakelijke naam van de "abcessen-theorie" draagt, houdt in, dat de Russische politiek ten doel zou hebben overal in de wereld zoveel mogelijk "abcessen", zere plekken, te doen ontstaan en te laten voortbestaan. Zere plekk,en~ geen dodelijke wonden, want om dodelijke wonden toe te brengen zou Rusland, met inzet van eigen krachte'n, aan de wrijvingen die het laat veroorzaken een veel grotere en diepere uitwerking moeten geven. Daartoe is het nog niet in staat, en dus .ook niet bereid. Maar wel kan het, in Korea, in Indo-China, in Malakka, maar ook rondom Yoego-Slavië, rondom Berlijn, Oost- en West-Duitsland en elders, wonde plekken doe~ ontstaan, en beletten dat die genezen. Het dwingt op die wijze de Westerse wereld tot een voortdurende krachtsinspanning, het prikkelt I- en maakt nerveus, en het versnippert zowel de aandacht als de kracht van het Westen naar vele richtingen en op vele terreinen, en belet zo, niet alleen het tot rust en welvaart komen van de buiten-Russische wereld, maar het belet die wereld ook zich te concentreren op één hoofdzaak, en dus te komen tot een werkelijke wereldpolitiek.

En in dit verband zien de aanhangers van die theorie dan ook weer de Perzische kwestie als een nieuwe meesterlijke zet van Rusland, dat, op het punt staande om de Koreaanse' kwestie te doen overgaan tot een van die toestanden die noch vrede noch oorlog zullen zijn, en die het Westen zullen dwingen de aandacht en een deel van zijn kracht op Korea te blijven richten, zonder daar e'en bevre- digend resultaat bereikt te hebben ... er weer voor gezorgd heeft dat een nieuw

"abces" is ontstaan in Perzië, waardoor de kracht van het Westen opnieuw iets zal afnemen, zonder dat ook in dit geval een gunstige wending van blijvende aard mogelijk zal zijn.

Nu is ongetwijfeld het gebeuren in Perzië de Russen hoogst welkom, en ze zullen 385

(2)

--

met genoegen constateren dat er weer een nieuwe en bijna onoplosbare moeilijkheid is ontstaan, in een deel van de wereld, waar ze in het jongste verleden zèlf, zonder succes, hebben getracht hun invloedssfeer te vergroten; en hun eerste nederlaag moesten incasseren, na 1945, toen ze gedwongen werden Perzië te ontruimen, en hun vazalstaat in wording, Azerbeidsjan, in de steek te laten. Het is ook aan te nemen dat de Russen, door toedoen van hun Tudeh-partij in Iran, hun best hebben gedaan en zullen blijven doen om de verhouding tussen Engeland en Iran te vertroebelen en de spanningen te vergroten. Maar ze hebben het olie-conflict in Iran niet geschapen. Ze profiteren er alleen van, zoals ze, van hun standpunt uit te recht, profiteren van alle fouten die in de buiten-Russische wereld worden begaan en van al de vele verblindheden waardoor een door Rusland bedreigde wereld zichzelf belet in goede conditie te geraken. En het ligt voor de hand dat het conflict om de olie van Iran niet los gezien kan worden van het allesoverheersende probleem in de wereld, nl., de aanwezigheid van agressief Kremlin-communisme.

Op zich zelf is trouwens dit olieconflict reeds ingewikkeld en belangrijk genoeg.

Het laat ons zien dat de "klassenstrijd der continenten" niet bepaald een simpele aangelegenheid is.

Perzië, of zoals het zich gedurende een, thans weer afgesloten, periode, liever liet noemen, Iran, is een land met een oppervlakte van 628 duizend vierkante mijlen, d.w.z. ruim 48 maal zo groot als Nederland. De nieuwere schattingen van de bevolking wijzen uit dat het land geen 17 of 18 millioen inwoners heeft, zoals geruime tijd werd aangenomen, doch niet meer dan 13 millioen. Een leeg land dus, waarvan ongeveer de helft in beslag wordt genomen door vrijwel onbewoonde zout-woestijnen, terwijl een ander deel uit woeste hooggebergten bestaat. Slechts 10,6 millioen vierkante mijl, minder dus dan de totale oppervlakte van Nederland:

bestaat uit bebouwd land. En een kwart van de bevolking wordt gevormd door stammen die in de lente, van hun tarwe- of roggevelden, met hun schapen, geiten en runderen, naar de bergweiden trekken, om daar hun tenten van geitenhaar op te trekken en hun vee te laten grazen, om in de oogsttijd weer naar hun dorpen in het dal af te zakken. Voor die stammen is het paard het vervoermiddel, maar in het Z.O. vindt men kamelen, die deze functie vervullen; vindt men geen tarwe, doch rijst en dadels als voedingsmiddel. En in het Noorden, waar de laaglanden aan de Caspische Zee veel wrumer zijn dan de hoogvlakten van Midden- en een deel van Zuid-Iran, worden rijst en thee verbouwd. Van de landbouwproducten werd altijd een deel naar Rusland geëxp~rteerd, maar van veel betekenis was die export nooit. Van de Perzische export was vroeger slechts één artikel van betekenis: de Perzische tapijten, producten van handwerk, van kunstzinnigheid en schoonheid, doch economisch beschouwd: een luxe-artikel met een beperkte opbrengst en een beperkte afzet.

Die tapijten herinneren aan de bloeiperiode van de Perzische kunst welke in de Europese Middeleeuwen valt, een periode waarin opnieuw de Perzische landen het centrum waren van een machtige staat, zoals ze dat in de Oudheid herhaaldelijk waren geweest. De herinnering aan het Perzische wereldrijk der

(3)

Achaemeniden, en aan de machtige rijken der Parthen, der Sassaniden en der Safaviden, de herinnering aan 4e grote dichters van Firdusi tot Sadi en Hafiz, vervult de Perzische nationalisten niet alleen met een gerechte trots, maar ook met een hoogmoed die tot verachting van het Westen wordt en die belet dat men erkent hoe diep het verval is geweest, en hoezeer men bij de technische barbaren van het Westen op school moet gaan, wiJ. men de ellende en de achterlijkheid van het heden te boven komen.

Die achterlijkheid en ellende zijn thans het overheersende in het Perzische leven, en de tweehonderd families van groot-grondbezitters, die het land politiek beheersen en de leden van de Majlis, de zogenaamde volksvertegenwoordiging aanwijzen, hebben nimmer blijk gegeven van enige liefde voor hun volk, als die liefde zich ten minste daarin zou moeten uiten dat ze dit volk van hongerige en zieke analfabeten tot welvaart en vrijheid willen brengen.

Perzië is een van de weinige landen in het Oosten waarin de verdeling van het groot-grondbezit een bijdrage zou kunnen vormen tot een tijdelijke verbetering van het lot der grote volksmassa, omdat die grote volksmassa hier zo beperkt is in aantal, en het land zo leeg is, dat de bevolkingsgroei voorlopig niet de verkregen resultaten van grondverdeling te niet zou doen.

Bovendien verkeert Perzië nog in de buitengewoon gelukkige situatie dat het in het bezit is van een grondstof die voor de wereld van grote waarde is, en dat de exploitatie van die grondstof, de olie,. tevens van industriële aard is, zodat daardoor een industriële ontwikkeling kan ontstaan, die bevolkingsoverschotten kan opnemen en de industrialisatie van het land kan bevorderen. Dit alles echter dreigt door gesteldheid van het huidige Perzische nationalisme in gevaar gebracht te worden.

Zoals men weet bevat het gebied tussen Zuid-Turkije en· Zuid-Arabië grote hoeveelheden aardolie, en een deel van die olie komt ook in Zuid-Perzië voor. Ook in Noord-Perzië, in de buurt van Teheran, bij Samnan, schijnt olie aanwezig te zijn, zoals men die, nog verder naar het Noorden, in Kaukasisch en Caspisch Rusland vindt. Maar de exploitatie van die gebieden in Noord-Perzië, waarvoor de Russen kort na de oorlog concessies aanvroegen, is door de toenmalige Perzische regering geweigerd, bij welke weigering de kleine maar fanatieke Nationale Partij van dr Mossadek een belangrijke rol speelde, zodat de brave doctor in die dagen door de Engelse pers hogelijk geprezen werd als een voorbeeldig Perzisch patriot.

Het is overigens duidelijk dat een Russische olie-concessie vlak bij de hoofdstad van Perzië, het einde van de Perzische staat betekend zou hebben, want Russen in een land, en zelfs de vrienden van Rusland in een land, zijn nu eenmaal een vijfde colonne. Niet omdat de Russen in een Perzische olie-industrie zouden ijveren voor de belangen van dat olie-bedrijf, dat doen de Engelsen en Amerikanen en Nederlanders ook waar ze dergelijke bedrijven exploiteren en dat is normaal, maar omdat de Russen en hun vrienden ijveren voor de heerschappij van de

~ Russische staat, eventueel met verwaarlozing van de olie-belangen.

a

De olieproductie van Zuid-West-Azië beweegt zich in een opgaande lijn. In r 1949 was de wereldproductie 485 millioen ton, waarvan 270 millioen uit de Ver-

(4)

enigde Staten kwamen, 68 millioen uit Venezuela, en in het totaal 363 millioen uit het Westelijk halfrond. Als tweede oliepro.ducent kwam dan het Midden- Oosten met in totaal bijna 70 millioen ton, als derde, vQlgde op een grote afstand Rusland met zijn satelieten, met totaal ruim 38 millioen ton.

In 1950 waren die cijfers voor de wereld 543 millioen, waarvan, 290 voor USA, 78 voor Venezuela, 396 voor het W. halfrond, en ruim 86 voor het M.-Oosten, dat dus Venezuela overvleugeld had. Rusland en satelieten bleven ook nu, met ruim 42 millioen ton, op de derde plaats, ver achter de grote producenten.

De groei van de olieproductie in het Midden-Oosten is dus indnlicwekkend, en in die groei heeft ook Iran een behoorlijk aandeel. Het steeg van 27 millioen ton in 1949 tot 32 millioen, in 1950, en het is nog altijd de grootste olieproducent onder de landen van Z.W.-Azië. Nog altijd, hoewel de groei van Saoedi-Arabië, dat van 23 tot 27 millioen steeg, en van Kuwait dat van 12 tot 17 klom, bij de deskundigen reeds de verwachting deden ontstaan dat Perzië op den duur overvleugeld zou worden door Saoedië en zelfs door Kuwait, ook indien er geen politieke moeilijkheden gerezen waren.

De betekenis van het Midden-Oosten voor de olieproductie is voor ieder duidelijk, vooral als men hoort dat de reserves van een land als Saoedië geschat worden op gelijke omvang als die van de USA, terwijl het eigen gebruik van deze gebieden in het Midden-Oosten onbetekenend is en de USA zijn reserves met grote snelheid verbruikt. Overigens moet men dit niet àl te tragisch nemen, want reeds in de jaren '20 van deze eeuw betoogden deskundigen dat de USA, bij het toenmalig gebruik, binnen tien jaren leeg zouden zijn. Sedertdien is het gebruik enorm gestegen; en ook de ontdekte reserves en de boordiepten zijn gegroeid.

Perzië blijft echter een belangrijk producent, en het uitvallen uit de wereldproductie van een dergelijk producent zou grote moeilijkheden met zich mee brengen. Met name zou dat het geval zijn voor de landen rondom de Indische Oceaan, die de voornaamste consumenten zijn van de Iraanse olie. Landen als India en Pakistan, zouden wel zeer bijzonder getroffen worden door de gevolgen van dr Mossadeks politiek.

Dat Perzië in grote moeilijkheden zit, is algemeen bekend. Alle pogingen om een regering te vormen die de begroting in evenwicht zou breng~n en een welvaartsplan voor het land in toepassing zou brengen, zijn mislukt. Men zou bijv. de begroting in evenwicht kunnen brengen door de groot-grondbezitters een stevige belasting op te leggen. Doch deze heren, die de afgevaardigden van de Majlis zijn, of ze aanwijzen, verzetten zich tegen iedere maatregel van dien aard.

Ze hebben een veel eenvoudiger methode ontdekt: nationalisatie van de olie, op een zodanige wijze dat Perzië het hele apparaat der Anglo-Iranian overneemt zonder schadeloosstelling, het personeel overneemt en naar Perzische standaard betaalt, en de olie op de wereldmarkt verkoopt tegen iedere prijs, om . uit de winsten dan nog een jaarlijks inkomen te ontvangen. Natuurlijk heeft zelfs dr Mossadek de dingen niet zo gesteld, maar de demagogen die in Teheran het lompenproletariaat tot betogingen bewegen, zeggen het zo en menen het zo.

Wel bezit Perzië een ambtenaren-corps, dat onbekwaam en corrupt is, en dat

(5)

in de tegenwoordige verhoudingen voor het grootste deel overbodig is. Wel wordt 40 % van de begroting uitgegeven voor een leger dat waardeloos is en nog eens 40 % voor een soortgelijke ambtenarij, maar dat maakt het tevens duidelijk dat al deze lieden het meest voelen voor de po?tiek die de vreemdeling::1 wil laten betalen, opdat de Perzische wantoestanden verder gefinancierd kunn0n worden.

Er is nu eenmaal in Perzië geen progressieve partij die de nationalisatie aan de orde stelt, met de bedoeling daardoor de belangen van het land beter te bevorderen dan bijv. het belasten van een renderend bedrijf dat zou kunnen doen. Er is ook geen progressieve partij die deze nationalisatie aan de orde stelt, na alle maatregelen te hebben voorbereid die tot voortzetting en vergroting van de productie kunnen leiden. Er worden leuzen aangeheven die als ze door een bekwame en verantwoordelijke progressieve partij onder bepaalde omstandigheden gesteld worden, geoorloofd en juist kunnen zijn, maar die, als ze door demagogen gesteld worden, alleen maar weerzinwekkend zijn.

Als een Labour-regering de nationalisatie eist van de Engelse steenkool- industrie, die in Engeland ligt, door Engelsen ontwikkeld is, door Engelsen verder geleid kan worden, en die bovendien de Engelse staat jaarlijks millioeri,en gekost heeft om haar in Clisis-tijden op de been te houden, en die haar opnieuw millioenen zou kosten om haar te moderniseren, dan is dit alles zo voor de hand liggend dat zelfs de Engelse conservatieven de redelijkheid ervan moeten erkennen. Dat de bezitters van de grond waarin de steenkool ligt, voortdurend belangrijke royalties moeten ontvangen, is nièt te verdedigen. En het ligt dus voor de hand dat men daar een einde aan maakt; al is het verstandig dit zó te doen - zoals Labour het ook deed - dat men e'en aflopende schadeloosstelling hiervoor betaalt.

Maar wat is de positie van het Perzische volk bij de olie-aangelegenheden van thans? Geen andere dan die van de grondbezitter die het geluk had in zijn land natuurlijke rijkdommen aan te treffen en die daarom royalties wil ontvangen.

Niemand in Perzië heeft iets bijgedragen tot het productief-maken van die natuurlijke rijkdommen, behalve dan, in ondergeschikte mate de Perzische arbeiders die bij de Anglo-Iranian zijn gaan werken, en die een levenspeil hebben gekregen dat torenhoog uitsteekt boven dat van de andere Perzische arbeiders.

Het gebeuren in Iran stelt ons, niet voor het eerst natuurlijk, voor de vraag welke regeling gewenst zou zijn, opdat de natuurlijke rijkdommen van gebieden, die zelf niet in staat zijn de exploitatie van die rijkdommen op een enigszins efficiënte en veilige wijze te voltrekken, in het bezit komen van de wereld, op een wijze die verantwoord is van uit een democratisch en progressief standpunt.

Primair lijkt me daarbij het feit, dat de wereld behoefte heeft aan die producten, en dat dus het land waarin die producten aanwezig zijn, niet het recht en de macht moeten hebben ze aan de wereld te onthouden. Secundair, maar zo enigszins mogelijk onverbrekelijk verbonden hiermee, is de plicht van de exploitanten dier rijkdommen om een redelijk deel van de Winst te gebruiken ten bate van land en volk van de herkomst dier producten. Een regeling waarbij de helft van de winst aan het land van herkomst wordt afgedragen lijkt dus redelijk; al moet hier direct aan toegevoegd worden dat die regeling alleen formeel juist is, in gevallen waarin

(6)

een regering van reactionnaire uitbuiters, zoals de Perzische van Mossadek, tientallen millioenen ponden in handen krijgt, zonder dat er enige waarborg is dat deze gelden in het belang van het Perzische volk besteed zullen worden.

De bedoeling van die millioenen zou immers moeten zijn, dat het Perzische volk rijp wordt gemaakt om op den duur die bodemschatten zelf te kunnen exploiteren, in het belang van dat volk, en rekening houdend met de behoeften van de wereld.

In al dergelijke gevallen is dus de fraaiste oplossing ongetwijfeld, een internatio- naal toezicht op de exploitatie van die bodemschatten, en op de wijze waarop de regeringen der landen van herkomst het "arbeidsloos inkomen" dat ze ontvangen, gaan besteden.

In groter verband gezien ligt hier zelfs een oplossing voor de wijze waarop men die landen moet behandelen die onafhankelijk zijn, of pas geworden zijn, en die blijkbaar niet in staat zijn te voorkomen dat in hun land een chaos gaat

ontstaan of blijft voortduren, waardoor de belangen van de geordende en arbeidende werel4 worden geschaad. Ook zulke landen zouden onder internationale voogdij moeten worden geplaatst, opdat hun rijkdommen niet voor de wereld verloren gaan, en opdat hun eigen volk uit de opbrengst van die rijkdommen geholpen wordt de zelfstandigheid te vinden, die het alleen nog maar in naam bezit, doch blijkbaar uit eigen krachten niet verkrijgen kan.

Zo verwerpelijk een koloniaal- of semi-koloniaal regime is, waardoor een land ondergeschikt wordt gemaakt aan een ander land, dat bovendien in het verleden een koloniale traditie heeft gehad, zo juist lijkt het me dat een internationale gemeenschap, die op progressieve en democratische grondslagen staat, leidend en opvoedend optreedt, waar dat nodig blijkt.

Met alle bezwaren die tegen de UNO naar voren te brengen zijn, die immers zelf een samenraapsel is van progressief-democratische en anti-democratische en achterlijke landen, zou toch gepoogd moeten worden via de UNO een dergelijke positieve regeling in het Iraanse geval te bereiken, al weten we dat de UNO in het Indonesische geval het niet verder gebracht heeft dan een negatieve regeling. Doch intussen zijn weer enige jaren verlopen en is afdoende gebleken dat het onvoldoende is een land onafhankelijk te verklaren en zich dan niet verder te bemoeien me'!: de opbouw van dat land en met de wijze waarop dit land ten aanzien van de wereld handelt.

Het zou wenselijk zijn dat landen als Denemarken of Noorwegen, die buiten alle internationale exploitatie staan en die niet verdacht kunnen zijn vanwege een koloniaal verleden, in dergelijke zaken een initiatief tot regelingen namen. Want nog eens, het probleem dat zich thans in Iran voordoet, kan zich morgen voordoen in de Arabische landen die eveneens over olierijkdommen beschikken.

Het is natuurlijk ook geenszins een olieprobleem, dat dan ook voor Venezuela of soortgelijke landen acuut zou kunnen worden. Het kan ook een rubber- of tinprobleem worden etc. etc. Maar het geldt ook voor die landen die geen orde op eigen zaken kunnen scheppen, of die alleen orde scheppen op een tyrannieke of fascistische wijze - waarbij men geen onderscheid mag maken tussen zwart, bruin, rood of anders gekleurd fascisme.

Dat de UNO niet in staat is al die problemen ineens aan de orde te stellen,

(7)

-

laat staan op te lossen, mag geen beletsel zijn voor een begin van initiatief in althans één van de vele problemen.

Om terug te keren tot Iran, men weet hoe de zaken daar verlopen zijn.

De Anglo-Iraanse oliemaatschappij, die een zuiver Britse maatschappij is (geen gemengde zoals de Shell) heeft de Perzische petroleum ontgonnen, en heeft in 1933 een langlopende concessie verkregen van de toenmalige Perzische regering, tijdens de dictatuur van Sjah Riza Pahlavi. De tegenwoordige regering stelt zich nu op het standpunt dat het Perzische volk toen niet zelfstandig was, doch onder een dictatuur zuchtte, en dus thans het recht heeft alle toen gesloten ver- dragen nietig te. verklaren. Men zou daarbij de opmerking kunnen maken, dat de dictatuur van Riza Khan Pahlavi, niet gebroken werd door het Perzische volk, maar door de bezetting van Perzië tijdens de wereldoorlog, een bezetting nodig om te voorkomen dat Perzië de kant van Hitler koos, nodig vooral om de doorvoer van steun aan Rusland te verzekeren, en voltrokken door Britse en Russische troepen.

De Britten zouden dus van de Perzische "democratie" de betaling van de rekening dier bevrijdingskosten kunnen verlangen, als ze op dezelfde wijze rede- neerden als de familie Mossadek. Doch in ieder geval heeft de Perzische regering die na de bezetting van Riza optrad, nooit kenbaar gemaakt dat ze alle bestaande overeenkomsten vervallen achtte.

De Anglo-Iraanse heeft een bedrag van 350 millioen Pond in de exploitatie van de Perzische olie gestoken, en ze heeft de Perzische regering regelmatig belastingen en royalties betaald, geheel en al volgens de overeenkomst. Ze is bovendien naar Perzische verhoudingen een uitstekend werkgeefster, die ^ruim 50.000 Perzische huisgezinnen een levensstandaard geeft drie of vier maal zo hoog als de Perzische arbeiders in de textiel- en tapijtenindustrie van Isfahan verdienen.

Maar al valt dit alles nie'!: te loochenen, erkend moet worden dat de maatschappij, al zorgt ze dan ook voor de dekking van ruim J4 der Perzische begroting, niet begrepen heeft dat de winsten die ze maakt, zó groot zijn, dat de Perzen het gevoel moesten krijgen met een te klein aandeel afgescheept te worden. De belasting die de maatschappij aan de Engelse schatkist betaalt, is, met een bedrag van 30 millioen I!.- per jaar, meer dan het bedrag dat ze gemiddeld aan de Perzische staat betaalde. Doch wat vooral de verontwaardiging in Perzië heeft doen stijgen is het feit dat de maatschappij minder betaalt dan de olie- maatschappijen in de andere Middenoosterse landen aan hun regeringen betalen.

De Amerikaanse maatschappijen daar, hebben in het algemeen een regeling waarbij 50 % van de winst aan het gast-land wordt verstrekt.

Men is er algemeen van overtuigd dat als de Anglo-Iraanse tijdig gekomen was met een dergelijk aanbod, de nationalisatiepropaganda van dr Mossadek geen indruk zou hebben gemaakt.

Wel had de Anglo-Iraanse' in 1949, dus zeer laat, aan premier Razmara, die in het begin van dit jaar vennoord werd, nadat hij tevergeefs getracht had orde te scheppen in de Perzische chaos, en daardoor de haat van grondbezitters en godsdienstige fanatici had geoogst, een voorstel gedaan dat neerkwam op een

(8)

betaling ineens van .E 45 millioen, plus ten minste .E 20 millioen per jaar, een overeenkomst die Razmara in staat zou hebben gesteld het tekort op de begroting te dekken en zijn opbouwplan (o.a. irrigatie) te beginnen, maar de Majlis weigerde dit te ratificeren, en na een kort tussenspel werd Mossadek, de nationa- lisator, premier.

Thans is dus de nationalisatie door de Perzische regering aanvaard, en het begin van het nationalisatie-proces hebben wij zich reeds zien afspelen in de vorm van het in bezit nemen van installaties .en kantoren der Anglo-Iraanse, tot welke installaties ook de raffinaderij van Abadan behoort, de grootste te'!' wereld. Een verlaat 50/50 aanbod werd afgeslagen. Maar de Perzische regering was bereid de Anglo in het genationaliseerde bedrijf te laten werken, op een regeling die 25 % van de winst aan de maatschappij overliet en 75 % voor Perzië zou brengen. Op deze basis kan de Anglo niet winstgevend werken, terwijl bovendien, bij een Perzische leiding, geen enkele waarborg voor zakelijke exploitatie aanwezig is".

In Engeland hadden de gebeurtenissen in Perzië al heel spoedig grote beroering gewekt, en stemmen gingen op die het zenden van schepen en het landen van troepen in Perzië eisten. Min of meer vermakelijk is dit wel, want de Britten zijn in de afgelopen periode de predikers van vrede en onderhandelingen geweest, als het om de zaken van Korea en China ging, d.w.z. om de zaken die voor de toekomst van de vrijheid van heel wat meer belang zijn dan de Perzische olie.

In het Verre Oosten hebben de Britten de Amerikanen voortdurend belet een krachtige politiek te voeren. Bombardementen van Mandsjoerije en landingen van troepen in China, dat was niet in overeenstemming met de Britse vredespolitiek, maar het zenden van oorlogsschepen, die bombardementen zouden moeten uit- voeren, en van parachutisten die zouden moeten landen, lag wel degelijk in het voornemen, totdat duidelijk bleek dat Amerika niet bereid was aan dit soort experimenten, die de Russen in beweging hadden kunn.en zetten, zonder meer zijn steun te geven. Immers Amerika had zelf moeten remmen omdat de Engelsen steeds betoogden dat de uitbreiding van de Koreaanse oorlog de Russen in beweging zou kunnen brengenl. En wellicht bestaat er enig verband tussen de Perzische brutaliteit van heden en de Britse Korea-Chamberlainismen van het jongste verleden. Hoe dan ook, de Britse houding ten aanzien van Perzië werd al spoedig iets rustiger; en Morrison verklaarde te recht dat de nationalisatie een recht van de Perzische regering is, maar dat de Anglo-Iraanse all~en kan werken indien ze op een redelijke wijze behandeld wordt.

Gebeurt dat niet, dan zal die maatschappij haar personeel terug trekken en schadevergoeding eisen voor de inbeslag genomen installaties en bezittingen.

Trekt de Anglo zich terug, dan moet Perzië zelf de zaken opknappen, en daartoe is het niet in staat. Het beschikt niet over de technici die de olie kunnen winnen, nog veel minder over de mensen die het raffinageproces beheersen, en in het geheel niet over de organisatie voor het verzenden en verkopen van de olie.

Zelfs de Perzische extremisten, die mateloze opscheppers zijn, gaan niet verder dan te beweren dat ze 8 millioen ton, dus een vierde van de productie, voor het

(9)

transport gereed zouden kunnen maken. Maar ook dat is slechts een stijlbloem in hun redevoeringen.

Waar moeten de Perzen hun technici vandaan halen? De Amerikaanse maatschappijen hebben, zoals alle bona fide ondernemingen, geweigerd de zaken voor de Perzen op te knappen. Men kan wel proberen in Duitsland en elders technici aan te werven, maar een bijeengeraapt stel technici is nog geen bedrijfsleiding.

En bovendien, welk zinnig mens zou zich wagen in dienst van een stel kwaad- aardige verhitte nationalistische narren, die bij iedere moeilijkheid vsabotage"

gaan schreeuwen en met dolk en pistool klaar staan om de "saboteurs" die nu eenmaal "Westerse imperialisten" zijn, af te maken. En bovendien beschikt Perzië niet over tankers, die de olie naar hun bestemming kunnen brengen, en alweer geen maatschappij van enige omvang zal zich aan het vervoer wagen, zeer zeker niet als Engeland de Perzische Golf zou afsluiten, en de verzonden olie in beslag zou nemen als een kleine betaling voor de geleden schade, iets waartoe het volkomen het recht zou hebben. En dus betekent een breuk met Engeland, het einde van de Perzische olie-industrie, met de financiële en economische gevolgen hiervan voor Perzië, dat daardoor in een chaotische toestand moet geraken waarvan ten slotte niet Mossadek en zijn kliek, doch de communisten het meest zullen profiteJ,1en.

Er wordt reeds op gewezen dat de communistische Tudeh-partij, die vroeger Mossadek fel bestreed, thans in haar clandestine propaganda zijn lof zingt; terwijl de zenders van Russisch Azerbeidsjan in hun Perzische uitzendingen de regering Mossadek prijzen. En men wijst er op, dat Rusland de technici zou kunnen leveren die de Perzische oliebedrijven kunnen laten functionneren. Dat is in de et:i:;tp. plaats niet juist, want de Perzische industrie heeft bijna de omvang van de Russische, die nog steeds een tekort heeft aan alle soorten van indusb:ieel kader en die dus waarlijk niet in staat is, nog even een exploitatie van even grote omvang er bij te bezetten met leidende en geschoolde technici. Doch bovendien zou het binnenhalen van de Russische technici de toestand doen ontstaan die Mossadek poogde te voorkomen - met succes - toen ze dreigde voor een ondergeschikt veld in de buurt van Teheran. Nu kan men van Mossadek véél verwachten, omdat hij inderdaad tot die lieden behoort wien ni~ts te dol is, en die dus bereid zijn zelfmoord te plegen om het Westen schade toe te brengen. Maar het binnen- komen van Russische technici op grote schaal in Perzië, zou door het Westen te recht worden opgevat als het begin van een Russische penetratie, die men niet kan toelaten en waartegen men zich met alle middelen zou moe~n verzetten.

Ook het verhaal dat Perzië z'n olie naar Rusland zou gaan exporteren lijkt niet plausibel, omdat daarvoor een pijpleiding zou nodig zijn, welks aanleg jaren in beslag zou nemen, voor zover ook dit voornemen niet direct door de Anglo- Amerikanen als een vijandelijke daad zou worden opgevat.

Alles wijst er trouwens op dat Mossadek, al speelt hij hoog spel, toch alleen maar probeert de Engelsen te intimideren om zo tot een voordelige schikking te komen.

Engeland heeft het geschil aan het Haagse Hof voorgelegd dat tot een uitspraak is gekomen, waarvan de kern is, dat voorlopig de exploitatie onder Engelse·

(10)

leiding moet worden voortgezet, met een raad van toezicht boven die leiding, bestaande uit twee Engelsen, twee Perzen en een neutrale vijfde man. Engeland heeft deze uitspraak van het Internationale Hof aanvaard, Perzië heeft haar afgewezen. Maar tevens heeft men van Perzische kant verklaard dat men het geschil aan de Veiligheidsraad zal voorleggen,' iets waarmee de Britten, op andere overwegingen, accoord gaan.

Perzië hoopt rtatuurlijk dat het in de Veiligheidsraad, of anders in de algemene vergadering van de UNO, een meerderheid zal kunnen formeren, bestaande uit het Russische blok, de Arabische staten, de Aziatische staten en verder de Zuid- Amerikanen die gewoonlijk ook op het appèl aanwezig zijn als de "klassenstrijd der continenten" gevoerd wordt, d.w.z. als de nietsnutten en de nietskunners de kans schoon menen te zien om het werkende deel van de wereld van de vruchten van zijn arbeid te beroven. Intussen geloof ik niet dat deze toeleg zal lukken, want ten slotte zijn er in de Arabische landen 'en in Zuid-Amerika ook nog wel machthebbers die inzien dat de politiek van Mossadek niet alleen betekent het pogen de kip te slachten die de gouden eieren legt, ook voor de achtergebleven gebieden; maar ook dat die politiek een in de kaart spelen is van Rusland en van de bewegingen, die, heel snel, alle Mossadeks en alle verblinde nationalisten in de minder ontwikkelde gebieden, van de< kaart zouden schuiven.

Maar men is er niet als men die toeleg verijdelt. Men moet daarnaast, van Westerse kant, een oplossing stellen die zowel de ongestoorde productie van de olie verzekert, als de achtergebleven oliegebieden belang geeft bij de bevordering van die productie. Een vorm van internationalisatie, zoals die enigszins reeds tot uitdrukking komt in het voorstel van het Haagse Hof (Raad van Toezicht) en zoals die hierboven werd gesuggereerd, is nodig, niet alleen voor de Perzische zaak, maar ook voor soortgelijke geschillen die eerlang overal in de achtergebleven gebieden te verwachten zijn.

Dat Engeland in een moeilijke positie zit, valt nie<t te ontkennen. Het stopzetten van de Perzische olieproductie zou niet alleen de olievoorzieningen, in een aantal gebieden waar Engeland belangen heeft en in Engeland zelf, in de war sturen, (al valt hier door goede organisatie een ramp heel goed te voorkomen en al is heel snel een nieuwe voorziening mogelijk), maar die stopzetting zou bijv. ook betekenen dat de Engelse begroting .e, 30 millioen moet derven die de Anglo aan belastingen betaalt, voor een groot gedeelte in dollars. En het betekent ook dat honderden millioenen Britse beleggingen verloren zijn.

Ondanks de fouten die de Anglo-Iranian wel begaan heeft, ondanks de fouten die de Britse politiek wel begaan heeft, in gevallen waarin internationale solidariteit tegen het roof-communisme< en het roof-nationalisme nodig was, moeten socialisten, wier strijd tegen de roof gericht is en die de vergroting van de productie wensen te bevorderen, in deze moeilijkheden de internationale solidariteit met Engeland betrachten.

Zolang er nog mogelijkheden zijn om het geschil op vreedzame wijze te beslissen, zullen ze het gebruik van geweld in deze aangelegenheid afwijzen. Maar als ze zich niet tot voetveeg willen laten maken van het banditisme dat in de wereld-

(11)

politiek hoe langer hoe driester wordt, zullen ze ook bereid moeten zijn de rovers en hun bondgenoten desnoods te laten zien dat chantage, zoals die van Mossa- dek, al evenmin tot succes leidt als agressie, zoals die van Chinees, Noord-Koreaan en Rus.

En al is het blijkbaar nog niet mogelijk dit beginsel geheel en al te doen zegevieren, ook een gedeeltelijk succes, zoals in Korea behaald schijnt te worden, is reeds een stap op de goede weg, die, op andere wijze ook in de Perzische zaak ingeslagen moet worden.

Natuurlijk zal, als het Westen ten slotte tot maatregelen zou moeten overgaan om de Perzische olieroof te beletten, Azië wel weer "agressie" schreeuwen, gesecondeerd door onze Westerse klassenstrijd-Aziaten, die het socialisme als een "heilige" 'roverij beschouwen. Doch da;l1 Aziatische geschreeuw zal wel ophouden als het Westen de eendracht en de kracht vindt, om eindelijk eens de een of andere Mossadek te laten merken dat chantage en roof tot de ondergang leiden.

Over de Westerse radicalen die alles verheerlijken wat tegen het Westen gericht is, behoeven we ons geen zorgen te maken, hun betekenis is even gering, als die van de lieden die van hun radicalisme profiteren, de Stalinisten, groot is.

Maar dat Rusland in beweging zal komen in de Perzische zaak, is alleen mogelijk als het progressieve en democratische Westen tegenover Mossadek weer even verdeeld zou zijn, als het tegenover de agressie in Korea maar al te veel geweest is.

16 Juli 1951

(12)

W. BANNING

HERVORMING

VAN HET HOGER ONDERWIJS

B

edriegen de voortekenen niet, dan zal nog gedurende de huidige zittingsperiode der Volksvertegenwoordiging een belangrijke, vermoedelijk voor tientallen jaren bindende beslissing over ons Hoger Ondelwijs worden gevraagd. Het rapport van de Staatscommissie werd gepubliceerd in 1949; een commissie-Van der Pot werd benoemd ten einde de vruchtbare denkbeelden in de vorm van een wetsontwerp te gieten; dit voorontwerp is thans gepubliceerd en aan de Universiteiten1)

om advies gezonden; de adviezen zijn reeds aan de minister uitgebracht, en men mag een definitief ontwerp in het najaar verwachten. Wij zouden onze opmerkingen hebben kunnen uitstellen tot het definitieve ontwerp VOOr ons ligt - er staan echter grote belangen op het spel, en het komt mij voor dat de politieke wind niet bepaald (of bepaald niet) gunstiger wordt. In het bijzonder zijn er grote belangen mee gemoeid voor ons socialisten, die van de universiteit als cultuurinstituut verwachten, dat bekwame intellectuelen met begrip van de maatschappij-in-overgang en bewustheid omtrent de geestelijke worsteling van dit stadium der Europese wereld worden gevormd.

Dit gezichtspunt bepaalt inhoud en vorm van mijn opmerkingen. Ik ben er mij van bewust, dat ook andere gezichtspunten kunnen en moeten gelden - die laat ik aan anderen over. Ons socialisten gaat zeer in het bijzonder ter harte de vraag of de Universiteit als centrum van wetenschapsbeoefening en cultuuroverdracht in een periode waarin op leven en dood gestreden wordt om geestelijke, sociale en politieke democratie, haar taak - ik wil ook wel zeggen: haar roeping - op een behoorlijke wijze kan vervullen. ]k stel mij dus met mijn opmerkingen midden in deze strijd, aan de kant Ván het volk dat hem in allerlei vormen en op meerdere fronten voert, al hoop ik daarmee niet te kort te doen aan het recht der Universiteit als eigen instelling met haar eigen problemen.

Om met dit laatste te beginnen: het verbaast, dat de commissie-Van der Pot met een doelomschrijving van het H.O. is gekomen zoals zij deed in de artt. ]-6 van haar ontwerp. In art. 1 staat: Hoger onderwijs heeft ten doel de voorbereiding tot zelfstandige beoefenin'g der wetenschap en tot het bekleden van maatschappelijke betrekkingen waarvoor een wetenschappelijke opleiding vereist is of dienstig kan zijn, alsmede de geestelijke en zedelijke vorming der studenten en het bevor-

1) In het vervolg van dit artikel wordt onder "unNersiteit" ook "hogeschool" verstaan.

(13)

deren van hun maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef. Deze laatste toevoeging (vanaf alsmede) is nieuw en naar mijn oordeel belangrijke winst: men zal daarin wel mogen zien erkenning van het feit, dat de universiteiten hun verzet hebben gepleegd tijdens de bezetting. Wat echter verbaast in het geciteerde artikel is het ontbreken van de beoefening en ontwikkeling der wetenschap. Om het wat scherp te zeggen: een universiteit leidt niet alleen mensen op, is niet alleen een school, maar heeft ook haar laboratoria en onderzoekinstituten, waar de wetenschap verder wordt geleid - de eerste functie (opleiding en vorming) kan niet behoorlijk vervuld worden zonder de tweede, en daarom zou deze tweede taak: het zuiver wetenschappelijk onderzoek voorop moeten staan. Merkwaardigerwijze noemt het voorontwerp deze taak ook, maar pas in art. 6, na eerst in de artt. 2-5 ovt.'r de

"scholen" van hoger onderwijs te hebben gesproken. De toelichting maakt mij niet duidelijk, waarom de commissie deze splitsing en volgorde heeft aangebracht.

Zou iemand menen, dat het er niet zoveel toe doet wáár deze taak wordt genoemd àls het maar gebeurt, dan stel ik daartegenover, dat de kwestie toch dieper insnijdt en het voorontwerp op dit punt lijdt aan meer dan een Schönheitsfehler. De universiteit màg naar haar wezenlijke bedoeling: orgaan van vrije geestesontwikkeling zijn, niet worden gedegradeerd tot "school", al is zij óók dat - wat haar echter onder- scheidt van H.B.S., gymnasium, b'Veekschool enz. is dat zij de ontwikkeling der wetenschap in vrijheid, zonder utiliteitsoverwegingen van economische, politieke en paedagogische aard dient. Nog een stap verder: de Staat behoort althans in een levende democratie te erkennen dat het zijn plicht mede is de voorwaarden voor de vrije ontwikkeling der wetenschap te erkennen. Dat is stellig in het huidig tijds- gewricht nodig. nu de industrie haar laboratoria en onderzoekcentra bouwt, en wetenschapsbeoefening dienstbaar maakt aan economische doeleinden. Ik erken:

dat kan in een technisch tijdperk niet anders. Des te belangrijker en noodzakelijker wordt het in een vrij volk, dat er ook nog plaat~en zijn, waar wetenschap om haar zelfs wil wordt beoefend. Uit de hier ontwikkelde gedachtengang zou dan m06ten volgen, dat in een artikel dat het doel der universiteit omschrijft, vooropgaat de ontwikkeling der wetenschap, waarop volgen moet de "schooltaak": voorbereiding tot zelfstandige wetenschapsbeoefening en tot bekleden van maatschappelijke betrekkingen, terwijl dan afzonderlijk genoemd zou moeten worden de geestelijke en zedelijke vorming en ontwikkeling van het maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef.

Dit laatste wordt in het bi.jzonder versterkt door een overweging, die rechtstreeks uit onze socialistische overtuiging voortvloeit maar daaraan niet gebonden behoeft te zijn en ook door anderen wordt gedeeld. Wij leven in een tijdvak van onze Westerse beschaving en maatschappelijke ontwikkeling, waarin ontzaglijk veel zal afhangen van een goed toegepaste ordening. Ik stel dus, zonder nader bewijs: wij leven in een eeuw van ordening, het vrije kapitalisme is definitief voorbij. Voor ons land moet daaraan \vorden toegevoegd, dat het probleem van de overbevolking de noodzaak van ordening zeer versterkt. Het betekent, naar de kant van de Universiteit gekeerd, dat wij behoefte hebben aan intellectuelen, die ten eerste goed hun vak verstaan, ten tweede de samenhang van hun deelarbeid met het maatschappelijk 397

_.

(14)

proces begrijpen, ten derde weten om welke geestelijke waarden het in een economie in het teken der ordening gaat. Misschien kan dit laatste zinnetje misverstand wekken; daarom worde toegevoegd, dat het begrip ordening naar onze overtuiging wel begint met het economische, maar daar niet eindigt: het sociale en ook het culturele leven vragen om leiding en ordening, zowel ter wille van de gerechtigheid als van de vrijheid. De klachten omtrent het onvoldoende functioneren der universiteiten op dit terrein zijn bekend - de vraag is thans, in hoever het voorontwerp- H.O.-wet nieuwe dingen brengt.

Ik noem een drietal punten. Het voorontwerp heeft vastgehouden aan de bestaande faculteiten-indeling, het heeft aan de daartegen ingebrachte bezwaren tege- moet willen komen, ten eerste door zelfstandige secties (sub-faculteiten) en inter- faculteiten, ten tweede door in art. 22 de mogelijkheid van een zesde faculteit. die der economische wetenschappen te stellen. De toelichting op dit punt is uiterst spaarzaam: er wordt gesteld, dat de indeling der faculteiten mede moet beantwoor- den aan de eisen van het maatschappelijk leven. Nu kan men volledig toegeven, dat in de huidige maatschappij de economie uiterst belangrijk is, en toch een faculteit van "sociale" eventueel van "sociale en economische wetenschappen" verkiezen boven een van louter economische. Een waarschuwing tegen "economisme", d.w.z.

tegen het vrijwel absoluut stellen van de economische normen is in 1951 maar al te actueel. De "nieuwe" universiteit moet onze maatschappij helpen aan economen, die weten, theoretisch èn practisch, dat het productieproces dienst is aan het welzijn (meer dan welvaart) van het volksgeheel, en moeten dus óók weet hebben van sociale geschiedenis, wetenschap der politiek, sociologie en sociale ethiek. Daarom zou ik in overweging willen geven om een eventueel nieuwe faculteit te noemen:

faculteit der sociale wetenschappen.

Een tweede punt raakt de doelstelling. Het voorontwerp zegt in art. 4 dat elke school voor H.O. de in art. 1 genoemde doelstelling (waarbij m.i. art. 6 mee moet worden opgenomen) een nadere uitwerking kan geven, en dat de openbare universiteiten daarbij m het bijzonder acht geven "Op die geestelijke waarden, welke het Nederlandse volk in de loop zijner historie hebben gekenmerkt." De enigszins inge- wijde weet, dat er achter dit zinnetje heel wat geestelijke strijd schuil gaat. In de bezetttingsjaren, toen een studenten- en hoogleraren-verzet werd georganiseerd tegen de aanslagen van het nazidom op het geestesuezit van ons volk, werd daaraan duidelijk dat het aal). de Universiteit om méér gaat dan wetenschap en kennis voor een selecte groep, maar om het geestelijk bezit van een volk, en om cultuuroverdracht aan de jonge generatie. Men heeft toen ook duidelijk willen formuleren. aan welke bronnen dit geestelijk bezit was ontsprongen, en Christendom en Humanisme willen noemen. Wie de sedert de bevrijding gevoerde discussie heeft gevolgd, zal enerzijds het in het voorontwerp gebodene mager vinden, maar anderzijds moeten erkennen, dat in het Nederland van vandaag niet meer mogelijk is.

Er is intussen één kwestie hieraan verbonden, waarop aandacht mag worden geves- tigd. Indien men diep er van overtuigd is, dat een openbare universiteit ook een geestelijke grondslag bezit, en dus niet een bloedeloze "neutraliteit" vertegenwoordigt, en dat alle intellectueel bekwame jongeren van het volk in vrijheid daar hun opleiding en vorming moeten kunnen ontvangen, zou men de vraag kunnen opwerpen, of de

(15)

.~ -

nadere uitwerking van de doelstelling niet de sanctie van de Kroon behoeft. In de sedert '48 gevoerde discussies is dit punt meer dan eens genoemd. Men kan practisch van mening zijn, dat het gevaar van een onaanvaardbaar eenzijdige uitwerking der doelstelling in ons land niet zo groot is, en toch een sanctie van de Kroon waardevol achten, al was het alleen om duidelijk te doen uitkomen, dat ook de Universiteit een dienend orgaan in het volksgeheel is.

Een derde vraagstuk is dat van de algemene maatschappelijke en geesteiljke vorming, noodzakelijk tegenwicht tegen wetenschappelijk specialistendom en onvruchtbare eenzijdigheid. Art. 7 van het voorontwerp stelt, dus schrijft voor, dat tot het hoger onderwijs gerekend wordt een studium generale, "het welk ten doel heeft bevordering van inzicht in eenheid en samenhang der wetenschappen, in aard en werkwijzen van elk der wetenschappen afzonderlijk, en in de geestelijke grondslagen van de Nederlandse cultuur alsmede verdieping van het besef van verantwoordelijkheid voor de nationale en culturele waarden". Over het eenvoudig stellen, dat het Stud. Gen. tot het hoger onderwijs behoort, verheug ik mij hartelijk - ik maak slechts een tweetal opmerkingen "terzijde". Is wat er staat:

"inzicht in aard en werkwijze van elk der wetenschappen afzonderlijk" niet te veel gevraagd? Kan men in ernst van een jurist of literator vragen, dat hij van elk der wetenschappen afzonderlijk, dus van scheikunde, biologie, medicijnen, theologie enz. zich inzicht in aard en werkwijze verwerft? De formulering, die het H.O.-rapport gaf (blz. 169) was voorzichtiger. Een tweede opmerking vloeit voort uit een beperkte ervaring met het studium generale, waarmee men overigens nog steeds in het stadium van het experiment verkeert. Die ervaring is, dat geen 20 % van het aantal studenten aan het S.G. deelneemt, m.a.w. dat, als men het karakter van vrijwilligheid handhaaft, er méér zal moeten gebeuren, wil het hele geval geen façade worden. Dat de commissie-Van der Pot dit meerdere niet heeft genoemd, mag men haar niet euvel duiden. Het vraagstuk, dat hier aan de orde is, zie men vooral als een algemeen maatschappelijk, niet als één dat alleen voor de studenten persoonlijk van belang is; de vraag is immers: hoe komt de maatschappij aan bekwame specialisten, die over voldoende algemene vorming beschikken, om inderdaad in de vormgeving aan de maatschappij als geheel te kunnen dienen?

Ik kom tot enkele andere problemen, die ons als socialisten zeer ter harte gaan.

Wij verwachten van de universiteit in een democratische maatschappij twee dingen:

ten eerste dat er een vrije toegang tot de universiteit voor alle werkelijk begaafden zal worden geboden waarbij stands- en klasse-belemmeringen worden opgeheven;

ten tweede dat de afgestudeerden hun plaats in het volksleven zullen weten in te nemen als bevoorrechten die dienen. Het spreekt vanzelf, dat aan deze beide eisen moet worden voldaan door een complex van maatregelen - een wetsontwerp alleen kan hier geen oplossing brengen. Ik licht uit het voorontwerp een drietal punten, waarvan er twee, op grond van de huidige financiële toestand misschien onbe- sproken zouden kunnen blijven.... indien ik nl. geen socialist was en dus niet zonder meer voor financiële noodzaak wijk.

Voorop: het beurzenstelsel, een van de maatregelen waardoor stelilg een aantal

(16)

individuen worden geholpen, maar dat als geheel verkeerd werkt, nl. de suggestie wekt alsof wij in Nederland daadwerkelijk ernst maken met het beginsel van gelijke buitengewone aanleg: het bedrag van zulk een beurs is gelukkig verhoogd tot kansen voor alle begaafden. Het voorontwerp (art. 71) stelt, dat van Rijkswege beurzen kunnen worden verleend ten behoeve van onvermogende studenten van

f

1800 per jaar. Er zitten in deze voorgestelde maatregel drie karakteri~tieke

angeltjes: er wordt gesproken van onvermogende studenten (niet van minvermo- gende, waarvan het aantal groter is), er worden alleen "studenten" geholpen, m.a.w.

men moet eerst al aan de universiteit zijn, eer er kans op een beurs komt, er worden alleen studenten van "buitengewone" aanleg geholpen - alle drie typische verschijnselen van een maatschappelijke orde waarin geldbezit domineert.

Nauw hiermee samen hangt het vraagstuk van de collegegelden: art. 72 handhaaft het oude gebruik, in overeenstemming overigens met het Rapport der H.O.-commissie. Men kan bij een dergelijke maan'egel twee gedachtengangen volgen; Ie. zakelijk en ideëel gesproken is - ook op grondslag van de huidige maatschappelijke orde - het gewenst, dat financiële belemmeringen voor werkelijk begaafden worden weggenomen; dat is ook een algemeen belang: ons volk als geheel heeft er recht op, dat de intellectueel-best-toegerusten kansen voor studie krijgen; het bedrag der collegegelden is op het totaal der begroting vau een universiteit niet zo belangrijk, dat het opweegt tegen een ongebruikt laten van intellect; conclusie: uit een oogpunt van rechtvaardigheid en volksbelang moet het collegegeld worden afgeschaft; 2e. de regeling van verplicht collegegeld moet worden gehandhaafd: zij beantwoordt aan het besef, dat bewezen diensten m()eten worden betaald, zij weert elementen die het niet om studie te doen is, maar om te profiteren. Zo ongeveer heeft het H.O.-rapport geredeneerd, en de commissie- Van der Pot heeft zich daarbij aangesloten. Dat daarmee het vraagstuk bevredi- gend is opgelost, kan men moeilijk volhouden, zelfs niet wanneer men gaarne een compromis zou aanvaarden.

Een derde probleem, dat het verband van Universiteit en maatschappij raakt, is de instelling van een zgn. baccalaureaatsstudie, naar het voorbeeld vooral van de Angelsaksische landen (art. 87 van het voorontwerp). Het laat zich aanzien, dat er over dit ptmt, gesteld dat de minister het overneemt, in de Volksvertegenwoordi- ging nog al wat gestreden zal worden: reeds in de kringen der Universiteit zijn de meningen zeer verdeeld. Men denkt hierbij aan twee dingen: ten eerste een korte wetenschappelijke vakopleiding, ten tweede een korte algemeen vormende vakop-

• leiding. De gedachtengang van de voorstanders vooral van de laatste opleiding is even realistisch als ideëel. Er komen, zo redeneren zij, elk jaar tal van studenten aan, die nog niet beslist hebben, innerlijk ook niet kunnen beslissen over een vakstudie, velen van hen begeren niet een wetenschappelijke loopbaan met eigen wetenschappelijk onderzoek; toch moèten zij kiezen, en doen dat dan op goed geluk, met een:

"God zegen' de greep". Zij zouden zeer gebaat zijn, altha~s in bepaalde faculteiten met een algemene vormende studie. Men wil nu invoeren een afsluitende studie

van ::!: drie jaar, die eindigt met een baccalaureaatsdiploma. Ons volk zou op deze

wijze een grotere groep jongeren kunnen vormen in een universitaire wijze van denken, die al te vlotte meningsvorming en oppervlakkigheid zou kunnen tegengaan:

(17)

men ademt geen drie jaar in academische sfeer zonder iets van zin voor objectiviteit en zuiver onbaatzuchtig onderzoeken en denken te verstaan. De voorstanders van de maatregel verwachten bovendien, dat intellectuele jonge vrouwen in hoge mate gebaat zullen zijn met de nieuwe studievorm.

Daar staat dan lijnrecht tegenover de mening van hen, die hierin niet anders zien dan een verloochening van de eisen der strenge wetenschap, en dus een degradatie van de Universiteit. Hun standpunt wordt weergegeven in de Minderheidsnota van

lID' A. M. Donner, één van de drie leden der Cie-Van der Pot; hij meent dat een algemeen vormende opleiding de pit uit het hoger onderwijs wegneemt en een be- denkelijke oppervlakkigheid en eigengereidheid aankweekt. Men zou eventueel, wanneer men deze bezwaren afdoende vindt - voor mij persoonlijk is dat voorshands niet het geval - nog kunnen denken aan een afzonderlijk instituut los van de lJniversiteit, met wèl een mogelijkheid van wetenschappelijke vorming en een eigen sfeer. Want mei "bezwaren" weerlegt men de argumenten der voorstanders niet.

Een laatste probleem, dat vermoedelijk veel stof in de politieke arena zal opwerpen, is dat van de bestuursvOlm der universiteit, de autonomie: het voorontwerp kent aan de Rijksuniversiteiten rechtspersoonlijkheid toe en schept de mogelijkheid van verdere zelfstandigverklaring. Deze zal eventueel bestaan in een eigen bestuur, eigen bezittingen en financien, en het recht om zelf hoogleraren en ander weten- schllppelijk personeel te benoemen, eventueel te ontslaan (waarbij het advies van de Hoge Academische Raad moet wordeu gevraagd). Op de technische details ga ik hier niet in; wel een enkel woord over het probleem dat hier achter ligt. De aan- drang tot de zelfstandigheid der universiteit was niet overal even sterk, en bemstte op de volgende motieven: 1⁰ men wilde vrijer zijn in de contacten met maatschappij en bedrijfsleven om met name het onderzoek aan de Universiteit niet te doen ver- armen, dit woord letterlijk en figuurlijk te verstaan; 2⁰ men wilde los komen van regeringsbureaucratie; 3⁰ onafhankelijk worden van de politieke invloeden, die bij benoemingen maar al te veel een rol hebben gespeeld; 4⁰ men wilde zelf beslissen of nieuwe leerstoelen, nieuwe instituten enz. nodig zijn en daarbij onafhankelijk zijn van politiek-gebonden ministers. Blijkbaar heeft de Cie-Van der Pot in meerderheid de argumenten van de Staatscommissie gedeeld, is zij in haar voorstellen zelfs nog iets verder gegaan.

Bezwaar is ingebracht door mr DOlmer. Zijn hoofdargument is: het gevaar bestaat, dat een autonome universiteit zich, al of niet bewust, tot exponent van een bepaalde min of meer exclusieve richting ontwikkelt. De woordkeus is uiterst voorzichtig, men kan ook zeggen: niet bepaald duidelijk. Vermoedelijk heeft mr Donnel' bij

"richting" aan politiek gedacht, en vreest hij dus het gevaar, dat een zelfstandig verklaarde universiteit socialistisch of communistisch zou kunnen worden (waarbij dan de toevoeging "al of niet bewust" ietwat komisch aandoet, socialisten en communisten zijn gewoonlijk op politiek terrein niet bepaald onbewust, dat waren meen ik alleen de liberalen der 1ge eeuw). Als er nu één onderwerp is bij de vele van de hervorming der universiteit, waarbij duidelijke taal noodzakelijk is, dan dunkt mij dit. Stellig, dat moet men mr Donner toegeven: het gevaar van de verpolitieking der universiteit is er, zie nazi-Duitsland, zie Sowjet-Rusland. Alleen: is dat gevaar

._--. ^~^-~

(18)

er niet, of is het geringer. wanneer de uuiversiteit afhankelijk is van politieke regeringen? van op geregelde tijden om politieke redenen wisselende ministers? Er zijn nog al wat politieke henoemingen of niet-benoemingen in het verleden geweest!

en er is - daarvan draagt de anti-revolutionnair Donnel' toch waarlijk nog wel heugenis - een liberale overheersing geweest, die in hoogmoed èn orthodox- godsdienstigen en Rooms Katholieken als wetenschappelijke duisterlingen weerde.

Het gevaar nl. van overmatige politieke invloed op de universiteit ligt niet in een bestuursvorm van dit lichaam, maar in de maatschappij. Naar mate er een sterke, radicale democratische geest en levensvorm bestaat, wordt het gevaar van politieke tyrannie geringer. Juist uit een oogpunt van democratie, van decentralisatie der verantwoordelijkheid lijkt mij de voorgestelde autonomie belangrijk, en het experiment waard.

Er zit nog deze kant aan de zaak: een universiteit is, zeker in Nederland, een conservatief instituut, en dikwijls trots op dit conservatisme (dat men te gemakkelijk

"traditie" noemt). Dat ligt óók daaraan, dat het contact met de werkelijke maatschappij zo veel te wensen overliet, de studentenwereld zich graag isoleerde, en de hoogleraren zich gelukkig voelden in ivoren torens van zgn. objectieve "voraus- setzungslose" wetenschap. Natuurlijk: er waren en zijn uitzonderingen. Er is maar één middel om dit isolement en het conserveren daarvan te breken: laat de maatschappij meespreken, aan de universiteit haar problemen voorleggen, haar eisen stellen, haar opdrachten geven. Het zou dwaasheid zijn te beweren," dat dit nu niet gebeurt. Maar het kan veel intensiever, bewuster en doeltreffender. Het VOOl"Ont- werp biedt een kans, die stellig bestreden zal worden. Ik hoop terwille van de gezonde wisselwerking tussen maatschappij en universiteit, dat Minister en volksvertegenwoordiging dit punt energiek zullen vasthouden.

(19)

J. M. DEN UYL

RE V EIL VAN DE BEHO U DZUCHT

Crisis in de K.V.P.?

D

e K.V.P. neemt in het Nederlandse politieke leven een sleutelpositie in. Een regering zonder de K.V.P. is ondenkbaar, ten minste zolang de prot.-christ.

partijen in ons land het conservatieve karakter blijven vertonen dat hen thans kenmerkt. Van een ontwikkeling die voor de P.v.d.A. een samengaan met de prot.-christ. partijen zonder de K.V.P. tot een punt van redelijke overweging zou maken is helaas nog weinig te bespeuren.

Deze situatie is oorzaak dat het karakter van de K.V.P. in hoge mate beslissend is voor de politiek die in Nederland kan worden gevoerd. Daarom ook verdient de discussie, die gedurende de laatste maanden binnen de kringen van de K.V.P.

heeft plaats gevonden en waarbij de mate van vooruitstrevendheid en conservatisme van de politiek van de K.V.P. in het geding was, aandacht.

In het Novembernurnmer van "Socialisme en Democratie", jaargang 1950, hebben wij een 'aantal opmerkingen gemaakt over een reeks verontrustende uit- latingen van de kant van enkele vooraanstaande katholieke politici met betrekking tot hetgeen onder de huidige verhoudingen dient te worden verstaan onder sociale rechtvaardigheid. De toen gesignaleerde uitlatingen blijken slechts een voorproef te zijn geweest van aanzienlijk zwaarder geschut, dat in stelling is gebracht door prof. mr F.

J.

F. M. Duynstee, inmiddels gepromoveerd van medewerker van het dagblad "De Gelderlander" tot politiek redacteur van "De Maasbode". Zijn beschouwingen, omvattende een 20-tal artikelen, zijn onlangs gebundeld verschenen onder de strijdlustige titel "Het Heilige Huis" 1). Deze beschouwingen hebben in K.V.P.-kring aanleiding gegeven tot een brede discussie, waarin de voorzitter van deze partij, de heer Andriessen, een fors tegengeluid heeft doen horen, begeleid door min of meer grof geschut van de voorzitter van de Katholieke Arbeiders- Beweging, de heer De Bruyn, geïnterrumpeerd door allerlei belangwekkende opmerkingen van mindere goden in de veelvormige katholieke dag- eu weekblad- pers, terwijl het wel overbodig mag heten te vermelden, dat ook de heer Romme.

zich niet onbetuigd heeft gelaten.

Prof. Duynstee is begonnen met een scherp onderscheid te maken tussen de conservatieve en de progressieve richting en hij heeft met een a~ntrekkelijke zelf-

1) Uitgave van de N.V. de Courant de Maasbode, Rotterdam.

(20)

kennis en openhartigheid gekozen voor een conservatieve politiek. Hij heeft daarbij een flagrante tegenstelling geconstateerd tussen de katholieke leer en de huidige werkelijkheid, en de katholieke staatkunde van de laatste jaren verweten, dat zij de katholieke leer heeft opgeofferd .aan de progressieve methode.

Hoe ziet de werkelijkheid er volgens Duynstee uit?

"Enerzijds b:eedt in de geesten der mensen massificatie op. Anderzijds zijn de uitwendige omstandigheden in de totale greep gekomen van een louter uitwendig utilitarisme, van een schijnbaar onoverwinnelijke drang naar toenemende rationalisatie en naar efficiency. De organische van benedenop groeiende banden tussen menselijk leven en uitwendige verhoudingen en functies zijn reeds kapotgemaakt door het liberalisme en het socialisme zet 'deze verscheuring in nog versterkter mate (immers door middel van de staat) voort."

Dit beeld van de werkelijkheid ziet Duynstee verergerd door de politiek die de K.V.P. na de oorlog in een regeringscoalitie met de P.v.d.A. heeft gevoerd. De innerlijke wanorde ziet hij groeien naarmate de ontwikkeling der uitwendige verhoudingen meer door technische en organisatorische verhoudingen wordt beheerst.

Hij stelt daar tegenover een rechtervleugelpolitiek, die de moderne ontwikkeling in de eerste plaats als een geestelijk probleem ziet, waarbij de menselijke zelf- ordening, de ordening door de zeden van benedenop, centraal komt te staan. "De rechtervleugel wantrouwt wetten zonder zeden. De linkervleugel hoopt, dat de zeden de wetten zullen volgen." "Door de progressieve politiek wordt de totale rationalisatie en totale collectivering van onze samenleving bevorderd; zij bevordert aldus in laatste instantie nihilisme en ontkerstening, al bedoelt zij dit natuurlijk niet."

Na de zaak in beginsel aldus gesteld te hebben, richt Duynstee zijn pijlen op de organisatorische practijk en de practische politiek van de K.v.P .. Hij verwijt haar, dat zij de rechtervleugel gemuilkorfd heeft en stelt zich op het standpunt, dat de omzetting van de R.K.S.P. in de K.V.P. een fatale vergissing is geweest.

Daarmede is immers, volgens Duynstee, de mogelijkheid geschapen om de progres- siviteit als eenheidsstempel op het katholieke volksdeel te drukken. Zijn conclusie is, dat de K.V.P., wil zij de eenheidspartij der Nederlandse katholieken blijven, ruimte zal moeten geven aan een zelfstandig georganiseerde rechtervleugel.

Inmiddels had de heer De Bruyn als voorzitter van de K.A.B. het stormsein gehesen en nadrukkelijk onder woorden gebracht, dat de arbeidersbeweging in het volle bewustzijn van haar kracht, eventueel een eigen weg zou gaan. Daarnaar gevraagd door de heer Andriessen, heeft prof. Duynstee zijn bezwaren tegen het beleid van de K.V.P. nader geformuleerd. Voorzover deze bezwaren het politieke beleid raken, komen wij hieronder daarop terug. Voorzover de discussie zich beweegt rondom wenselijkheid en mogelijkheid van het organiseren van een rechtervleugel in de K.V.P., menen wij te kunnen volstaan met te constateren, dat prof. Duynstee deze suggestie later weer heeft laten vallen, nadat de betrokkenen het eens geworden waren over de mogelijkheid van "vertrouwvol beraad" in de kringen van de leiding van de K.V.P ..

Geen enkele buitenstaander zal tijdens de voortgang van deze discussie het idee hebben gekregen, dat een . scheuring in de K.V.P. dichtbij was. Daarvoor bewoog

(21)

-

de discussie zich, ondanks de grote woorden dié werden gebruikt, te zeer in de sfeer van de studeerkamer van prof. Duynstee. Belangrijker dan de vraag of de actie van prof. Duynstee een versterking van de Welter-groep, zij het onder andere naam, ten gevolge zal hebben, is het waarheidsgehalte van de bezwaren die van katholieke zijde zijn ingebracht tegen de politiek van de K.V.P. en de na-oorlogse politieke ontwikkeling in het algemeen. Beslissende betekenis voor de maatschappelijke ontwikkeling in ons land moet worden toegekend aan de invloed die de opvattingen van prof. Duynstee c.s. binnen de K.V.P. (en eventueel daarbuiten) zullen weten uit te oefenen.

Ter beantwoording van deze vragen menen wij goed te doen enigszins uitvoerig aandacht te besteden aan een boekje van prof. dr F.

J.

H. M. van der Ven 2), dat in dezelfde periode het licht zag en waarin verschillende gedachten worden aan- getroffen, die de actie van prof. Duynstee en de zijnen kunnen verduidelijken.

Schaduwen van het modernisme

Het is stellig niet juist om de hoogleraren Van der Ven en Duynstee als volkomen gelijkgezinden te beschouwen. Zij verschillen in menig opzicht wat denkwijze, stijl van argumenteren en practische conclusies betreft. Hun onvrede met de huidige sociale en economische politiek vertoont echter zeer veel overeenkomst, waarbij het jammer genoeg in politiek opzicht weinig verschil maakt of het pleidooi voor een flinke scheut conservatisme verschijnt als uitgangspunt van het betoog, zoals bij de Nijmeegse dan wel als bijproduct zoals bij de Tilburgse hoogleraar.

Een recensent in de N.R.C. heeft opgemerkt, dat het boek van Van der Ven meer een sfeer tracht te scheppen d:m een betoog te leveren. De schrijver moet dit zelf ook zo gevoeld hebben toen hij in een "brief aan een vriend" VOOraf schreef

"Ik wil zo graag eens iets schrijven waaruit men absoluut niets nieuws zou leren en waartegen men ook niet zou gaan polemiseren, en dat men alleen maar bij zich zelf zou overdenken". Het zou bijzonder onaardig zijn om op te merken dat de schrijver in zijn eerstgenoemde bedoeling aanzienlijk beter is geslaagd dan in zijn tweede, maar ik moet toch bekennen dat het boekje mij, ondanks zijn innemende vorm en ondanks talrijke treffende omschrijvingen, als geheel niet ongevaarlijk lijkt nu wij met de sociale politiek, zoals de schrijver te recht stelt, op een keerpunt zijn aangekomen.

Evenals bij Duynstee ligt het zwaartepunt bij Van der Ven in de redenering, dat Ollze sociale politiek gekenmerkt is door een overmatig geloof in het nut van nieuwe organisatorische vormen, nieuwe voorzieningen en steeds uitgebreider sociale zekerheid. Dat geloof in de noodzaak tot vernieuwing, tot het scheppen van nieuwe organisatorische vormen, houdt Van der Ven voor een aberratie van onze tijd, in welk verband hij het begrip "modernisme" introduceert. Bijzonder concreet is hij daarin wel niet, maar in telkens nieuwe omschrijvingen wordt ons ongeveer duidelijk wat de schrijver ons als de ziekte van deze tijd wil doen zien.

"Voor alles schijnt bij velen te gaan: de nieuwheid, de moderniteit. Een voort- brengsel wordt getaxeerd naar zijn nieuwheid. Van de lomstenaar verlangt een

2) Schaduwen van het modernisme, Uitgave Paul Brand N.V., 1951.

405