Begrenzing: een oerbehoefte Sebastien Valkenberg − 02/05/16, 14:06
© anp. De gebouwen van de voormalige grensovergang Marienborn.
INTERVIEW Hoeveel grenzeloosheid kan een samenleving hebben? Die vraag dringt zich op naar aanleiding van de actualiteit. De stroom migranten uit het Midden-Oosten en Afrika is nog lang niet gestokt en lijkt moeilijk onder controle te krijgen. De EU breidt verder uit, maar de Europese leiders vertellen daar niet bij waar de grens van die uitbreiding ligt.
Grenzen dicht, roepen sommige politici. Anderen pleiten juist voor een open houding, zoals Denker des Vaderlands Marli Huijer die een manifest opstelde waarin ze pleitte voor openheid naar
vluchtelingen. De geschiedenis van Europa, stelde Huijer, laat zien dat niet de gesloten samenleving, maar de open samenleving de grootste kans op vrede en welvaart biedt.
Tegelijkertijd zijn er signalen dat de samenleving zich juist steeds meer laat leiden door xenofobie.
De argwaan jegens 'buiten' kun je niet domweg herleiden tot xenofobie.
Filosoof Ad Verbrugge (VU) gebruikt liever een ander woord om het huidige sentiment in de samenleving te duiden. "Apeirofobie. Angst voor het onbegrensde, in het Nederlands."
Leg uit. Apeirofobie is geen vastgelegd begrip dat je tegenkomt in de filosofische handboeken.
"Het is afgeleid van 'apeiron', het Griekse woord voor oneindig of onbegrensd. In de Oudheid was men gefascineerd door het onderwerp. Denk bijvoorbeeld aan de paradoxen van Zeno van Elea, waarvan de beroemdste zegt dat beweging niet mogelijk is. De argumentatie begint met Achilles die van A naar B wil rennen. Voordat hij de eindstreep kan bereiken, moet hij eerst de helft van de afstand van A naar B afleggen. Maar ook die afstand heeft een eerste helft die eerst moet worden afgelegd, en ook die halve helft kun je weer delen. Zeno besloot dat beweging niets meer dan een illusie was, aangezien je deze exercitie kunt blijven herhalen. Ofwel: tot in het oneindige."
Hecht u niet te veel waarde aan een prikkelend gedachtenexperiment? Is apeirofobie niet een te zware term?
"Zeno is maar een voorbeeld. De angst voor het onbegrensde werkte op allerlei manieren door in het klassieke Griekenland. Je treft het motief ook aan in de politieke filosofie. Voor Aristoteles heeft een staat idealiter grenzen die vanaf de top van een berg met het blote oog zichtbaar zijn.
Maatschappelijke orde kan alleen in de polis of stadsstaat bestaan, was de overtuiging. Daarbinnen zijn wetten en gewoonten van kracht die het sociale leven reguleren en heb je rechten, daarbuiten is er wanorde en ben je op jezelf aangewezen, in zekere zin vogelvrij. Er bestond bij de Grieken een sterk besef van het leven binnen de stadstaat versus het leven daarbuiten. De argwaan jegens 'buiten' kun je niet domweg herleiden tot xenofobie. Men was niet zozeer bang voor het andere, maar stelde zich teweer tegen invloeden die onbeheersbaar waren en destructief konden uitpakken."
Een politieke ruimte impliceert grenzen. Een huis heeft muren, een land grenzen.
Nu naar het heden. Tegenwoordig is die apeirofobie goeddeels verdwenen, zo lijkt het. Hoe komt dat?
"Vele factoren hebben hierbij een rol gespeeld. Maar een belangrijke oorzaak zijn de jaren zestig geweest. Die stonden in het teken van de doorbreking van grenzen - die zouden de vrijheid van het individu maar inperken. Kosmopolitisme werd de nieuwe norm. Veelzeggend is de status die apeirofobie momenteel heeft. Google het begrip en het staat in een rijtje met andere irrationele angsten, zoals pleinvrees en claustrofobie. Het is kortom iets waar we van af moeten."
En dat is onterecht?
"Het miskent wat de Grieken wél doorhadden. Een politieke ruimte impliceert grenzen. Een huis heeft muren, een land grenzen. Vele mensen herkennen dat 'intuïtief' wel. Alleen treft hen dan tegenwoordig snel het verwijt dat ze zich als kleinburgers gedragen en bang aan het verleden blijven hangen. Of dat ze zich terugtrekken achter de dijken, zoals Alexander Pechtold (D66) het steevast noemt. Hij
vertegenwoordigt een kosmopolitische elite die pleit voor het opheffen of relativeren van grenzen. Met de diagnose dat grenzen steeds diffuser zijn geworden, is op zichzelf genomen natuurlijk weinig mis.
We reizen immers de hele wereld over en internet trekt zich ook weinig aan van natiestaten. Waar ik wel bezwaar tegen maak is de gevolgtrekking dat grenzen in politiek opzicht dus ook irrelevant zijn geworden."
Dus terug naar kleine gemeenschappen?
"Ik beweer niet dat alleen kleine gemeenschappen levensvatbaar zouden zijn, zoals destijds de Griekse polis. Maar de les die we van de Grieken kunnen leren is dat grenzen in allerlei opzichten een constituerende functie hebben. Vaak wordt dit pas zichtbaar als die grenzen worden weggevaagd."
Maak dat eens concreet?
"Je ziet het in de discussie over de toekomst van Europa. Wat zijn 'Europese grenzen' en op basis waarvan hebben we die bepaald? Burgers krijgen hierover weinig duidelijkheid van politici. Is de EU een economisch, juridisch, cultureel of meer een moreel project? En om wat voor gedeelde moraal zou het dan gaan? Mensenrechten alleen zijn te abstract en te algemeen om ons
gemeenschapsgevoel te definiëren - dan kunnen de VS ook wel lid worden. Het probleem is niet zozeer dat de EU geografisch te groot is geworden, veel zwaarder weegt het feit dat grenzen
nauwelijks nog een bepalende rol meer lijken te spelen, zowel naar binnen als naar buiten. Maar hoe zou dat ook mogelijk zijn, als het ons ontbreekt aan een duidelijke identiteit en onderlinge
saamhorigheid? Het gevolg is de politieke ruimte van Europa, waarvan burgers vinden dat er weinig bescherming van uitgaat. Iedereen kan er lid van worden, maar ook binnendringen - en dat versterkt weer het gevoel van onveiligheid. Europa heeft een grenzenprobleem."
Je zult van politici niet snel horen waar de grens van de EU ligt. Maar is een zekere vaagheid niet eigen aan politiek?
"Natuurlijk kun je hun weigering om grenzen te trekken interpreteren als een strategische kwestie: je houdt mogelijkheden open. Ik meen echter dat de aarzeling een principiële oorsprong heeft.
"Kijk naar de huidige migratiecrisis. Waarom maken burgers zich ongerust? Mensen vrezen een open- einderegeling, terwijl er nu al evidente sociale problemen zijn met de integratie. Bij een open-
einderegeling blijft onduidelijk of Nederland vijftigduizend, honderdduizend of nog meer migranten gaat opnemen.
Hier wreekt zich ook de belofte die uitgaat van mensenrechten. Die zijn immers universeel en overstijgen de landsgrenzen. Ze stellen dat mensen zich vrij mogen verplaatsen (artikel 13 van de universele verklaring van de rechten van de mens) en recht hebben op welzijn (artikel 25). We hebben het dan niet alleen over Nederlanders, Fransen of Duitsers wier burgerrechten door de staat
gerespecteerd moeten worden, maar over álle mensen. Zo bezien zouden vele miljoenen mensen aanspraak kunnen maken op de verworvenheden hier. Getalsmatig hebben we het dan niet meer over vluchtelingen, maar over een volksverhuizing. Burgers hebben dat natuurlijk door. Ze vrezen niet zozeer het vreemde, als wel het onbegrensde, waarmee ze ook hun eigenheid verliezen. In plaats van xenofoob zijn ze eerder apeirofoob."
Ik zou de angst voor het oneindige niet willen cultiveren, maar je moet de paniek rond wegvallende grenzen wel serieus nemen.
Dus apeirofobie verdient een rehabilitatie?
"Dat is te sterk uitgedrukt. Ik zou de angst voor het oneindige niet willen cultiveren, maar je moet de paniek rond wegvallende grenzen wel serieus nemen. Je raakt ermee aan een menselijke
oerbehoefte. Of het nu gaat om een uitdijende EU of om de aanhoudende migratiestroom, in beide gevallen is begrenzing onvermijdelijk. Je hoort vaak zeggen dat het sluiten van grenzen een illusie is of er wordt verwezen naar de miljarden die ons land volgens het CPB met deze maatregel zou mislopen. Daarmee wordt echter miskend dat de mens niet louter een homo economicus is. Minstens
zo belangrijk is het gevoel grip te hebben op de wereld. Wanneer de situatie ons daartoe noopt is het natuurlijk mogelijk om grenzen te sluiten. Alleen is dit inmiddels moeilijk voorstelbaar door het dogma van de grenzeloosheid."
