Gebakken lucht?
Een onderzoek naar
ballonevenementen in West-Europa
Gebakken lucht?
Een onderzoek naar ballonevenementen in West-Europa
G.R. Doornewaard
Masterthesis Culturele Geografie
Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen
Juni 2008
Begeleider: prof. dr. D. Strijker
Foto omslag: Mondial Air Balloons 2007, Chambley, Frankrijk
Voorwoord
Voor u ligt mijn afstudeerthesis van de Masteropleiding Culturele Geografie aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Het onderwerp van deze thesis 'Ballonevenementen' is mij als ballonvaarder én geograaf op het lijf geschreven.
Een thesis schrijf je niet alleen. Ik wil daarom ook de mensen rondom mij heen, met name mijn ouders en Erik Jan en in het bijzonder Nynke, bedanken voor de steun en feedback die ik heb ontvangen. Vooral toen de mogelijkheid tot het deelnemen aan een traineeship om de hoek kwam kijken, heb ik veel gehad aan jullie motiverende woorden en inspiratie.
Bij de dataverzameling was ik afhankelijk van diverse personen. Erik Jan heeft geholpen met de technische realisatie van de enquête. Het starten vanuit het 'niets' was soms niet gemakkelijk. Daarom ben ik ook erkentelijk voor de steun van anderen die mij op weg geholpen hebben met het verzamelen en vinden van data. Zonder deze gegevens had dit onderzoek niet plaats kunnen vinden.
Tenslotte wil ik mijn begeleider, prof. dr. D. Strijker bedanken voor zijn adviezen en de begeleiding tijdens het schrijven van deze scriptie. De besprekingen hadden dankzij zijn positieve insteek een motiverende werking.
Rest mij niets dan de lezer veel plezier te wensen bij het lezen van deze masterthesis.
Ommen, juni 2008
Jarno Doornewaard
Samenvatting
Ballonevenementen worden op diverse plaatsen gehouden. Veel plaatsen gebruiken daarnaast luchtballonnen als promotie- en reclamemiddel. Naar ballonevenementen en de impact van ballonnen is in Europa nog geen onderzoek gedaan. Van ballonevenementen waren geen duidelijke en overzichtelijke gegevens beschikbaar. Het verzamelen en structureren van gegevens van ballonevenementen is daarom tot doel van dit onderzoek geworden. Er is een databestand aangelegd ('Dataset Evenementen') met daarin informatie die nodig is om de hoofdvraag en de afzonderlijke deelvragen te kunnen beantwoorden. Een ander doel van dit onderzoek was het in kaart brengen van de betekenissen van ballonevenementen voor bepaalde plaatsen en/of regio's. Omdat deze betekenissen niet uit de 'Dataset Evenementen' gehaald kunnen worden, is een digitale enquête uitgevoerd. De uitkomsten van deze enquête zijn opgenomen in de 'Dataset Enquête'.
Vanwege het gebrek aan eerder onderzoek is er een aantal begrippen gedefinieerd. Een belangrijke definitie is die van het begrip 'ballonevenement': het is een speciaal georganiseerd evenement, welke locatiegebonden is, een tijdelijk karakter draagt en wordt georganiseerd voor één of meerdere doelgroepen, waarbij het voorgenomen opstijgen van minimaal 6 ballonnen het belangrijkste onderdeel van het evenement is.
Mensen bezoeken evenementen in hun vrijetijd. In de loop van de laatste 25 jaar wordt er steeds meer van de vrijetijd buitenshuis doorgebracht. Daarnaast is een toename van het aantal evenementen waar te nemen. Tot 2001 nam het aantal evenementen jaarlijks toe, hierna stabiliseerde het aantal. Mensen worden, met name vanwege de gestegen welvaart en toegenomen mobiliteit, geconfronteerd met een toenemend aanbod van evenementen. Ervaring en beleving spelen bij evenementen de laatste jaren steeds meer een rol. Ballonnen worden daarnaast steeds vaker gebruikt als ‘identitymarker’. Dit is een bepaald symbool of gebruik waaraan een plaats of bedrijf grote waarde hecht en welke herkenbaar en identificeerbaar is voor inwoners en mensen van elders.
De ballonevenementen in de ‘Dataset Evenementen’ kunnen op diverse manieren geclassificeerd worden. Eén van deze classificaties is gemaakt op basis van het soort ballonnen. Van de 175 evenementen die zijn opgenomen in de 'Dataset Evenementen' zijn er 157 gericht op heteluchtballonnen. 11 evenementen zijn alleen voor gasballonnen en bij 7 evenementen zijn zowel gas als heteluchtballonnen aanwezig. Andere classificaties zijn gemaakt op basis van tijdsduur en doel. Hiernaast heeft er een geografische analyse plaatsgevonden. Hier spelen een aantal factoren, zoals de aanwezigheid van een vliegveld, nabijheid van zee en steile bergen een rol. Uit de chronologische analyse blijkt dat er in de winter weinig ballonevenementen gehouden worden. Van de evenementen die wel in de winter gehouden worden, vindt daarbij het overgrote deel plaats in de Alpen.
Ballonevenementen hebben betekenis voor veel plaatsen. Identificatie met ballonnen draagt bij aan een positieve beeldvorming en wordt over het algemeen als positief ervaren. Ballonevenementen hebben daarbij ook een betekenis vanwege het gegeven dat elk jaar opnieuw veel mensen ballonevenementen bezoeken.
Inhoudsopgave
Pag.
Samenvatting 3
Lijst van figuren, tabellen en bijlagen 6
Hoofdstuk 1: Inleiding 8
1.1 Aanleiding 8
1.2 Probleemstelling en onderzoeksvragen 8
1.3 Geografische afbakening onderzoeksgebied 9
1.4 Belang van het onderzoek 9
1.5 Methoden en technieken 9
1.6 Beperkingen 9
1.7 Leeswijzer 10
Hoofdstuk 2: Begripsbepalingen en context 11
2.1 Inleiding 11
2.2.1 Ballon 11
2.2.2 Evenement 12
2.2.3 Ballonevenement 13
2.3 Geschiedenis ballonvaart en ballonevenementen 14
2.4 Context 15
Hoofdstuk 3: Methoden van dataverzameling 20
3.1 Inleiding 20
3.2 Eerder onderzoek en verwant onderzoek 20
3.3 Dataset evenementen 21
3.3.1 Opzet Dataverzameling en methode 21
3.3.2 Dataverwerking 22
3.3.3 Discussie 22
3.4 Enquête op basis van dataset evenementen 23
3.4.1 Opzet dataverzameling en methode 23
3.4.2 Verwerking en controle van gegevens 25
3.4.3 Discussie 25
Hoofdstuk 4: Data Analyse 26
4.1 Samenvatting van de uitkomsten 'Dataset Evenementen' 26
4.2 Soorten evenementen 26
4.2.1 Soort ballonnen 26
4.2.2 Tijdsduur 27
4.2.3 Doel 28
4.3 Geografische analyse 29
4.4 Chronologische analyse 31
4.5 Patronen 33
4.6 Overige analyse 35
Hoofdstuk 5: Betekenis van ballonevenementen 37
5.1 Inleiding 37
5.2 Plaatsverbondenheid 38
5.3 Cases 38
5.3.1 Joure 38
5.3.2 Chambley 40
5.3.3 Albuquerque 40
5.4 Conclusie 42
Hoofdstuk 6: Conclusie 43
6.1 Inleiding 43
6.2 Resultaat 43
6.3 Overwegingen voor vervolgonderzoek 44
Bijlagen 47
Lijst van figuren, tabellen en bijlagen
Figuren:
Figuur 1: Begrenzing onderzoeksgebied 9
Figuur 2: Classificatie ballonnen 11
Figuur 3: Ballonnen in speciale vormen 12
Figuur 4: De eerste ballon-opstijging in 1783 14
Figuur 5: Gevolgen van gedragsveranderingen 18
Figuur 6: Ballon als promotiemiddel 18
Figuur 7: Schematische weergave dataverzameling 'Dataset Evenementen' 21 Figuur 8: Schematische weergave dataverzameling ‘Dataset Enquête’ 23
Figuur 9: Kaart met alle ballonevenementen 29
Figuur 10: Evenementen per land afgezet tegen oppervlakte per land 30 Figuur 11: Uitsnede uit kaart met alle ballonevenementen 31
Figuur 12: Ballonevenementen in de winter 33
Figuur 13: Ballonevenementen per seizoen 33
Figuur 14: Joure, ballooncity 39
Figuur 15: Boxwinden in Albuquerque 41
Figuur 16: Schermafbeelding website City of Albuquerque 41
Tabellen:
Tabel 1: Effecten van evenementen 16
Tabel 2: Categorieën in de dataset 22
Tabel 3: Samenvatting dataset evenementen 26
Tabel 4: Eendaagse en meerdaagse ballonevenementen 27
Tabel 5: Ballonwedstrijden 28
Tabel 6: Gasballonevenementen 28
Tabel 7: Heteluchtballonevenementen 29
Tabel 8: Ballonevenementen per land 30
Tabel 9: Aantal evenementen per seizoen 32
Tabel 10: Evenementenbezoek per seizoen 32
Tabel 11: Ballonevenementen per seizoen 34
Tabel 12: Waarom organiseert men een ballonevenement? 35
Tabel 13: Wie organiseren ballonevenementen? 35
Tabel 14: Friese Ballonfeesten Joure 39
Tabel 15: Kernuitkomsten ‘Dataset Evenementen’ 43
Tabel 16: Plaatsbepalende factoren 43
Bijlagen:
Bijlage 1: Dataset Evenementen 47 t/m 52
Bijlage 2: Dataset Enquête 53 t/m 56
Bijlage 3: Oorspronkelijke opzet ‘Dataset Evenementen’ 57
Bijlage 4: Kaart met alle ballonevenementen 58
Bijlage 5: Ballonevenementen in de winter 59
Bijlage 6: Ballonevenementen in de lente 60
Bijlage 7: Ballonevenementen in de zomer 61
Bijlage 8: Ballonevenementen in de herfst 62
Hoofdstuk 1. Inleiding
1.1 Aanleiding
Luchtballonnen spreken tot de verbeelding. Luchtballonnen worden vaak gebruikt als symbool of logo. Ze worden ook regelmatig gebruikt bij de productie van beeldvorming.
Tijdens een recent gehouden veldwerk in Catalunya kwam dit duidelijk naar voren. Bij een bezoek aan het Museu dels Volcans in Olot (Catalunya, Spanje) werd een voorlichtingsfilm vertoond. De film, oorspronkelijk gericht op kinderen, gaf in enkele minuten de bedreiging van vulkanen en aardbevingen aan en gaf tevens advies hoe om te gaan met een eventueel dreigend gevaar. Na beelden van uitbarstende vulkanen, ingestorte huizen en een nagebootste aardbeving (door het laten schudden van de ondergrond) werden de beelden rustiger en klonk er positieve muziek, dit vergezeld van beelden van de natuur en tussendoor een beeld van luchtballonnen. De luchtballonnen werden gebruikt als representatie van rust en veiligheid. Ook op de website van het Associació la Garrotxa Terra d'Acolliment Turístic (2007) komen de ballonnen terug.
Bij de oorspronkelijke opzet van dit onderzoek is overwogen om onderzoek te doen naar dit soort representaties. Omdat er echter over ballonevenementen geen overzichtelijke basisgegevens beschikbaar zijn, is besloten dit onderzoek te richten op het verzamelen en structureren van de gegevens over evenementen en op basis daarvan een analyse te maken. Het uitgangspunt hierbij is de vraag waar ballonevenementen worden gehouden en of deze ballonevenementen invloed hebben op de plek of regio waar deze evenementen gehouden worden.
1.2 Probleemstelling en onderzoeksvragen
Voorafgaand aan dit onderzoek was bekend dat er nagenoeg geen onderzoek gedaan is naar ballonevenementen. Uit een literatuurstudie is gebleken dat Turco en Yu (2000), in het kader van onderzoek naar de economische impact van toeristische evenementen, een wetenschappelijk onderzoek hebben gedaan naar de economische impact van het grootste ballonfestival ter wereld: het Albuquerque International Balloon Fiesta. Naast dit artikel is er in wetenschappelijke literatuur weinig te vinden over ballonevenementen. Dit gebrek aan theoretisch materiaal leidde er mede toe dat de dataverzameling hoofddoel van dit onderzoek is geworden.
Uit het voorgaande volgt de volgende probleemstelling: er is weinig bekend over het aantal ballonevenementen, de plek waar ze worden gehouden en wat de betekenissen zijn. Tevens is het onduidelijk waarom deze evenementen gehouden worden.
Doel van dit onderzoek is om de plaatsbepalende factoren voor het houden van ballonevenementen in kaart te brengen, om vast te kunnen stellen of er redenen zijn waarom op bepaalde plaatsen ballonevenementen gehouden worden en waarom op bepaalde plaatsen niet. Tevens is het doel om te onderzoeken of er patronen zijn in de gehouden evenementen en of deze verklaard kunnen worden.
De hoofdvraag van dit onderzoek luidt: wat zijn de belangrijkste plaatsbepalende factoren voor ballonevenementen in West-Europa?
Om tot een beantwoording van deze hoofdvraag te komen, is een aantal deelvragen geformuleerd:
1. Welke evenementen zijn er?
2. Wat zijn er voor soort evenementen?
3. Waar vinden ballonevenementen plaats?
4. Wanneer vinden ballonevenementen plaats?
5. Zijn er patronen in de gehouden evenementen en zijn deze te verklaren?
6. Hebben ballonevenementen betekenis voor de plaats of regio, en op welke manier?
1.3 Geografische afbakening onderzoeksgebied
In dit onderzoek is het van belang het onderzoeksgebied duidelijk te begrenzen. Hierbij is gekozen voor landsgrenzen. Evenementen in de volgende landen maakten deel uit van het onderzoek:
Nederland Luxemburg Italië Zwitserland België Duitsland Oostenrijk Frankrijk
Voor deze landen is gekozen omdat dit één aangesloten gebied betreft op het Europese vasteland en aangenomen werd dat van deze landen de informatie op een redelijk goede manier te verkrijgen zou zijn.
1.4 Belang van het onderzoek
Evenementen hebben over het algemeen hun weerslag op een gebied of plaats. Mensen in plaatsen identificeren zich met een ballonfestival en mensen steken tijd, energie en geld in de organisatie en promotie ervan. Ballonevenementen zijn evenementen die plaatsvinden op één plek, maar de ballonnen vertrekken en varen naar een andere, onbekende plek. Inzicht in de gehouden evenementen en onderzoek naar de impact van deze evenementen is nuttig voor doeleinden als regiomarketing en toerisme. Ook de sterk professionaliserende ballonsector kan baat hebben bij een systematisch overzicht van evenementen.
1.5 Methoden en technieken
Zoals aangegeven, waren er voor dit onderzoek geen secundaire gegevens beschikbaar.
Er is daarom eerst een databestand aangelegd met daarin informatie die nodig is om de hoofdvraag en de afzonderlijke deelvragen te kunnen beantwoorden. Naast het aanleggen van deze ‘Dataset Evenementen’ is er een elektronische enquête uitgevoerd.
De uitkomsten van deze enquête zijn opgenomen in de ‘Dataset Enquête’.
Omdat het opzetten van een databestand tot het doel van het onderzoek gerekend wordt, en daarom deze dataverzameling een zeer groot aandeel in het onderzoek heeft, is besloten een afzonderlijk hoofdstuk te wijden aan de methoden van dataverzameling en de verwerking van de gegevens.
1.6 Beperkingen
De informatie in de ‘Dataset Evenementen’ is afkomstig van diverse websites, contacten bij aeroclubs en bevriende piloten. De geografische spreiding van deze contacten over het onderzoeksgebied is van invloed op de ballonevenementen in de database, dit omdat de contacten vooral over kennis beschikken over lokale en nationale evenementen.
Bron: Eigen bewerking Figuur 1: begrenzing onderzoeksgebied
Niet alle gehouden evenementen konden worden opgenomen in de database. Van sommige evenementen was er te weinig informatie bekend om deze op te nemen in de database. De informatie die na 1 oktober 2007 binnen is gekomen over evenementen, is niet opgenomen in het onderzoek.
1.7 Leeswijzer
Na dit inleidende hoofdstuk wordt in hoofdstuk 2 een aantal begrippen gedefinieerd, tevens wordt het onderwerp van dit onderzoek geplaatst in de context van het vakgebied Geografie en specifieker de Geografie van Recreatie en Toerisme. Hoofdstuk 3 begint met een paragraaf over eerder en verwant onderzoek. Vervolgens wordt ingegaan op de methoden van dataverzameling. Er worden in dit onderzoek twee dataverzamelingen uitgevoerd. De eerste is een verzameling van de primaire gegevens over de evenementen. De uitkomsten hiervan zijn opgenomen in de ‘Dataset Evenementen’.
Daarnaast is er een enquête gehouden onder de evenementen uit de ‘Dataset Evenementen’. De uitkomsten hiervan zijn terug te vinden in de ‘Dataset Enquête’. Beide dataverzamelingen worden in hoofdstuk 3 beschreven. Er wordt ingegaan op de opzet, de methode en de voor en nadelen van de manier van dataverzameling. Ook komt de dataverwerking aan de orde. Deze data wordt in hoofdstuk 4 geanalyseerd. In hoofdstuk 5 wordt mede aan de hand van een aantal cases, aandacht besteed aan de betekenis van ballonevenementen. Dit onderzoek wordt in hoofdstuk 6 afgesloten met een korte conclusie en aanbevelingen voor verder onderzoek.
Hoofdstuk 2: Begripsbepalingen en context
2.1 Inleiding
In dit hoofdstuk zal in paragraaf 2.2 een aantal begrippen gedefinieerd worden. In paragraaf 2.3 wordt ingegaan op de geschiedenis van ballonevenementen, waarna dit onderzoek in paragraaf 2.4 binnen de context van theorie en de Geografie van Recreatie en Toerisme wordt geplaatst.
2.2.1 Ballon
Het begrip 'ballon' kan verschillende betekenissen hebben. Onder het begrip 'ballon' vallen bijvoorbeeld de bekende ballonnetjes van rubber die men vult met helium, of de ballonnen die men gebruikt als feest- en versierartikel. In deze thesis gaat het echter om luchtballonnen. Een luchtballon is een luchtvaarttuig bestaande uit een omhulsel boven een mand of ander soort gondel.
De Fédération Aéronautique Internationale (FAI) onderscheidt vijf verschillende klassen ballonnen (FAI, 2007).
• Klasse AA Gas Ballonnen
• Klasse AM Roziere Ballonnen
• Klasse AS Superpressure Ballonnen
• Klasse AX Hetelucht Ballonnen
• Klasse B Luchtschepen
In de klassen AM en AS vallen ballonnen die gebruikt worden voor recordpogingen en wetenschappelijke testen in de atmosfeer. In de klasse B vallen luchtschepen, de ballonnen met hulpmotor. In deze thesis zijn deze klassen niet van belang omdat deze tijdens evenementen niet tot nauwelijks een rol spelen.
Gas Ballonnen (AA)
Een gasballon is een ballon die aan de onderkant gesloten is. De ballon wordt met gas gevuld. Dit gas – meestal waterstofgas of helium – is lichter dan lucht waardoor de ballon op kan stijgen. Door het afwerpen van ballast of door gas te laten ontsnappen, kan men stijgen of dalen. Een gasballon kan zowel overdag als 's nachts varen en kan zelfs meerdere dagen achter elkaar in de lucht blijven.
Figuur 2: Classificatie ballonnen
Bron: Eigen bewerking van afbeeldingen op ballonfan.de, cameronballoons.co.uk & gefaflug.de
AX B AA
Hetelucht Ballonnen (AX)
Een heteluchtballon is een ballon die aan de onderkant open is. De ballon is gevuld met lucht. Door middel van een brander wordt de lucht in de ballon verwarmd en kan een ballon stijgen. De heteluchtballon drijft dan op de warme lucht in het omhulsel, welke warmer is dan de omgevingslucht. Door de warme lucht af te laten koelen kan de ballon dalen. Bovenin de ballon zit een soort klep, die men kan openen om warme lucht te laten ontsnappen. Een heteluchtballon kan alleen varen wanneer er geen thermiek is.
Thermiek is opstijgende warme lucht die in bellen opstijgt, veroorzaakt door de opwarming van het aardoppervlak door de zon. Wanneer een ballon in een thermiekbel komt, kan dit leiden tot een ongecontroleerde sterke stijging. Ook het dalen kan door thermiekbellen bemoeilijkt worden. Aan de randen van thermiekbellen komen vaak horizontale luchtverplaatsingen voor, waardoor de ballon zijn vorm kan verliezen.
Thermiek is de reden waarom ballonvaarten in de zomer alleen kort na zonsopkomst en kort voor zonsondergang plaatsvinden. In de winter warmt het aardoppervlak minder op, waardoor er overdag nagenoeg geen thermiekbellen van betekenis zijn. Omdat een ballon drijft op lucht wordt er gesproken van ballonvaren, in plaats van ballonvliegen.
Naast de ballonnen met een traditionele vorm, zijn er sinds 1973 ook ballonen in speciale vormen, de zogenoemde special shapes (Boost, 1983). Ballonnen in de vorm van spijkerbroek tot auto en van koe tot kikker. Er is zelfs een ballon met een omgekeerde vorm. Deze ballonnen werken volgens hetzelfde principe als normaal gevormde heteluchtballonnen en vallen daarom ook onder deze categorie.
Figuur 3: Ballonnen in speciale vormen
Foto's: Jarno Doornewaard
In het kader van deze thesis is gekozen voor de volgende definitie:
Een ballon is een luchtvaartuig zonder hulpmotor, gevuld met gas of hetelucht, waaronder een mand hangt voor de passagiers.
2.2.2 Evenement
In de literatuur wordt er op diverse manieren een uitleg gegeven van het begrip evenement. Er bestaat geen eenduidige definitie, vanwege de grote variatie binnen het verschijnsel. De term 'evenement' betekent letterlijk een merkwaardig/gedenkwaardige gebeurtenis (NRIT, 1989). Dit is een te ruime definitie en daarom is er behoefte aan een nadere begrenzing.
Op basis van diverse publicaties van het Nederlands Wetenschappelijk Instituut voor Toerisme (NWIT) zijn in het rapport van het Nederlands Research Instituut voor Recreatie en Toerisme (NRIT, 1989) de belangrijkste kenmerken genoemd die aan evenementen worden toegekend. Hierna worden ze kort toegelicht:
1) Een evenement is een georganiseerde gebeurtenis
Evenementen zijn bewust georganiseerd. Spontaan tot stand gekomen gebeurtenissen worden hiermee niet als evenement opgevat. Een evenement is daarmee gepland en wordt van te voren aangekondigd.
2) Een evenement heeft een doel
Organisatoren van een evenement streven iets na, er wordt niet zomaar iets georganiseerd. Deze doeleinden kunnen heel divers zijn, van ideëel tot commercieel.
3) Een evenement heeft een tijdelijk karakter
Een evenement heeft geen onbepaalde duur. De duur varieert van een dag tot enkele weken. Dit sluit niet uit dat het evenement herhaald kan worden, bijvoorbeeld jaarlijks. Het tijdelijke karakter zorgt voor onderscheid tussen evenementen en attractiepunten. Voor attractiepunten wordt veelal uitgegaan van een minimale openingstijd van twee maanden.
4) Een evenement trekt veel bezoekers, van wie veel van buiten de regio
Het trekken van bezoekers is vaak één van de doelstellingen. Het is goed om hierbij ook een duidelijk onderscheid aan te geven tussen recreatie en toerisme. Algemeen wordt aangenomen dat recreatievoorzieningen er voornamelijk zijn voor de bewoners van de plaats of streek, terwijl toeristische voorzieningen voornamelijk bedoeld zijn voor personen van buiten de plaats en/of regio (de Groote, 1999).
Op basis van de hierboven genoemde punten is het NRIT (1989) gekomen tot de volgende brede definitie: "Een evenement is een gebeurtenis, die wordt georganiseerd ten behoeve van een groot aantal bezoekers, waarvan een relevant deel van buiten de regio afkomstig moet zijn".
De definitie van het NRIT is voor dit onderzoek niet geheel toepasbaar. Uit vooronderzoek is gebleken dat niet alle ballonevenementen zich richten op bezoekers.
Wedstrijden met heteluchtballonnen dienen bijvoorbeeld niet tot vermaak van publiek, maar hebben een geheel ander karakter (zie paragraaf 4.2.3). Daarom is er gekozen voor 'doelgroepen' in plaats van de term 'bezoekers'. Het begrip evenement wordt in deze scriptie als volgt gedefinieerd:
Een evenement is een speciaal georganiseerd evenement, dat locatiegebonden is, een tijdelijk karakter draagt en wordt georganiseerd voor één of meerdere doelgroepen.
2.2.3 Ballonevenement
Een ballonevenement wordt gezien als een luchtvaartvertoning. Onder een luchtvaartvertoning wordt in de Regeling Luchtvaartvertoning verstaan: "Een evenement met één of meer demonstratietoestellen in de lucht, georganiseerd om aan publiek amusement te verschaffen" (Inspectie Verkeer en Waterstaat, 2004). Echter voor ballonnen wordt in deze regeling een uitzondering gemaakt. In artikel 1, lid 2h wordt een voorbehoud gemaakt voor ballonevenementen. Voor evenementen die maximaal bestaan uit 5 ballonnen hoeft geen vergunning aangevraagd te worden. Op basis van eigen ervaringen is vastgesteld dat deze kleine ballonevenementen niet veel voorstellen vergeleken bij grotere ballonevenementen. Er is daarom besloten deze evenementen niet in het onderzoek te betrekken, mede omdat ze volgens de regelgeving niet onder een luchtvaartvertoning vallen. Omdat er in de Nederlandse regelgeving de grens van 5 ballonnen aangehouden wordt, is deze begrenzing overgenomen. Alhoewel de wetgeving ook spreekt over het amuseren van publiek, wordt dit niet overgenomen in de definitie.
Deze regeling is erop gericht om de veiligheid voor het publiek bij luchtvaartevenementen te vergroten. Het noemen van het publiek is dan ook een logisch gevolg.
Om tot een werkbare definitie te komen van een ballonevenement is de definitie van evenement uitgebreid tot een definitie van ballonevenement:
Een ballonevenement is een speciaal georganiseerd evenement, dat locatiegebonden is, een tijdelijk karakter draagt en wordt georganiseerd voor één of meerdere doelgroepen, waarbij het voorgenomen opstijgen van minimaal 6 ballonnen het belangrijkste onderdeel van het evenement is.
In deze definitie is gekozen voor de zinsnede: “waarbij het voorgenomen opstijgen". Voor het woord 'voorgenomen' is gekozen omdat de ballonnen soms niet op kunnen opstijgen vanwege slechte weersomstandigheden. Het evenement blijft desondanks wel een ballonevenement, mits dit het primaire doel van het evenement vormt.
De afdeling ballonvaren van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Luchtvaart (KNVvL) heeft in haar afdelingshandboek geprobeerd het begrip ballonevenement te beschrijven. "Bij ballonevenementen wordt bijzondere aandacht besteed aan het PR- karakter van ballonen. Hiertoe worden o.a. 'night-glows' georganiseerd die grote mensenmassa's vermaak brengen. Ballonevenementen hebben o.a. een recreatieve functie voor vele toeschouwers en de afdeling stelt zich ten doel dit aspect te benadrukken ten einde een brede massa aan het plezier van ballonvaren deel te laten hebben" (KNVvL afd. Ballonvaren, 2007).
Voor het begrip ballonevenement worden diverse synoniemen gebruikt. Onder andere:
ballonfiësta, ballonfestival en ballonfeest. In 2008 wordt voor het eerst ook gebruik gemaakt van de term ballonspektakel. In dit onderzoek wordt uitsluitend gebruik gemaakt van de term 'ballonevenement', tenzij de naam van het evenement een andere titel draagt, zoals Ballonfiësta Barneveld, of Friese Ballonfeesten Joure.
2.3 Geschiedenis ballonvaart en ballonevenementen
De luchtballon was het eerste luchtvaartuig. Voordat de eerste bemande ballonvaart plaatsvond, had nog nooit een mens zich in het luchtruim begeven. De eerste ballonvaart, tevens de start van de luchtvaart, was een grote gebeurtenis. Het was een soort ballonevenement! Echter niet zoals wij vandaag de dag de ballonevenementen kennen, er was namelijk maar één ballon aanwezig. Op 21 november 1783 steeg de eerste heteluchtballon op. Dit gebeurde onder enorm grote belangstelling in het Parijse Bois de Boulogne. Over deze gebeurtenis doen veel verschillende verhalen de ronde (Dittmar & Nairz, 1997). Uit vele tekeningen en schilderijen kan opgemaakt worden dat enorm veel mensen getuige waren van deze gebeurtenis (zie figuur 4).
Figuur 4: De eerste ballon- opstijging in 1783
Bron: National Air and Space Museum, Smithsonian Institution (2007)
Ballonvaren als kermisattractie
In Nederland stegen in 1784 voor het eerst meerdere ballonnen op. Dit gebeurde in Amsterdam. Het ging hier om onbemande ballonnen die bij wijze van stunt opgelaten werden. In 1785 vond de eerste bemande ballonvaart plaats in Nederland. De Fransman Blanchard steeg op 12 juli met een gasballon op vanuit Den Haag (Fuld, 1948). In Amsterdam vond in datzelfde jaar een opstijging plaats waarbij de bevolking 11 stuivers moest betalen om de ballon te zien en zelfs 4 gulden om de ballon daadwerkelijk op te zien stijgen. Duizenden mensen kwamen op deze opstijging af. Pas in 1804, 21 jaar na de eerste bemande ballonvaart koos de eerste Nederlander het luchtruim. Ook hier was weer veel publiek. Na een aantal mislukte pogingen steeg de ballon op 29 augustus daadwerkelijk op. Tot een gewoonte kwam het niet. Op veel plekken in het land werden vervolgens wel regelmatig gasballonnen opgelaten, echter hieronder bevestigde men dieren. De ballon diende in de beginjaren voornamelijk als kermisattractie (Boost 1983).
In 1808 werd de heteluchtballon gevaarlijk bevonden door Lodewijk Napoleon. Hij vervaardigde een wet die het opstijgen verbood. Deze wet staat bekend als: "Wet behoudende verbod tegen het oplaten van luchtbollen, waaraan gehecht zijn lampen, fakkels, of eenige andere brandende stoffen". Gasballonnen bleven bestaan, deze stegen nog regelmatig op (Boost 1983).
Vanaf 1906 vond er de gasballonwedstrijd "Coupe Aéronautique Gordon Bennett" plaats.
Dit was de eerste georganiseerde luchtvaartwedstrijd ter wereld. Met de ontwikkeling van de moderne heteluchtballon kwamen er na de Tweede Wereldoorlog ook hetelucht- ballonevenementen. De moderne techniek met branders op propaangas maakte de heteluchtballonnen veel veiliger dan de ballonnen die door Lodewijk Napoleon verboden waren.
Vandaag de dag worden er over de gehele wereld ballonevenementen georganiseerd. In Europa zijn de ballonfeesten in Sint-Niklaas (België) op dit moment het langst georganiseerde evenement. Tijdens de Bevrijdingsfeesten van 1948 werd op de Grote Markt de eerste landingswedstrijd voor gasballonnen georganiseerd. Sinds 1948 is er elk jaar een ballonfestival geweest. Naast de gasballonnen namen vanaf 1970 ook heteluchtballonnen deel (Dehandschutter 2007).
In 1982 vond het eerste ballonfestival in Nederland plaats. In Barneveld stegen ter gelegenheid van de 500e sterfdag van Jan van Schaffelaar 12 ballonnen op vanaf de koeweide. Een evenement was geboren (Barneveldse Krant, 1998). Sindsdien vindt er elk jaar op de koeweide het Ballonfiësta Barneveld plaats.
In 1983 werden er in het kader van het 200e herdenkingsjaar van de ballonvaart diverse ballonevenementen georganiseerd. Deze evenementen zorgen ervoor dat de ballonsport bekend werd onder een groot aantal mensen. Vanaf dit jaar werden er steeds meer ballonevenementen georganiseerd. In 2007 waren er in Nederland 23 ballonevenementen.
2.4 Context
In deze paragraaf worden evenementen geplaatst binnen de context van de geografie.
Algemeen wordt aangenomen dat evenementen invloed hebben op de omgeving waar ze worden gehouden. De belangstelling van (sociaal) geografen voor recreatie en toerisme is niet vreemd. Recreatie en toerisme gaan gepaard met verplaatsingen van mensen en goederen. Ook dragen recreatie en toerisme bij aan een bepaald imago van een gebied.
Door recreatie en toerisme kunnen plaatsen en gebieden worden veranderd. Soms zijn dat kleine veranderingen, maar ze kunnen ook ingrijpend zijn en er kan zelfs sprake zijn van landschapstransformaties (bijvoorbeeld in kustgebieden of in wintersportgebieden).
Bij het vakgebied culturele geografie worden relaties tussen mensen en plaatsen
bestudeerd. Het gaat er daarbij om hoe mensen met plaatsen omgaan en wat plaatsen voor mensen betekenen.
Toerisme en recreatie zijn complexe begrippen met soms substantiële economische, sociaal culturele en omgevingseffecten op verschillende schaalniveaus (Hall & Page 1999). Naar de effecten van toerisme en recreatie is in de afgelopen decennia veel onderzoek verricht. Bij veel van het empirisch onderzoek werd er aandacht besteed aan de economische betekenis van toerisme en recreatie. Dit werd gevolgd door verschuiving van de aandacht naar de effecten van toerisme en recreatie op de omgeving. Veel onderzoek wat dit onderwerp betreft, werd uitgevoerd in natuurgebieden of nationale parken. In de laatste twee decennia is de aandacht toegenomen voor de sociale en culturele effecten van het toerisme op de bevolking in de gebieden zelf en hun reactie op toerisme en recreatie (Ilbery, 1998).
Toerisme en recreatie hebben een sterke economische impact. In Nederland zijn er volgens het VNO/NCW ongeveer 45.000 bedrijven actief in de sector van recreatie en toerisme. Dat is 10 procent van het totale Nederlandse bedrijfsleven. Een groot aandeel daarvan betreft het midden- en kleinbedrijf. De toeristische bestedingen bedroegen in 1997 19 miljard euro, ruim 9 procent van alle particuliere bestedingen in Nederland (Mommaas, 2000).
Wanneer de impact van toerisme onderzocht wordt, ligt de focus met name op de economische impact. Deze impact is relatief eenvoudig meetbaar en daarmee in getallen uit te drukken. De economische impact geeft vaak ook een beeld van de totale invloed van een evenement, want een evenement met een hoge economische impact heeft vaak ook een hoge impact op de andere terreinen. In tabel 1 is op basis van een tabel van Hall
& Page (1999) naast de economische effecten ook een aantal effecten op sociaal cultureel gebied en de impact op de omgeving opgesomd.
Tabel 1: Effecten van evenementen
Effecten: Positief: Negatief:
Economische effecten
-Toename in bestedingen -Toename werkgelegenheid -Toename investeringen
-Locale inflatie -Vastgoedspeculatie -Wegvloeiend kapitaal Sociaal culturele
effecten
-Toename interesse in het gebied
-Versterking van regionale waarden en tradities
-Toename van interesse in type activiteiten van het evenement
-Mogelijke aanpassing van het gebied of de cultuur om meer bezoekers te trekken -Veranderingen in de structuur van de samenleving
-Defensieve houding van bewoners t.o.v.
toeristen
Omgevings effecten
-Ontwikkeling van nieuwe faciliteiten -Verbetering van infrastructuur -Behoud en bescherming van heritage
-Bezoekersoverlast -Natuur/Milieu schade -Verstoring natuur Bron: Hall & Page (1999)
De afgelopen jaren is een duidelijke toename van het aantal evenementen in Nederland waarneembaar (COT 2000). Mensen hebben de mogelijkheid tal van evenementen te bezoeken, variërend van sportevenementen tot popconcerten. Sommige van deze evenementen zijn eenmalig, andere evenementen worden jaarlijks of met een interval van meerdere jaren georganiseerd.
Door het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen worden er bij evenementen twee hoofdcategorieën onderscheiden: Jaarlijks Terugkerende Evenementen (JTE) en Incidentele Evenementen. Er vinden gemiddeld ongeveer 65 evenementen per week plaats. De JTE’s namen in Nederland toe tot 2001. Daarna was er sprake van een stabilisatie. Dit heeft te maken met het feit dat de markt van evenementen in de jaren
’90 zo hard is gegroeid, dat een verzadiging is opgetreden (NBTC 2003). Uit gegevens van het CBS blijkt dat in 2001 34 miljoen keer een evenement is bezocht. Dit is een gemiddelde van ongeveer 2 evenementen per inwoner (CBS 2007). Daarbij namen ook de vrijetijdsuitgaven toe.
De stijging van de vrijetijdsuitgaven is vooral veroorzaakt door de stijging van het besteedbare inkomen, met name na 1985. Deze stijging is volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau (2002) enerzijds een gevolg van de stijging van de algehele welvaart, anderzijds houdt ze verband met het stijgende aandeel tweeverdieners. Bij een stijgend inkomen is een steeds groter deel van dat inkomen beschikbaar voor de vrijetijd. Al naar gelang de gehanteerde definitie variëren de uitgaven voor de vrijetijdsbestedingen van 17 tot 25 procent van de huishoudelijke bestedingen (Mommaas, 2003). De vrijetijdsuitgaven hielden de afgelopen jaren omgekeerd verband met de hoeveelheid vrijetijd. Die is, vooral na 1985, afgenomen.
In de loop van de laatste 25 jaar is steeds meer van de vrijetijd buitenshuis doorgebracht en steeds minder binnen. In de vrijetijd die buitenshuis wordt doorgebracht is een verschuiving waarneembaar van activiteiten in de sfeer van maatschappelijke participatie (verenigingsleven en vrijwilligerswerk) en het afleggen van bezoeken bij familie, vrienden en bekenden, naar bezigheden die verband houden met verplaatsingen, het uitgaan en de sportbeoefening (Mommaas 2003). Belangrijk hierbij is het meer incidentele karakter van die bezigheden. Mensen zijn minder activiteitentrouw geworden. In hun vrijetijd worden ze, alleen al dankzij de gestegen welvaart en mobiliteit, geconfronteerd met een toenemend aanbod. Ook zoeken mensen hun vertier steeds vaker op een relatief grotere afstand en zijn ze veel minder afhankelijk geworden van wat er lokaal wordt aangeboden.
Mensen hebben verschillende motieven om hun vrijetijd buitenshuis door te brengen. De manier waarop een individu die vrijetijd beleeft, varieert in intensiteit en van moment tot moment. De socioloog Opaschowski onderscheidt acht vrijetijdsbehoeften (Spierts, 2000):
1. Recreatie: de behoefte aan ontspanning, gezondheid en welbevinden.
2. Educatie: de behoefte aan vergroten van kennis en vaardigheden, zichzelf verder willen ontwikkelen, persoonlijkheid willen ontwikkelen.
3. Contemplatie: de behoefte aan zelfbezinning, zelfontdekking.
4. Communicatie: de behoefte aan contact en gezelligheid.
5. Integratie: de behoefte aan sociale oriëntatie, wij-gevoel, emotionele zekerheid, liefde, sociale geborgenheid.
6. Participatie: de behoefte aan participatie, engagement, inspraak en medeverantwoordelijkheid.
7. Enculturatie: behoefte aan creativiteit, culturele ontplooiing.
8. Compensatie: behoefte aan afwisseling en genoegen.
Verschillende economen en sociologen hebben zich bezig gehouden met de veranderingen in de besteding van de vrijetijd (Mommaas, 2003). De Franse theoreticus Guy Debord schetste een beeld van een opkomende spektakelmaatschappij, georganiseerd rondom de productie en consumptie van beelden, van koopwaar en geregisseerde events. In brede kring wordt het Nederlandse begrip 'vrijetijd' ingewisseld voor 'leisure' (Mommaas, 2000). Tevens maken velen zich het 'experience'-denken eigen.
Leisure wordt daarbij experience: het draait om de ervaring en beleving. Dit verschil in gedrag heeft een gevolg voor de ontwikkelingen in het vrijetijdsgedrag en dat heeft gevolgen voor het bezoek aan evenementen (zie figuur 5).
Figuur 5: Gevolgen van gedragsveranderingen
Ervaring en beleving spelen een steeds grotere rol bij evenementen. Ook bij ballonevenementen komt dit duidelijk naar voren. Zo waren ballonevenementen in het verleden met name gericht op kwantiteit, terwijl tegenwoordig steeds meer de kwaliteit een rol speelt. In de beginjaren ging het vaak om het aantal ballonnen en was het opstijgen van de ballonnen ook het enige waarvoor het publiek kwam. Omdat er in de jaren ’80 weinig ballonnen waren, waren de ballonevenementen ook in dat opzicht een unieke kans om ballonnen van dichtbij te zien. Tegenwoordig zijn ballonnen niet meer uniek, er zijn er inmiddels al 456 in Nederland (Dutch Balloon Register, 2007). Om toch de mensen naar ballonevenementen te blijven trekken, zijn de ballonevenementen veranderd. Men richt zich tegenwoordig op de mooiere ballonnen en het laten opstijgen van steeds exclusievere special-shapes. Daarbij wordt een explosieve vergroting van het randprogramma waargenomen, gericht op het vermaak van met name kinderen.
In hoofdstuk 5 zal verder ingegaan worden op de betekenis van ballonevenementen voor plaatsen en regio's. Hierbij zal onder andere gekeken worden naar de ballon als identitymarker. Een identitymarker is een bepaald symbool of gebruik waaraan een plaats of bedrijf grote waarde hecht en welke herkenbaar en identificeerbaar zou moeten zijn voor mensen. Het idee is dat bij het zien van een identitymarker gedacht wordt aan een bepaalde plaats die deze identitymarker claimt. Luchtballonnen worden namelijk nogal eens gebruikt als symbool van een bepaalde plaats. Soms ontstaan deze identitymarkers spontaan omdat mensen plekken identificeren aan een symbool. Soms worden ze ook doelbewust gecreëerd. Ook worden ballonnen ingezet als promotie- en marketingmiddel.
Figuur 6: Ballon als promotiemiddel van een plaats, regio of bedrijf
Groningen Joure Breda RE/MAX
Foto's: www.ballonregister.nl
Recent verschenen er berichten in de media dat ook in Barneveld gedacht wordt aan een luchtballon ter promotie van de plaats (Weekkrant, 2008). Barneveld staat algemeen bekend als ei- en kippendorp, dit in verband met de aanwezigheid van veel pluimveebedrijven. Ook het pluimveemuseum is er gevestigd. In Barneveld vindt daarbij ook nog eens het oudste (nog bestaande) ballonevenement van Nederland plaats. Een lokale ballonvaarder heeft het plan opgevat om twee identitymarkers: het ei en de ballon, samen te laten komen door een plan te maken voor de realisatie van een ballon
Gedrags- ontwikkelingen algemeen
Ontwikkelingen vrijetijdsgedrag
Gevolgen bezoek evenementen
in de vorm van een ei. In Barneveld was overigens al vaak een ballon in de vorm van een kip te zien, al diende deze niet voor promotie van Barneveld, maar als reclame voor een pluimveebedrijf.
Niet alleen plaatsen zetten identitymarkers in. Ook het internationale makelaarskantoor RE/MAX gebruikt een luchtballon als symbool. De eerste RE/MAX ballon steeg op in 1978 met als motto: "RE/MAX Above the Crowd". De impact van die ballonvaart en campagne was zo groot, dat al snel daarna het beeld van de RE/MAX ballon het internationale logo van RE/MAX werd. RE/MAX heeft tevens de grootste vloot luchtballonnen ter wereld (RE/MAX, 2008).
Dit hoofdstuk had als doel achtergrondinformatie te geven over ballonvaren, haar geschiedenis en de relatie en invloed van (ballon)evenementen en ballonnen op de cultuur en culturele geografie. In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de verzameling van de data om te kunnen komen tot beantwoording van de deelvragen.
Hoofdstuk 3: Methoden van dataverzameling
3.1 Inleiding
Om tot een goed beeld te komen welke evenementen er zijn en welke betekenissen deze hebben, is er in dit onderzoek op een aantal manieren aan dataverzameling gedaan. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de methoden van dataverzameling. Er wordt aangegeven waarom er bij dit onderzoek voor bepaalde methoden is gekozen en hoe het onderzoek is verlopen.
Allereerst is er een literatuuronderzoek uitgevoerd. Daarnaast zijn er op twee andere manieren data verzameld. Op basis van de eerste deelvraag: welke evenementen zijn er?
is er een dataset met informatie over evenementen opgesteld. In paragraaf 3.3 wordt hierop ingegaan. Deze dataset 'Dataset Evenementen' (bijlage 1) heeft informatie opgeleverd over de geografische locaties van evenementen, de tijdstippen waarop de evenementen gehouden worden en wat voor evenementen het zijn. Het gaat hierbij om evenementen die gehouden zijn in de periode van december 2006 tot en met november 2007.
De achtergrondinformatie bij deze evenementen is niet uit deze dataset af te leiden. Om op de impact in te kunnen gaan, is er een enquête gehouden onder organisatoren van evenementen die voorkomen in de ‘Dataset Evenementen’. De resultaten van de enquête zijn verwerkt in de 'Dataset Enquête' (zie bijlage 2). In paragraaf 3.4 wordt er nader op deze enquête ingegaan. Bij beide datasets komt ook de verwerking van de data aan de orde. Tevens zal gekeken worden naar de voor- en nadelen van de gebruikte methode van onderzoek. Eerst wordt echter aandacht besteed aan eerder en verwant onderzoek.
3.2 Eerder onderzoek en verwant onderzoek
Naar ballonevenementen is weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan. Van Europese ballonevenementen is geen literatuur gevonden. In Amerika is wel onderzoek gedaan. De reden hiervoor hangt waarschijnlijk samen met de omvang van de ballonevenementen.
De ballonevenementen in Amerika zijn over het algemeen grootschaliger dan de ballonevenementen in Europa. Grotere evenementen hebben meer impact dan kleinere (NRIT 1989).
In de Amerika hebben Turco en Yu (2000) onderzoek gedaan naar de economische impact van het grootste ballonfestival ter wereld: het Albuquerque International Balloon Fiesta. Dit evenement wordt gehouden in New Mexico (VS). Het evenement duurt 10 dagen, en er nemen 700 piloten aan deel. Rond de 900.000 mensen bezoeken dit evenement en veel locale en regionale tv-zenders doen verslag (AIBF, 2007). In het onderzoek van Turco en Yu is vooral gekeken naar directe, indirecte en geïnduceerde economische effecten, gebaseerd op output, inkomsten en werkgelegenheid.
Hoewel Turco en Yu voornamelijk kijken naar de economische impact, geeft deze studie wel een bepaald belang van dit ballonevenement voor de plaats en het gebied aan.
Diezelfde effecten mag men ook bij andere evenementen verwachten, zij het op een andere schaal omdat het hier het grootste ballonevenement ter wereld betreft.
Omdat er verder weinig wetenschappelijke literatuur beschikbaar is, is er bij dit onderzoek tevens gebruik gemaakt van ander materiaal met informatie over de evenementen, bijvoorbeeld: promotiefolders, programmagidsen, jaarboeken en artikelen uit kranten. De informatie in deze bronnen wordt vaak gebruikt ter promotie van het evenement, de sponsoren, of de plaats waar het evenement gehouden wordt.
3.3 Dataset evenementen
Secundaire gegevens over ballonevenementen waren niet beschikbaar in één uniform databestand. In het kader van dit onderzoek is daarom een eigen databestand opgezet (‘Dataset Evenementen’). Over de gehouden evenementen is op het internet en in vakbladen informatie te vinden. Vakbladen bevatten vaak een agenda en op het internet bestaat een aantal websites met daarop gegevens van ballonevenementen. De meeste Nationale Aeroclubs (afdeling ballonvaren) hebben een eigen webpagina met daarop een evenementenkalender. Tevens zijn er websites van ballonbedrijven en mensen die op een hobbymatige manier bij ballonvaren betrokken zijn. De informatie in de genoemde agenda's en op het internet is lang niet altijd volledig. Vaak worden alleen de grotere evenementen genoemd of de evenementen waar nog plekken zijn voor ballonvaarders om deel te nemen. Soms noemt men alleen de evenementen die 'anders' zijn, hierbij kan men denken aan evenementen met special-shapes, recordpogingen en wedstrijden. De op internet gevonden lijsten met ballonevenementen zijn veelal verschillend van opbouw.
Waar de ene site alleen de naam van het evenement en de datum noemt, geeft de andere alleen de plek en datum. In de ‘Dataset Evenementen’ zijn de gegevens van evenementen op een gestructureerde wijze verzameld. In paragraaf 3.3.1 wordt ingegaan op de manier van dataverzameling. In paragraaf 3.3.2 wordt de dataverzameling behandeld, en in paragraaf 3.3.3. worden de voor- en nadelen van de gehanteerde methode besproken.
3.3.1 Opzet Dataverzameling en methode
Bij de opzet van de ‘Dataset Evenementen’ is gewerkt met een aantal dummy's om de evenementen te kunnen classificeren. Op basis van deze classificatie zijn er categorieën opgesteld. De keuze voor deze categorieën is mede gebaseerd op de literatuurstudie en eigen ervaringen. Er is daarbij een afweging gemaakt welke informatie nuttig was om op te nemen in de dataset. De vraag of de gegevens toegevoegde waarde hadden voor opname in de ‘Dataset Evenementen’ was hierbij leidend. In bijlage 3 is de oorspronkelijke opzet van het databestand terug te vinden. Hierbij zijn de categorieën, de bijbehorende vragen en de manier van verwerking opgenomen.
In figuur 7 is de wijze van dataverzameling voor de ‘Dataset Evenementen’ schematisch weegegeven.
Figuur 7: Schematische weergave dataverzameling 'Dataset Evenementen'
De daadwerkelijke verzameling van gegevens nam veel tijd in beslag. In eerste instantie is geprobeerd data te verkrijgen door middel van het versturen van e-mails naar de nationale aeroclubs van de onderzochte landen. Hierop kwam geen bruikbare respons.
Daarom is daarna begonnen met het verwerken van evenementen die genoemd werden
op de website's van nationale aeroclubs. Daarnaast werd gebruik gemaakt van de in voorgaande paragraaf genoemde vakbladen en websites van bedrijven en hobbyisten.
Wanneer het evenement een website had, werd deze bezocht voor aanvullende informatie. Wanneer er nog belangrijke informatie ontbrak, werd op andere manieren, zoals met de zoekmachine van Google, gezocht naar aanvullende informatie over het evenement. Het viel op dat vooral kleinere evenementen over het algemeen een minder goed bijgehouden website hebben, dit in vergelijking met de grotere evenementen.
Wanneer er na de voorgaande stappen nog informatie ontbrak, over bijvoorbeeld de editie, is in een aantal gevallen een e-mail naar de organisatie verstuurd met een verzoek om aanvullende informatie.
3.3.2 Dataverwerking
In de ‘Dataset Evenementen’ zijn alleen de categorieën opgenomen die gebruikt worden bij de data-analyse. Een aantal categorieën uit de oorspronkelijke opzet (Bijlage 3) komt niet terug. Deze categorieën waren van belang bij de dataverzameling, maar worden niet relevant geacht bij de analyse.
De definitieve dataset bestaat uit de volgende categorieën:
Tabel 2: Categorieën in de dataset
1) Nr. 5) Hetelucht 8) Meerdaags 11) Naam
2) Data 6) Gas 9) Aantal ballonnen 12) Plaats
3) Editie 7) Eendaags 10) Wedstrijd 13) Land
4) Aantal dagen
3.3.3 Discussie
Hoeveel ballonevenementen er plaats vinden in Europa was vooraf niet bekend. Er waren zelfs geen getallen op basis waarvan een schatting gemaakt kon worden. Het streven was om zoveel mogelijk evenementen in dit onderzoek op te nemen. De manier waarop de dataverzameling heeft plaatsgevonden, heeft als voordeel dat de gegevens van de evenementen in één database uniform zijn opgenomen. De manier van werken was volgens een sneeuwbalmethode. Door te starten met de verwerking van de gegevens van de aeroclubs en op basis daarvan verder te zoeken, is op een uitgebreide manier data verzameld. Omdat het totaal aantal evenementen niet bekend is, was niet duidelijk wanneer het databestand voldoende gevuld zou zijn. Zoekacties in Google naar termen als 'ballonevenement', 'ballonfiësta' en 'ballonfestival' en de daarbij behorende vertalingen leverden geen extra data meer op voor de dataset. Bij diverse evenementen is de website van de plaatselijke VVV bezocht, omdat deze vaak informatie kon verschaffen over de betreffende evenementen.
Nadeel aan deze methode is dat evenementen zonder website moeilijk te vinden zijn. Dit probleem is geprobeerd te ondervangen door ook te zoeken naar nieuwsberichten over ballonevenementen door zoekwoorden als 'nieuws' en 'agenda' toe te voegen. Bijkomend nadeel aan deze manier van dataverzameling is de tijdsduur. Het vooraf vaststellen van bronnen voor de dataverzameling was achteraf een betere manier geweest.
Naast de dataverzameling in de ‘Dataset Evenementen’ is door middel van een enquête ook data verzameld. In de volgende paragraaf zal hier nader op ingegaan worden.
3.4 Enquête op basis van dataset evenementen
Naast de ‘Dataset Evenementen’ is er een enquête afgenomen onder organisatoren van een aantal evenementen. Het doel van deze enquête is om informatie te verkrijgen over de historie, bezoekersaantallen en de betekenissen van de evenementen. Tevens is de enquête gebruikt als controle van de gegevens die verzameld zijn in de 'Dataset Evenementen'. In deze paragraaf wordt de gehanteerde werkwijze bij de enquête besproken. Bij de opzet van de enquête is gebruik gemaakt van het het boek van Veal (Research Methods for Leisure and Tourism, 1992). In figuur 8 staat dit deel van de dataverzameling schematisch weergegeven.
Figuur 8: Schematische weergave dataverzameling ‘Dataset Enquête’
3.4.1 Opzet dataverzameling en methode
Nadat er een selectie van vragen plaats heeft gevonden, is de enquête opgesteld. Dit is gebeurd in het Engels zodat de enquête in één taal afgenomen kon worden. De organisatoren van evenementen werden door middel van e-mail benaderd en wanneer ze mee wilden werken, konden ze de enquête via internet invullen. In deze paragraaf wordt eerst de opzet van de vragenlijst behandeld, daarna de wijze van verspreiding en er wordt afgesloten met de respons.
Opzet vragenlijst
De complete vragenlijst bestond uit 18 vragen. De vragenlijst is opgedeeld in 3 afzonderlijke delen. Elk deel werd weergegeven op een aparte sub-pagina. Op de eerste pagina werden de vragen uit het eerste deel weergegeven. Hier is een aantal inleidende vragen gesteld over de editie, het aantal ballonnen en of het evenement het karakter van een wedstrijd had. Onder deze eerste vragen stond een button met 'Ga naar stap 2'.
Bij stap 2 werd ingegaan op de historie van het evenement, de organisatoren en de redenen voor organisatie. Tevens werd gekeken naar de toegankelijkheid van de evenementen voor bezoekers.
Bij stap 3 werd aandacht besteed aan de betekenis en de invloed van de evenementen.
Er werd onder andere gevraagd naar de aandacht van de media, en de betekenis van het evenement voor de plaats en regio.
Wijze van verspreiding
De enquête is online beschikbaar gemaakt op een daarvoor gereserveerde domeinnaam (www.balloonpilot.nl/thesis). De vragenlijst is overgezet in een database-gestuurde website. Deze website is vooraf veelvuldig getest. Bij het invullen van de vragenlijst werden de resultaten direct in de database bijgeschreven.
De respondenten zijn benaderd door middel van e-mail. Vanuit de ‘Dataset Evenementen’
is van 130 evenementen een e-mail adres bekend. Al deze 130 evenementen zijn
benaderd. Omdat er 130 identieke e-mails verstuurd dienden te worden, moest er rekening gehouden worden met beveiligingsmaatregelen op e-mailservers omtrent spam.
De e-mailadressen van de 130 evenementen zijn in een database geplaatst. Bij deze database is door middel van de programmeertaal PHP een script geschreven waardoor de e-mails automatisch en met intervallen verstuurd werden.
In de e-mail werd uitgelegd waarom de ontvanger de e-mail kreeg, wat het onderzoek inhield en werd het verzoek gedaan om de vragenlijst in te vullen. In de e-mail stond een link naar de website. Wanneer deze link werd aangeklikt kwam men op de website. Hier stond een korte introductie en een lijst met evenementen waarover informatie nodig was.
In de e-mail werd tevens het verzoek gedaan wanneer men weinig kennis had over het evenement, de e-mail door te sturen naar iemand die meer kennis had over het evenement.
Op de website kon de enquête geopend worden. Na het invullen werd de data verstuurd en werd de geënquêteerde bedankt voor de medewerking.
Respons
Veal (1992) geeft in zijn boek aan dat lage respons het grootste probleem is bij het afnemen van een enquête. De uiteindelijke respons hangt vooral af van 7 verschillende factoren. Voor dit onderzoek is er een aantal niet van belang, omdat deze geen rol spelen bij een elektronische enquête. Factoren die wel een rol spelen in dit onderzoek zijn:
1) Interesse in het onderzoeksonderwerp 2) Lengte van de enquête
3) Vormgeving en presentatie 4) De begeleidende brief 5) Herinneringen.
De respons op de enquête is laag te noemen. Slechts 22 van de 130 digitaal aangeschreven organisatoren vulden de enquête in. Dit is een respons van 17%. De reden voor deze lage respons is niet bekend. Dit zou een technische oorzaak kunnen hebben, echter de reden is niet meer te achterhalen.
Het is bekend dat de organisatoren van evenementen een sterke binding hebben met hun evenement, het is dan ook opmerkelijk dat er blijkbaar geen interesse was in het invullen van de enquête. De lengte van de enquête lijkt niet te lang. Bewust was de enquête verdeeld over 3 pagina's om de enquête ook niet te lang te laten lijken. In de e- mail aan de organisatoren was daarbij vermeld dat het invullen van de enquête slechts enkele minuten in beslag nam. Qua vormgeving is de gehouden enquête niet bijzonder.
De stijl is zakelijk gehouden en er zijn geen afbeeldingen gebruikt.
Bij een volledig ingevulde enquête volgde er een e-mail richting de onderzoeker, met het bericht dat er een nieuwe invoer was gedaan. Zo kon er bijgehouden worden hoe de respons was. Na 3 weken is een herinnering gestuurd naar de organisatoren die niet gereageerd hadden.
Het is niet duidelijk hoeveel organisatoren daadwerkelijk bereikt zijn. Het is bij nader inzien duidelijk geworden dat bij een aantal evenementen een e-mail adres vermeld is van een zogenoemd 'technisch organisator'. In Nederland is bijvoorbeeld het bedrijf:
Flying Ballooncompany uit Joure een organisator van diverse evenementen. Dit bedrijf zorgt met name voor de ballontechnische organisatie. Ze zet haar ballonnen in, verzorgt de vergunningverlening en de vluchtdirectie. Het evenement betekent voor het bedrijf niet veel meer dan de verzorging van de technische zaken. Het bedrijf heeft daardoor geen sterke band met het evenement. Dit kan een reden zijn waardoor deze bedrijven minder snel geneigd zou kunnen zijn de vragenlijst in te vullen. Het benaderen van de plaatselijke organisatie zal waarschijnlijk een positieve invloed gehad hebben op de
respons, want wanneer men betrokken is bij de gehele organisatie kan verwacht worden dat men meer binding heeft met het evenement.
3.4.2 Verwerking en controle van gegevens
Omdat de enquête via internet werd afgenomen, waren de uitkomsten direct digitaal beschikbaar. Door middel van een programma op de internetserver konden de gegevens omgezet worden naar een excelbestand. Tijdens de verwerking van de enquête zijn de gegevens uit de ‘Dataset Evenementen’ aan de hand van de uitkomsten van de enquête gecontroleerd. De reden voor deze controle is dat er gekeken kan worden of de gegevens in de 'Dataset Evenementen' betrouwbaar zijn. Er is daarom een controle uitgevoerd waarbij de gegevens in de 'Dataset Evenementen' overeenkwamen met de gegevens in de 'Dataset Enquête'. Hieruit is naar voren gekomen dat de gegevens over het algemeen overeenkwamen. Enkele kleine afwijkingen werden geconstateerd, met name bij het aantal ballonnen. Deze afwijking beperkt zich echter tot gemiddeld 3 ballonnen per evenement.
3.4.3 Discussie
Het voordeel van de digitale manier van dataverzameling was de eenvoudige en goedkope manier waarop de respondenten benaderd konden worden. Door het versturen van e-mails konden er in een relatief korte tijd 130 organisatoren benaderd worden in het gehele onderzoeksgebied. Een papieren versie van de enquête verspreiden onder 130 evenementen zou door de portokosten te kostbaar worden.
Nadeel van de benadering door middel van e-mail is dat de respondenten over het algemeen direct de vragenlijst in dienen te vullen, omdat anders de e-mail verdwijnt in de lijst met ontvangen mails en daardoor een grote kans bestaat dat het invullen vergeten wordt, terwijl een papieren versie op het bureau blijft liggen. Dit kan een reden zijn van de lage respons.
Een ander nadeel is dat de dataverzameling langer duurde dan verwacht. Dit kwam mede doordat dit een nieuwe techniek betrof. Het overzetten van de enquête naar een website nam meer tijd in beslag dan vooraf gedacht. Tevens waren er in september 2007 enkele problemen in het datacentrum waar de website gehost was. Daarom is er toen gewacht tot de servers weer stabiel draaiden voordat de e-mails verstuurd werden, dit om te voorkomen dat de site onbereikbaar was ten tijde van het versturen van de e-mails.
Hoofdstuk 4: Data Analyse
In dit hoofdstuk komt de analyse van de data aan de orde. Bij deze analyse worden de gegevens uit beide dataverzamelingen gebruikt. Hierbij is gekozen voor een analyse op basis van de deelvragen die genoemd zijn in paragraaf 1.2. In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk wordt een korte samenvatting van de uitkomst van de 'Dataverzameling Evenementen' gegeven. In paragraaf 4.2 wordt ingegaan op de diverse soorten evenementen, waarna in paragraaf 4.3 een geografische analyse plaats zal vinden. In paragraaf 4.4 komt vervolgens de chronologische analyse aan de orde. Hierna worden in paragraaf 4.5 bepaalde patronen behandeld waarna het hoofdstuk in paragraaf 4.6 wordt afgeloten met de overige analyse.
4.1 Samenvatting van de uitkomsten 'Dataset Evenementen'
In de 'Dataset Evenementen' is een aanzienlijke hoeveelheid gegevens te vinden. In tabel 3 wordt een korte samenvatting van deze dataset weergegeven. In bijlage 1 is de gehele 'Dataset Evenementen' te raadplegen. De uitkomsten van deze dataset vormen het antwoord op de eerste deelvraag: "Welke evenementen zijn er?"
Tabel 3: Samenvatting 'Dataset Evenementen'
Categorie Aantal
Totaal aantal evenementen 175
Aantal heteluchtballonevenementen 157
Aantal gasballonevenementen 11
Aantal gecombineerde gas- én heteluchtballonevenementen 7
Gemiddeld aantal deelnemende ballonnen 31
Aantal meerdaagse evenementen 153
Aantal eendaagse evenementen 22
Gemiddelde duur (in aantal dagen) 3,9
Gemiddeld aantal keren georganiseerd 11,6
Aantal wedstrijden 53
In de komende paragrafen zullen de gegevens in de 'Dataset Evenementen' nader geanalyseerd worden. Ook zullen de uitkomsten uit de 'Dataset Enquête' bekeken worden. De gegevens uit de eerst genoemde dataset dienen als basis bij de analyse. De gegevens uit de 'Dataset Enquête' worden gebruikt als extra informatiebron, zoals aangegeven in paragraaf 3.1.
4.2 Soorten evenementen
De tweede deelvraag in dit onderzoek is: Wat zijn er voor soort evenementen? Op basis van verschillende kenmerken kunnen diverse soorten evenementen onderscheiden worden. Het begrip 'soort' geeft aan dat er verschillende typen evenementen zijn.
Ballonevenementen kunnen worden gekarakteriseerd naar: soort ballonnen (§4.2.1), tijdsduur (§4.2.2), en doel (§4.2.3). Elke subparagraaf sluit af met een korte samenvatting in enkele kernzinnen.
4.2.1 Soort ballonnen
Zoals in paragraaf 2.2.1 is aangegeven, zijn er 2 soorten ballonnen. De gas- en heteluchtballon. Tabel 3 geeft aan dat bij 157 ballonevenementen alleen heteluchtballonnen aanwezig zijn. Bij 11 evenementen gaat het om een evenement met alleen gasballonnen. Op 7 evenementen nemen beide soorten ballonnen deel.
In totaal zijn er 18 evenementen waar gasballonnen opstijgen. Van de
ballonevenementen met gasballonnen vinden er 13 plaats in Duitsland, dit tegenover bijvoorbeeld slechts 1 evenement in Frankrijk. De reden hiervoor ligt in het feit dat in Duitsland een aantal opstijgterreinen bestaan met een vaste waterstofgasaansluiting.
Hierdoor kunnen de gasballonnen relatief goedkoop en veilig gevuld worden. Het transport van waterstof over de weg wordt als gevaarlijk transport aangemerkt en is tevens kostbaar. Dit is ook de reden dat in Nederland gasballonopstijgingen een zeldzaamheid zijn. Publiek is bij gasballonwedstrijden in de meeste gevallen niet welkom, dit in verband met gevaar bij het vullen met waterstofgas. Bij heteluchtballonnen gaat het proces van opstijgen op een veel eenvoudiger en veiliger manier. Door middel van een ventilator wordt koude lucht in de ballon geblazen en door middel van een brander wordt deze lucht verwarmd waarna de ballon op kan stijgen. De gasflessen die bij het heteluchtballonvaren gebruikt worden, zijn flessen van doorgaans 40 liter propaan. Deze worden door het ballonteam zelf meegebracht.
Er zijn veel meer heteluchtballonevenementen dan gasballonevenementen. Dit verschil komt door de complexiteit van het gasballonvaren, de veiligheid en kosten rondom de vulling van gasballonnen t.o.v. heteluchtballonnen.
4.2.2 Tijdsduur
Wanneer gekeken wordt naar de duur van evenementen (in aantal dagen) kan een onderscheid gemaakt worden tussen één- en meerdaagse evenementen. Een eendaags evenement heeft over het algemeen een heel ander karakter dan meerdaagse evenementen. Dit hangt vaak samen met het doel van het evenement.
Tabel 4: Eendaagse en meerdaagse ballonevenementen
Hetelucht Gas Beide
Totaal Aantal % Aantal % Aantal %
Aantal meerdaags 153 136 88,9% 10 6,5% 7 4,6%
Aantal eendaags 22 21 95,5% 1 4,5% 0 0%
Totaal 175 157 89,7% 11 10,3% 7 4,0%
Uit tabel 4 kan opgemaakt worden dat het overgrote deel van de ballonevenementen meerdaagse evenementen is. Vanwege een groot aantal vaste factoren die niet samenhangt met de duur van het evenement, kost het organiseren van een meerdaags evenement niet substantieel meer tijd dan het organiseren van een eendaags evenement. Zo moet er bijvoorbeeld voor beide soorten evenementen een evenementenvergunning van de gemeente en de vergunning van een luchtvaartdienst aangevraagd worden.
Ook het risico van het geheel niet door kunnen gaan van het evenement is bij een eendaags evenement groot. Wanneer bij een meerdaags evenement het op de eerste dag slecht weer is, kan met een tweede dag de eventuele schade beperkt gehouden worden. Tevens is de organisatie dan niet voor niets geweest. Daarbij komt dat het organiseren van een eendaags evenement vanuit facilitair (kosten) oogpunt over het algemeen niet interessant is. De kosten voor de opbouw van het terrein, het plaatsen van tenten en dranghekken zijn vaste kosten die bij een meerdaags evenement uitgesmeerd kunnen worden over de verschillende dagen. Eendaagse heteluchtballonevenementen hebben daartegenover wel vaak een uitwijkdatum. Dit om de passagiers die een ballonvaart geboekt hebben toch de mogelijkheid te geven binnen een redelijke termijn hun vaart te maken.
Er zijn aanzienlijk meer meerdaagse evenementen dan eendaagse evenementen. De gemiddelde duur van een ballonevenement is 3,9 dagen.
