Die Ontstaan -van die N.G.Kerk in Rhodesi~.

1

A~DELING A. ~- HISTORIES, Hoofs tt.1k 1 .

Die Ontstaan -van die N.G.Kerk in Rhodesi~.

HISTORIESE INLEIDING.

----~~~--~~~~~~

\. Langs die noordkus van Afrika was daar in die eerste dae van die Christendom kragtige, groeiende ker- ke en ge:rp.eentes en ook leiers op geestelike gebied soos die kerkvaders Tertullianus, Ciprianus en Augustin~s wat

.··

die heilsboodskap in geskrifte verewig en met hul· lewens versier het. Maar, nada t die JJslam bok di~ gebied oorwel- dlg het 'om daarna te teer op die ruines en tradisies van die Romeinse Ry.k, was daar in Afrika nog net een inboor- lingstaat, Ethiopi§,·waar getrag is om die·Christelike leerstelling~ in beoefening te bring. Uit die noorde was daar egter voortdurend,.die bedreiging van die Hamitiese groep wat die Arabiese Mohammedanisme oor Afrika probeer versprei het, Dit en die afgesonderde geografiese lig- ging het meegebring dat, toe die stiidwaartse beweging van Bantoegroepe in die binnelande van·Afrika begin het, en detir die byna ondeurdringbare· woude van Sentraal-Afrika 'n pad na die~ hooglande van Tanganj ika en later RbodesiEi ge-

'

ba.an is, d~ar slegs hier en daar 'n spoor van die oor~ ^{T '}

~pronklike~Christelike opvattings sigbaar was. 1)

·Die aartsprieste·r Johannes, wa t onder die

· inbooriinge ·werksaam was, het egter sove_el beroemdheid ver- werf dat by oo~ in die buitewereld die mees gesogte per- soon i"n A,f:rika geword het. ,By die Portugese, wat die

stryd tussen die Kruis en die Haiw,e Maan die eerste tot ¹ n

..

geslaagde einde gebring het, en· by wie die geloofsywer van die kruistogte voortge.brand het, het die geQ.agte ontstaan

om aanknopingspunte met ₁₁ Pr:l.ester'! Johannes te probeer ver-

2) . . .

k~J, teneinde die aartsvyand~ die Mohammedanisme, ook . in Afrika te vervolg, en ter>Welfdertyd 9-ie stry_d om ¹ n

. seeweg na Indi§ en teen die Arabiese handelsmonopolie aan te durf. Prins Hendrik die Seevaarder ¹¹ he t opdrag aan-

II

sy seeliede gegee dat by nie alleen kennis van Afrika wou

1) vP-:1. The.al ~ Hi s"torv and E thnoaranhv of: ~s • ^{A.•., .VPl: l J 86 ..}

' I

2o

he nie,.maar ook van Indi~ en die land van priester Johan- . 1)

nes. Die een PortdgesG afgesant en ekspedisie na d.ie ander het gedurende die veertiende en vyftiende eeu om Afrika geseil, sodat teen 1505 die hele Ooskusstrook van- af Gardufui tot by Lourenco Marques in. besi t van Portu- gal was.

Die. Jesuite-orde wat met sy sendingywer die godsdiens na vore gedruk het as ¹ nnmotief vir kolo-

. .

niale ui tbreid.ing, het gesorg da t saam met die handelsta- sies aan·die kus ook kloosters opgerig is •. Daarvandaan het die sendelinge van die Orde hu1 togte na die binne- land onderneem, veral met die oog op sendingwerk onder die magtigste keiserryk Monomotapa, wat uit die bewegende

inboorlinge en in die Zambesia-gebied, die huidige Rhode-

2) .

sie, onstaan het. Die bewoners, die Makaranga, het daar 3)

1 n taamlik hoogstaand~ beskawingsvorm bereik, sodat die Portugese by die aanvang dan ook sl.rynbaar met hul beke-

4) ringswerk sukses ·behaal het.

Intussen het drie gebeurtenisse die hele

·verloop van die geslciedenis van suidelike Afrika verander-.

Eerste·ns het Portugal baie agterui,tgegaan, en daarmee ook die kolonies waarin heel dikwels 'n proses van verbaste-

•

ring aan die gang wa·s·, leiers on tbreek het en botsing met .I . 5)

die inboorlinge gedurig ·gedreig,lhet. Onder die Bantoe

1 . 6)

het die Christelike godsdiens l~ter heeltemal uitgesterf, sodat, t'oe die volgende belang:bike gebeurtenis plaasgevind het, naamlik die nedersetting van ¹ n tweede·Europese ras in' suidelike Afrika, en wel die. volksplanting van die N.p.

I.Ka, daar sender voorbehoud deur die leier, Jan van Rie~

beeck, verkla~r kon word dat dit nou weer die doel en taak van di~ Nederlandse koloniste was om die Christelike gods-·

7) '

diens aan die ₁₁ wilde barbare" te bring. So het die be- . skawingsverantwoordelikheid vir Afrika van die Portugese

1)

2) 3) . 4)

5) 6)

7) ·.

Vgl. Prestage~ Portuguese Pioneers, 213.

Hall~ Prehistoric Rhodesia, 32,84.

Louw~ Dageraad in Banyailand, 60. Theal: Records of Africa, Vol. Vl., 265 •

Wilmot:.Monomotapa, 228.

The~l: History of South Africa. Vol.lll, 328.

The al : idem •.

Godee Molsbergen~ Jan van Riebeeck, 76. de.Klerk:Kerk

en Sending in Suid-Afrika, 47. .

na die ₁ lfrikaanse u volk verskuiwe. Ters?lfder~d was di t ¹ n vervanging van die Rooms ... }\.a tolieke god.sdiens dour die Protestantse.

Asof die hele sentrale Afrika op die klein gemeenskappie aan die Kaap wou toDsaJk, volg daar derdens

1 n snelle suidwaartse beweging van die naturellehordes wat die Sambesie- en Limpoporiviere oorgesteek het. Twee moor- dende afdelings~ die Abambo en Amazimba, het op hul wilde- hondepad na die teenswoordige Natal niks anders as dood en verwoesting agtergelaat nie. Enkele jare.voord~t die

gro~pvormende inboo rl inge met die s tadig noordwaartsbewe- gendo blankes in aanraking sou kom, het daar egter in · skielike ommeswaai van die naturelle terug na die gebied van .huTle oor·spi'ong, die groot mere, plaasgevind. Di t wa:a ho.ofsaaklik te wyte aan die opkoms van die sadist:teGe Z:deioe-Napoleon, Tsjaka, wie se gewelddade die geskiedenis van Afrika tot aan die ewenaar beinvloed he.t,e Die een s tam na die ander moe s voor hom die w-yk neem, en d.ie weer het op hul beurt, so ver hulle ;5evlug het, gemoor en alles verniel. Die meeste van hulle het eindelik in die hui- _d:tge Suid- en Noor1l-qhodesie tot stilstand gekom waar di·e,

1)

stamverband gekonsolideer is.

.. ... --:-

Intussen het die blaru::es uit die suide .,._ :: ..

~tadig meer oos- en noordwaarts beweeg. Die Britse rege- ring wat na anderhalf eeu aan dio Kaap aan bewind gokom het, kon of wou geen tegemoetkomende houding teenoor die Afrikaanse burgers wat geweier het om op eie vaderlands-

bodem as vreemdelinge of ukoloniste ¹¹ behandel te word.,

. 2 )

openbaa:r nie. in Groot gedeelte van hulle het die Vry- staatse velde en Natalse heuwels oorgetrek, en daar teen die agtergeblewe Zceloes gebotso Die slag van Bloed.ri·~

vier in 1838 aldaar het die belangrils:ste hoekbaken van die blanke be skawingsp ro,ges in Afrika geword·, tei'lNyl verder noord, op die hakke van die Abagaza wat die Portugese by

3) .

Macequece en Esperito Santo ui.tgedelg het, d:l.e trekke 1) Vgl. Theal: The Beginning of South African History,

. 435 - 445.

van Louis Trichard t en Hans van Rensburg soos twee voel- · borings van die Afrikaanse volk gegaan het, totdat Van Rensburg en sy hele geselskap deur dieselfde Abagaza-afde- ling onder Sakana vermoor is. Na die weste het die uWit Krokodil ¹¹ van die Groot Trek, He Potgieter, die Matabeles .

1)

onder Mziligazi oar die Limpopo gedryf, en daarmee het die Boerevolk se aandeel aan die ontwikkeling van Rhodesie begin.

·Die noordwaartse trek oar die Drakensberge.

na Lydenburg, Potchefstroom en Soutpansberg het iruniddels voor.tgegaan terwyl die Bri tse sendelinge en imperialists hul oe Gp die binneland van Afrika begin rig het. D.Li- vingstone, wat blykbaar die klem van sending- 11 werk ¹¹ na die

2)

van ontdekkingsreise verskuif b.et, en daarmee ·onsterf- like roem verwerf het, het in die verband verklaar~ That

lJ

you may have a clear idea ?f my object, I may state that they have something more than meets the eye. ·They are not merely exploratory, for I go with the intention of be- nefi ting both the African and my. own countrymen •••• ; but what I tell to none but such as you in whom I have confi- dence, is this- I ~ope i t may result in an English colony

3) in the higb, heal thy lands of Central A~rica. ¹¹

By hierdie imperials ve.rspieclerswerk van die sendel inge wie se mo tiewe die Boere moeilik as gees te- lik en evangel:lserend kon onderskryf '· het Cecil John Rho- des wat in die sewentiger jare in die Kaap aangekom het,al gou sy eie strewe gevJeg. ₁₁ The great object of present humanity. should be to .·take as much of the world as i t pas·-

. . 4)

si bly could u, he t hy verklaar. Hy he t hom beywer om vir die Britse vlag the vast territories north and south

. II

of the river Zambesi, ••••• no-man ^T s-land, or everybody r s 5) land as far as European Governments were concerned, ¹¹ te verseker.

---

1)

2) 3) 4) 5)

Potgie,te:....• en Theunissen~ Hendrik Potgieter, 92.

Missionary Travels and Researches i"n South Africa,l857~~

673.

Fripp: Souls and Gold, 41.

Vindex~ Cecil Rhodes: His Pcil.itical Life and Spee~hes.

1881-l890~ 7.

Report: B.S-.A.,Co. lst Annual Meeting. Dec. 1891.

'"

·~'

...

Met di~ doel voor. o~ hat Rhodes die mine- ralo-rees te-konsessie van Lobengula, koning van die lVIa tabe-

"J..)

les, ver.kry,. d·ie B. SeA. Company waarvan by bes turende- direkteur was, gefloteer en met die Lippert-konsessie ook

. 2)

op grondbesi treg van Rhode.sie aanspraak gemaak( 1888~~ In 1889 is die koninklike oktrooi aan die Maatskappy verleen en kort daarna het Rhodes met sy ₁₁ okkupasie-planne ¹¹ begin.

tn Mili tere mag van V"yfhonderd polisie en tweehonderd pio- niers het in September 1890 by Fort Salisbury tot stil- s tand gekom_, ·en deur die optrede van die ekspedisie,waar-

3) .

aan ·sowel Boere amr Engelse deelgeneem het, is die eerste stap gedoen ter toevoeging van die gebiede van Sentraal- Afrika tot die Britse Ryk.

DIE ONTSTAAN EN GROEI VAN DIE AFRIKAANS$ GE-

~~S.:I(AP BENOORD~b~;-~D~~I~~~~L~l~]~1P~O~P~O-.~~~~~~--~--

- ----~~~=---

a~ JDE__ters en Traktate voor die Britse Besett~ngzl890.

Die gebied waarheen die s.ge ₁₁ Pioneer Co-

·lumn11 boweog het, was die Afrikaners nie onbekend nie. Im- mers was die Nederlanders seker net so bekend met die ryk

van Monomotapa soos die Portugese. In die verband het die Raad-Extraordinaris van Indl~, Pieter van Hoorn, die

11 lant reij se naer de groote rivier Vigi ti Magna ende groot stadt Monomoto.pa, en de verwachten negoti~n in goud en

4)

tanden ¹¹ as ¹ n hersenskim veroordeel. Nietemin het Jan van Riebeeck en sy burgers bly belangstel in die gebied wat Rhodesie sou word en is verbinding met die Namakwas gesoekJ die ₁₁ men weer als brug beschouwde met Monomotapa

5) en zelfs de Kongo,. ¹¹

Amper twee eeue na die stigting van die

· volksplanting het Andries Hendrik Potgieter die Matabele- 6)

impi ¹ s die Matopo (Monomotapa?.):bergreeks ingedryf, en 1) C .. 591 3~139. (·Staa tsargief Pretoria.)

2) Sien Prell er ~ Gro bl er Moo rd.. t(::<le·:l :TD, 2·21.

3) Report~ B.S.A. Co:),, 2nd Annual Meeting~ ·Dec.l.892. Hof- meyrg Het leven van J.H.Hofmeyr,.452o

4) Die uNs~week ¹¹ ~ 25.7ol946 ₉ 49. . 5) Godee Molsbergen: aowa, 155.

6) Potgieter en Theunissen~ Hendrik Potgieter~ 92.

6o

byna gelyktydig he t Karel Tricha rd t op ey l~ng reis langs die ooskus op gegaan om 'n woonplek vir hom,· sy vader en sy gesalskap te soekj Toe het die Afrikanerboer reeds sentraal-Masjonaland en die Simbabwe-bouvalle besoe:V..~ (1839)

. uZeker zou Trichard t deze landstreek aan zyn vader hebben aanbevolen, zo hij deze in leven had teruggevon- ,

' ) ^. _I

den. ¹¹ Tot ¹ n trek ve rder as Portuge se gebied het di t eg- ter noo1t gekom nieo

Daar was intussen twee ander elemente be- sig om die Afrikaner 'n houvas. op die land te laat kry.

Die eerste ·was· die. Boerejagters,

11 honest go.o~-hearted

2)

Protestants. ¹¹ Weens die gebrek aan enige betr'oubare aantekeninge ·is d.it egtermoeilik om 'n behoorlike begrip

te kry van die rol wat hulle op die voorposte van d~e

noordwaartse beweging van die Boerevolk gespeel heto . Anders as die ~ngelse·het die Boere

1 n jag tog as ¹ n alledaagse onderneming beskou, wa'aroo:r d:t t · nie nodig was om 'n verhaal te skryf nie, en daarby was hulle miskien .. ·ook nie so belese of so omring van sende-·

ling-vriende wat maar te gretig was om wat vertel is, te boekstaaf, soos die geval was met Hartley, Chapman, Se- lous, Edwards, Robtnson, Baldwin en andere nieo

Lang Will~m en Daniel Prinsloo, Piet du

/

:E>reez, Hermanus Potgiete· ... !>' Christian en Laurens .d·e Beer~.

Paul Zietsman, Christoffel Snyman en Qornelis van Rooyen

·is maar 'n paar name van jagters'wat onder die Afrikaners

. ^. .

dwarsdeur Rhode sie bekend is o Maar die drie beroemds tes .·

3) 4)

is kornmandant Jan Vil j oen, Petrus Jacobs en ... ', Mar thin us Swartz, manne wat deur hul uithouverm.be en jagtersvernuf en ~kennis. die agting van sowel Boer as·Engelsmi~ afge- dwing he·to Die gebied Masjonaland het vir hulle tussen die vyftiger en tagtiger jare van.di.e vo·rige eeue al ¹ n

tweede tuiste geword, en V:i.ljoen SE? kle.i.i.1.dogter, Maria Viljoen wat op 13 Septc,w-;.ber·l87i aan die Umyoti-rivier 4) Bo.Ta:vnm-Af"I;l.·s;:rii -.au.n:C-ing, 343.

1) Odeg Staatsargiei': R95/94. Vgl. Preller: Voor.trekker- mense 11~ 2c · .·

2) Zambe.si. ~~::.ssion Record, 1901; 11. Verwimn :Thirty years

in .the. African Wilds, 42• . · .

. 3) L e Romq Pioneers _and St;> art s~en, 79, e.Vo Cl::sp.usr<1 'Th9.vsi1s }3, >-c,

·.

•'I

naby die huidige Enkeldoorn gebore is, waar daar tien huis- gesinne op jag was, het sander meer die land as haar enig- ste beskou en het haar later in die omtrek gevestig, waar die grootvader Yn gereelde besoeker'was.

Die sendelinge het met baie waardering ge- praat van die gasvryheid wat hulle van die Boerejagters

1) '

~ntvang het. Die Afrikaner het op so'n jagtog nie s+egs geweers saamgoneem nie, maar ook pluimvee, varke, honde~

katte, melkkoeie ens. want daar moes gewoonlik in die be~

hoeftes van die hele familie wat die tog vergese1 het, en van vreemdelinge, voorsien word. Dit is· juis hierd]e

. 2)

aa·nwesigheid van Boerefamilies en -jagters in Rhodesie jare voordat die Engelse op die toneel verskyn het, w~t in 'n besondere mate daarvoor verantwoordelik was dat die lands treek benoorde die Limpopo vir die Afrikaner lank uoor die einde van die neentiende eeu geen vrees of vreemd- heid ingehou het nie~

Na 1875 toe die wereld daa:;.·;~uq._esaai u geraak het met jagters en dit moeilik was om die jagbedryf vii?

almal·winsgewend te mBak, is die jagtogte ter wille van p1esier of awontuur onderneem. Teen daardie tyd het die Matabelekoning, Lobengula, soos sy vader, egter reeds met die Boere kennis gemaak, en die felt dat die Boere altyd met die grootste agting deur die Matabeles behande1 is en do.ar van hulle kant nooit moordaanv.alle op die jagters ge- doen is nie,_ is seker afdoende bewys van die goeie verhou- ding wat tussen die twee partye bestaan het.

Die tweede faktor wa t dan,: ook vi·r die Afri- kaner ¹ n gevoel van besitreg oor Rhodesie gegee het, wa.s

juis die ooreenkomste en traktate wat met die Matabeleko- ning deur die Suid-Afrikaanse Republiek aangegaan is, ·en

'n uitvloeisel was van die begeerte van albei partye om die reedsbestaande verhouding te bandhaaf. Voor 1840 al

toe die voorste Trekkers onder Potgieter die Matabe1e ver- dryf he t, is verklaar dat die grond wat so ontruim is, 1) Verwimp: a.w., 42, 43.

2) S •. Hofmeyr~ Twint..;ig· ~ja:rerr' in Zoutpansberg, 226.

1)

aan dis emigrants families sou behoort. In 1847 toe Potgieter deur Banjailand na Inhambane wou afreis en Sil- kaats se impi ¹ s uit hul skuilstatte in die lVIatopo-berc;e op eersgenoemd.e se waens afkom; en van die kaf:fGrs (60) by die waens vermoor en vee weggevoer het, het die konine:, tot aan die Sambesie gevlug tqe Potgieter hom agte,rvolg het;

en het die dankbare Banjaihoofde hulle by die Hoofkollli~an-

dant aangemeld en hulle onder sy beskenning geplaaso Met 2)

hulle het by vriendskap-ooreenkomste gesluito Tot ¹ n formele ooreenkoms het dit met Mziligo.zi nie voor 1853 ge- kom nie~ toe die goeie rGg van al bei partye erken en same~-·

' 3)

•Nerking verkry is. Die ₁₁ traktate ¹¹ met die inboorlinge be- noorde die Limpopo-- 'n gebied wat kragtens die optrede van Potgieter geen

11 no-man ¹ s-land ¹¹ was nie ... het~ in weerwi.l van agterclog wa t teen die Boere opgewek is~ van krag gebly

' ' 4) tot aan die einde v~n·die Matabele-regimeo

,. Toe die Europese moonclhGde egter oor:·me- kaar begin val het om elk ^{1 ri} deeltjie ·van Afrika te gryp, he t ook· die president van die Suid-Afrikaanse Republiek,.

Pau1'KrugerJ dit raadsaam geag.om die beataande traktate met Lobengula te hernu" en is. P cGrobler as gesant ·gestuur.

Nog voor die Rudd-Konsessie is die·!iGrobleru.,.,Traktaat on-

5) '

dertel-ren, •Naarin ·die Ma tabelehoof be: owe het om die vre- de'te bewaar, hulp aan reisigers en jagters :t;e verskaf en die ilvroeger gesloten traktaten te·bekrachtigo ¹¹ om ^{die sa-}

ke te vergemaklik? sou Grobler as kdnsul·'].n Bulawayo agter- b1y.

Grobler is eg ter kart daarna op verrader- . · 6)

like vryso aangeval ^Em c1odelik heseer'o Voordat die Ropu--·

bliek nog clie saak bohnorlik uitgepluis het, het die ugoud- l\:oors11 en die. imperial is tiese ywer reeds die ander moond- hede bee tgepalc, ·Met. Lo bengula is ·ondertussen · ooreengekom dat hy sy hele gebied tot by Sofala ₁₁ exclu,sively within· the

--- ^~----·----

1) Potgieter en Theunissen~ aowo, 92~

2) Idem: 178~ .

3) Idem: 258o Ook.Preller~ G:::"cblE""::: .. 2.':··ord-_,g.lo II, 212~ 213o 4) Preller: Grobler Moord dl II~ 184. ·

5) Staatsargief? Pretoria: tt.03, 43/88.

6) Prel1erg, a oWo dL, 1, llOo

1)

sphere of Bri tis b. inf1 uence ¹¹ sou p1£l.as<> (Moffa t-Traktaa t).

Proteste van Boerc::kant is sonder meer ge-ignoreer<>

Ander boere bet nou geprobeer om langs l{onsti tusionele weg ~n b.ouvas op die Masjona1and-gebied te verkry,, _,.· ln :881 is aan. tn aanta1 manne ui t Sot:j.tpansberg daar grond afgestaan en in 1,890 bet nog ln Komrnissie met lede J,Lodu Preez, L"D.Ade:ndorff" F.,PoMeyer en CcJoBrummer d.aarin geslaag om van die -133.njai-=.opperhoofde, Schebe.,e:n Mo-

z·oho,>J kragtens die sogenaamde ₁₁ Adendorff-konsessie ¹¹ , tn

go bied ton ueGU71Tip;clurende OCQD_pa tie ^!i vanaf die Sambe sie tot aan die Limpopo deur sen trs.al-Mas jonaland aan hul afges taan

2) ' 3) '

te kry., Hierdie eerste offisiele ooreenkoms waarin die opperhoofcle van 'Masj onaland grondgebied aan Afrikaners af- gestaan het·~' is deur die B..,S,A? Coc serepudieero Rhodes en H,L ocb, ci.ie Hoec~KonD:nJ .. ssaris; het Paul. Kruger by Blignauts ...

. pont gaan spreeR en be1oftes omtrent Swazieland en 'n korri- dor na die see aan hom v6orgehou indien by die voorgenome

trek van Adend0rf.f sou verbied om oor die Limpopo te gaan.

Di t bet Kruger gecloen en· daarmee cll.ie toorn van 'n gr'oot · 4)

d.eel van die volk verwek ^<> Ool{ die Afrikanerbond en die 11Di PatriotH bet ~emeen hul d0en rog .oril die trek t'9' oppo ..

5)

ne.e:t}o Toe die. on tnt1.gtering en berou e inde1ik gekom bet, '

was dit te 1aato Rhodesie het reeds 'n. integra1e deel .van die Britse Ryk uitgemaak, en-waar. die Adendorff-trekkers 'n brug wou bou om die nuwe Repub1iek by die oue aan te s1uit,

6)

het dre Jameson met die polisie hu11e · ingewag~. Wie n~

1.890 wou intrek, sou bon:. moes vestig onder beskerming·van

'

.

die Br:ttse v1ag van Rhod_esi-8 ₇ waaruit enke1e jare 1a.ter die vennetole paging aangc:lwend sou word om dieselfde presiden_t Krnger se Reptlbliek aan te val.

1)

2)

3') 4) 5) 6)

Preller~ ao:-wo~ dL,ll, 217.,

Pralle r ~ · idem_, 219, 220 ^o Blok ~ Adendorf'f Trek, 9 ^o (Vol..:

gens Baine 1 s (J~~J.:P:e ... ! s p-o;td~':l.e19-.~. Diaries, Vo~ .'1. 272) was die Transvaalse grens in ieder geval voor 1870 ge-

prbklameer 2.s· by die Wa terskeiding in Sent:raa1 · Masj o- na1and, naby Inyati0

Vglo Hofmoyr~ He t leven van Jan Hendrik Hofmeyr, 454~

Pre}.ler~ a.,-JIJo~ dlo 11, 157, 158~ Rhodesia Herald 2ol2o 1892 ...

Blok~ Adendorff Trek, 26~; Hofmeyr~ Het leven van J.Ho Hofmeyr, 456 ..

Pre11ui'g aowo: dl~ 11, 156, Wa1ken A History of South

Africa, 429.,

10.

Al het skrywers soos Leyds (~_:t_Jnsln:l:..,ten

van de .. _. Bo<?Jren-~eJ?ublie,M:), Prell·er {PJ:e G:r..£.J?ler l!ooEs?),. ^Blok

"' . ' .

.

(Die Adendortf-Trek) en die beslu.ite van die Regskommissie

. . . ,· 1) ·.

van die Geheim.e Raa.d van die Br1tse Hegering aangetoon dat

. .

die B.s.A. Co. geen reg op grondbesi t in Rhodesie gehad het;

nie,. en dat die aoerereg skromelik misken en verontagsa~m

is, li10Qt dit duiclel;tk weea de.t die laaste woord oor die

g~e1e reg ~'n die Afr1kaft~r in Rhcdes1e nog n1e geskryf is

2) .

·nie.

Die einde van die Boe re se pot;ings om trak- tate met die inboorlinge noord ·van die Limpopo te sluit, sluit ook die eerste deal van die ontwikkeling van Rhodesie af. Vir die Afrikaners in die Republieke het dit Tn omsin- gelirtg deur Brit se Koionies betaken, hoowel Rhode:s. vir d.i e

I •

Kapenaars die land voorgehou het as In gobied wat oorgeneem

·is ter bewaring vir die Kaap, opdat sy jongmense daarheen

. 3)

kon gaan en die vrugte van hul arbeid daar k0n pluk·.. Maar die trekgees by die he1e bevo1king van Suid-Afrika :Ls 'Nak-

ker .ges]{ud. Di t was· egter, wat die Afrikaner betref, nie net

\

tn ,!i,riekgee~ nie. : Di t was die gevolg yan die on t-waldng van nas iona1isme ... ook in die Kaap1r.o1on.i~J .in die j a H) sew en tig-

tagtig,· 'n ontwaking weer wa. t. nie net in Su.id-Afrike,anse verskynse1 was nie, maar deel was van die algehele nasiona- 1e ontwaking ;in Europa (Dui tsland en Ita1Hi veral), en in Enge1and, waar die idee van 'n groter Groot .... Brittanje reeds

..

.. ·

deur die Britse sende1inge voorberei is. Besiel met hier- die nuwe t:ydgees het, uit a1le dele van Sui:i-Afr::tka, die

een trek na die ander die ou pad van die jagtors na die noOJ;'de gevolg~ Di t he t gelyk of die Afrikaner•s se aandeel aa.ri die beskwwing van ·Afrika be suide die Limpopor.i7~.sr sou windig. Maar die verposing was net tyd.e1:i.lrm Vir d:te Afrikaner wat i3.11een of saam met andere vana.f 1890 die nu- we geb1ed inge tJ;"ek het, was · ey onderneming slegs die volgen...., de sta.p op die Pad van· Suid...Afrika, wat Rhodes sel..f, mis~

1) Blok: a.w.,: ^114-119.

2) Leyds: He t Inslu.i ten van de Boeren-Repnblieksn;~ 261., 3) · Vgl. Hofmeyr: Ret 1even van JoHoHofmeyr, 451o Prellerg

Groblt?r· Moord, dl.llsd 160.

kien heeltemal onbewus, aane;etoon het toe h,_v gese.·hetg North, young man. Your hinterland liee. there. ¹¹

bo Georganiseerde en

.... ...__ .. __ ...

An~~r ... ,....,.. ...

__ _ Trekke.

!i Go

L. Alg~~;Q._:_ Trelrbewegings :Ls so oud s0ns die beskawing self en is meestal poe;ingo or:1 cHe primere instink van hon·- ger, in al sy vorme, te bevred5..g ~· hanger na die llggaam en hanger na die geesQ So sou die volksplanting aan die Kaap 'n veT·vers:lngstasie wees;J die ₁ ?drang ¹¹ na godsdienstige vryheid sou die HugenoJce daarb.een bringp die dors na poli~

tieke en gewe tensvryhe:lc\ sou G.ie Voortrekkers ui t die Ko- lonie na natal) Vrystaat en Trcmsv·aal laat trc7k. As mo ....

tief vir die· Afrikaanse trekbou:r D8. Rhodes :le he t veral grondhonger op die voorgrond g(.:Jtreec Maar in sy breedste sin kan gese vJorci c~.at die A:?,:ikanors in en na RbodesiEi slegs die v0orpocte govor-:rJ h0t -;ra:1 d:1.o noulika merkbare maar onophondolike voortbovvegin;s varl die naGie vJaarin e:::1e:;_--- .syds opge,slr:.:lt 18 'J :1.~:,:; g0Toof clr.t di t die bescndere bes tam-

011~, c1.:te Chris tel ike goisd:':.enn

~ soos Jan van R~aboock re~~o f.:JV U ...- a~eA h~0

-

aan d1"e :tnboorlin- ge te ver-konclig €-n aida~.:. cde ] E•nd ts beska2.f.o eri Wqar:L::l andersyds die Afr•ikaanss ondeJ.'nemingsgees tot ui ting komo

uDie Afrikaanse volksaanleg, soos geopenbaar in die ·A£'ri- kaanse volkskarakter, hou alles in wat nodig is vir ¹ n kragdadige, spanningvolle, vorantwoordelike ondernemings- gees; •••• ~.biocl e..l die moontlik:1ede ^{"l2.n 1} n inG.iwiduele_.

kragtige maaJ".' gely-kbm;egsndo voJ.ho.rdende en vindingryk~

. 1)

waaghalsige ondernemingsgeese ¹¹ Hierdie. eienskappe, te 2)

dikwels as net ¹ n blote ~,tl'•okgees~ . ¹ beskrywe. ^' is in ¹ n be-, ^. sondere rna te in Rhode oiEJ geopenbaa::.", en· was ook daarvoor verantwoorclelik 'da t~ toe Rb.odes die landstreek dadelik na die konsessie, vm t hy gemeen he t hom sy, reg op grondbes:l t gegee het~ vir blanke nedersetting oopgegooi het, die Afri ...

kaners van die gunstige voorwaardes om grand te bekom, ge,.- bruik gemaak he to Grrmd y;as in die Transvaal en Vrystaa t

nie meer so maklik te verkry n:l.e~ en CLaar was boere·wat ge- me en het cla t die plase in Rhodes.ie vva t vir zn paar pond 1) Dr. Po·J.lVIeyer in Wapenskou.~P. Novo 1945, 7.

2) Hofmeyr: Het Leven van~,.J.c, .JL JHOif::m.e.yr, ·L150.

11 erfpag ¹¹ te koop was, in ieder geval baie gro ter sou wee s en beter vooruitsigte sou bied.

1)

Die landswye propaganda in verband met Ma- sjonaland, die publieke opspraak wat deur die konsessie reeds veroorsaak is, die moord op Grobler, die Adendorff- trek en die rol wat dit in die presidentsverkies~ng van die Transvaal gespeel het, die gewilligheid van Lobengula om die pioniers ongehinderd deur die land te laat trek en die

sukses ;:;wan:· die deurtog, d:tt alles het van ¹ n ondernemings- gees gespreek wa t moeilik deur die Afrikaner onbeantwoord k<=!n gebly het,. Verder het die verskillende tydsk rifte s oos ?B.'L. Pa trio·t. die Graaf-R~in~tter, De Expre~ die op- trede van die Afrikanerbond met die·waardige ds. S.J. du Toit en nonze Jan ¹¹ Hofmeyr aan die spits,.· en lqter ook van die NaG.Kerk in sy daadwerklike bemoeiing met die geeste- like welsyn van sy lidmate, die Boere Masj onaland-bewus- ¹¹

II

gemaak.

ii. Na. Manikaland., Daar is algemeen verkondig da ·t ¹ n

Tweede Rand." in Masjonaland ontgin moes word, dog die Afri

If

kaners het hull& nie maklik aan die ngoudkoors ¹¹ oorgegee nie - die a tmosfeer daaraan verbonde was vir hulle vreemc,

~

Enkele het egter met die doel g~trek, en 'n paar het ge~

gaan om prominente plekke in die plaaslike administrasie aldaar te vul. Maar die oorgrote meerderheld van die trekkers was landbouers terwyl 'n aansielikea~~t~ hulle op transportry toegele he t.

Vir diegene wat hulle op die plase wa.t af- gepen sou word, wou vestig, het dit ~~- spoedig duidelik ge.word da t hulle hulle in groepe moes organiseer om ¹ n re- delike goeie reis ,In veilige aankoms en hulp in tyd van

siekte te verseker. Een van die eerste trekke wat aan die oproep van Rhodes gehoor gegee het en hom op die boerdery toegele het, was die van· 'n Kapenaar, Laurence van der Byl.·

In 1891. het by met vyf-en-twintig jong manne op die spore van die nPioneer Column" gevolg, maar in stede van plase by Salisbury af te pen, het hulle na die oostelike deel

l) Blok: .. Die Adendo rff-Trek, 79 .. · ·

van die land gegaan om tussen die Macheke- en Rusaperiviere die Laurenceclale Settle:::nent ¹¹ te begin ·- dee1s ook om daar

fi 1)

die dreigende houd:ing van die P ortugese teen te .werk. Be-

h~orlike huishouding en 7erpleging het egter ontbreek~ en met die boerdery was daa:" ook geen sukses nie. ₁₁ There are

counti•ie~, ¹¹ het die eerste administrateur van Masjonaland verklaar, . ₁₁ where a man can go with a few pounds and a few implements, and given cheap la~l or free land can work his way to prosperity with his own hands. Emphatically i t

2) must be declared t:t:.a t So-"tth Africa is no such land. ¹¹ Die manne was nie bekend met die geaardheid van die land en grond nie P en toe Laurence van der Byl enkele maande na sy aankoms siek geuDrd en gesterf het, was dit so ¹ n skok vir . die hele gameensksp daar dat di~ terstond opgebreek het en

net twee agtergelaat is om te bJ.y boer .. Die ander het probeer teruggaan of is na Saliob·cll"J waar h11lle by die mi- litera magte aangesluit het

iiio ~2-iailt:::.Itf..!... Die gsbied van die Bonjai-inboorlin- ge het v~r iie A:frikanei' vanaf die C.ae van Potgieter ¹ n be- sondere bekoi•:lng ingeb.ou~ wil6. was volop, die klimaat in die hoer streke anderkant .Simbabwe nle ongesond nie, die inboorlinge vreedsaan en onderdanig, en dit het aan die

Transv~alse Republiek gegrens. Toe die eerste trek na die gebied deur voornoemde Adendorff en andere georganiseer is~

was dit met die ideaal van absolute onafhanklikheid omdat dit vir ba:le ondersteuners van die trek cluid.elik geword he t da t die Afr:lkaanse v-oll~: ook in die Republ iek gevaar loop om deur die Engelse gees verswelg te x•aak., Die lei~rs

wat Banjailand bes.oek het om ¹ n auiwer Afrikaanse Republiek te stig, het erken dat; dit was omC:.at hul beangs gevoel het

11 over de wijse waarop die heer Hhodes een rn.engelmoes maakt van de politiek van Suid-Afrika~ met sijn eigen private

. 3)

plannen in het Noorden.,n Daaro::n ook het hulle dle steun

. . ^.

·van manne soos genl ^o p·.., Joubert in Trannvaal en genl ^o 0 .R.

1) Pioneer Numberg Rhodesia rte!'ald .Sept., 1940, 81 ~ 2) 0 olqtihoun: l-ifrican:1erland;~ 303o

3.), Hofmeyr: Het Leven van J ,H"Eofmeyr•, 45, vve De Express g

B:toemfontein·p· 14,4.1891. B1'ok~ a(>Wc 82, 83o

455 evVo

de V\fet, die vo.orsi tter van die takkomi tees van die Trek in die Vrystaat, genieto

Maar toe ongeveer honderc1 J,ede van die Adendorff-trek in April 1891 in die bekke van kanonne aan

d~e anderkant van die Limpopo gestaar het, het die konses- siehoue rs, bestuurslede en haie ander teruggegaan om hulle goeie reg te verdedige

as sodanig het misluk.

Dit was tevergeefs en die trek Heelwat van die trekkers was_eg- ter so moedeloos, veral aangesien alle besittings in die Suide reeds verkoop was~ dat hulle nie wou teruggaan nie,·

en.aansoek gedoen het om in die gebied te jag~ of in die 1) .

polisiediens opgeneem te word of plase te bewoon. So het

1 n hele aantal van hulle na Sal:l.~bury getrek.

iv. Na Charter. _,;;;;.;...;;;...,;..;;.,;;...._ Sommige van die lede van die-Trek het hulle langs die·hoofpad na Salisbury in die Charter-distrik gevestig. Die landstreek wat reeds deur die jagters as

1 n aantreklike~voorgestel is, het vir hulle besonder ge- skik vir boerdery voorgekom, en al spoedig het vriende en familielede hulle daarheen gevolg ₇ sodat daar heel gou 'n

. 2)

aansienlike gemeenskap ;_;-an Afrikaners wasc Een van die vroegste trekke daarheen was die onder Willem Potgieter wat met ses-en-twintig w~ens uit Middelburg (Tvlr) gekom

het~ By hom het Barend Johannes van der Merwe en later ook die Posselts aangesluito Potgie te r self he t daarna na Matabeleland vertrek·waar feitl:J.k die hele familia aan

3) die koors oorlede isa

Kort na Po tgie ter he t Hermanus Kok en Pie··

ter Ferreira ook rn trek van twaalf waens uit die Gamtoos na Charter gebr:'Lngo hlbei leiers is kort na hul aankoms

oorlede, maar die oorblywende Koks en Ferreira ¹ s het ¹ n belangrike rol bly speel in die ontwikkeling van die dis·- trik waaraan-later die ~aam Enkeldoorn gegee·is~

Nadat T.C .. de !Clerk ook ¹ n klompie gesinne ui t ~ethe.1 meegebring he t en ander intrekkers hul daar ge- vestig he t, was daar t<;_e rn hele Afrikaanse 11kolonieu, on-

1) Aston~ The Raid on the Transvaal, 36 •.

2) Vgl. Selous~ Sunshine and Storm in Rhodesia, 242c

3) Vgl. Die Brandwag: 22,11.,1938, 14 eov".·

J .. 5 (~

ondo r andere 0ok d·:Le nasa te van die eers te president van die Vry s taa t, J, Hoffman ..

Ook na For~ Victoria het 'n paar van die families ge trek~ ter;,vyl '"rerder no0rd na Salisbury die fami- lies Groblel'_, Malan~ Bezuidenhout en Bekker, en naby die Mazoe, waar die pionierboere gemeen het die vrugbaarste grand was, die Jacobs, Vc.n Stadens, Hendriks- en Erasmus- families aangetref is, Op pad na Umtal i he t VIJ'yers en die Bo tha' s· gewoon,

1)

v.. Na Gazaland. fn Ander sterk Afr1.kaanse gemeenskap het intussen naby die ho0fstat·van die Abagaza opperhoof,Ngoen- goenjana, op die grens tussen die Portugese en die Engel.se gebied ontwikkel. Dunbar Moodie wat ln agent was van 'n Portugese myr.maatskappy maar wie se dienste deur die BoSoA.

Co" bekom is, het aan sy oom T0m 11oodie van Kafferskop in die Oranje~Vrystaat die plan voorgele om hop.derd families·

na die gebied te bring waar Rhodes en Jameson aan hom tien duisend merge grond afgestaan.het ter beloning van sy optre- de in belan.g van die BcSoAo·Co., om daardie deel van die land uit die Portugese se hande te hou., Omdat nie gen0eg fondso beskikbaar was nie, het 'n baie kleiner getal die trek tot by Fort Vic tori a aanvaar" Toe daar vasgestel is dat daar geen pad na Ga~aland was nie, het die grootste gedeelte van die trekge;selskap verkies om na Salisbury te gaan, ter-

t

wyl die Moodie~ en 'n paar ander die onbekende boswereld

•t

en bergreekse P.angedurf he t., Di t he t hull-e eindelik geluk

. 1 (

om :c.a agt maanP,e die eerste bla:nke nedersetting, Melsettor Y

in die nuwe ge~ied te stig (Jal?-" 1893}-;-·en daarme'e w~s ^die_

:'f:

weg gebaan vir~ die ander trekke wa t kort daarna gevolg he..t,

'

·'

Eers het die families Moolman, Bezuiden·-.

"

hout, Webster,,; Gifford, Herbst ₇ Mynhard t, Raath, Odendaal,

;.

Labuschagne in~ekomo

In 1894 volg ~en van die belangrikste ge- organiseerde trekke na Rhodesie onder leiding van Mar.thinus Martin, volksraadslid van Wittenberg (Bethlehem-Fouries- bnrg); Hierdie wer1(Lustige po~itikus (die beroemde nKoe-

--~--- ---

:P ^Oliv:ter~ Pion:tertrekke na Gazalando Die Huisgenoot~

3e4o42_ ₉ GoV.,

lie lVIartini ^{1 ,} omda t hy. hom vir die Asia te-wetgewing van die Vrystaat beywer het), wat ook ¹ n Afrikaanse kolonie in die noorde beoog het, het met die Portugese onderha_ndel met die oog op ¹ n Boere-nedersetting naby MaP:equece. Afvaardigings is gestuur en die rapporte was so gunstig dat die trek dade- lik georganiseer is, maar die bo'l:;sende belange van die .!?or-

tugese en die Engelse in die gebied wat blykbaar albei ewe

• 1)

gretig was om die Boere as 'n buffer teen mekaar en teen die inboorlinge te gebruik, het Martin genoop om met Rho- des en die ^B~S.A •. Co. te onderhandel. Toe die trek van honderd-en-vier Afrikaners in April 1894 uit Fouriesburg

vert~ek het, was dit egter nie sonder daardie visioen by Martin van ¹ n selfstandige Afrikanergemeenskap benoorde die Limpoporivier nieo ^{tt 1} n Nuwe stadium van ons volksgeskie- denis is ingegaan wa t te do en had da t ¹ n n1Jll.VITe rrrylpaal inge- plant moes word vir die uitbreiding van ons volk, sowel op

2) sedelike as Christelike gebied, u het Martin opgesom... So besiel was hy met die nuwe verges it;; da t daar by die trek se aankoms in Gazaland tn gedenkteken, Ebenhaezer, opgerig is

om te dien tot vergaderplek van die gemeonskap en hulle kin- ders waar na elke vyf jaar die trek herdenk kon word •. Die Martin's het daarna verder noord as die Moodies getrek en die nedersetting wat later die naam Melsetter oorgeneem het,

by die Chimanimani ... berge aangele.

Daarna bring die veteraan Ernst du Plessis wat reeds saam met Tom Moodie inge trek het, weer twee keer

trekke na Melsetter. In 1895 kom ook di·e Bekkers en Kru- gers wat ewe as Martin van voorneme was om in Portugese grondgebied te gaan woon, maar deur die.koors en veesiektes

3) verplig is om hulle na Gazaland te begeef.

Die laaste van die groot georganiseerde trekke na die oostelike distrik het plaasgevind onder leier- Sikap van _J .Steyn en J "Henry •. in0 •. 8;.9;5.)~ Nada t die afgevaardig- des van die organiserende kommissie gunstige rapporte oor die landstreek uitgebring het, het cUe trek uit Kroonstad

1)

2) 3)

Vgla Walker: A·History of South Africa, 429.

VerkJ.aring.van Martin uit Dagstukke, Vgl. Olivierz a.w.

Olivier~ a~wo 78 eoV-t~ "62.

begin, en met meer as honderd siele eindelik by die Moodies en Martins verbygetrek om langs die Umvumvunivurivier in

Noord" ... Melsetter (Tandaai) plase vir hulle af te pen,

II . •

waarvan die prys £30 vir 3000 morge vir tn getroude man 1)

was.

Ander trekke het gevolg; sodat die ooste- like deel van die ·land uitsluitend deur die Afrikaners be~

woon was. Die gebied was egter so afgesonderd van die res van die land waar die administratiewe hoofde wasp en die

leiers~. Moodi'e en Mart in he t so gou na · hul aankoms die trekkers ontval dat die gemeenskap weens die koorssiekte en pongersnood onder die mense en die gevreesde ooskuskoors en. runderpe s onder die diere die ideale van ln Afrikaanse staatjie moes laat vaar, terwyl sommige~reeds, verarmd en siek, elders ¹ n heenl-rome gaan soek het. Die wat agterge- bly het, het egter tn volksvaste en volksegte eenheid ge- vormQ

Afrikaanse nedersettings het ook in die Mbezavallei tussen Umtali en Penhalonga, en te Makoni, :In. .... ~

Yanga, ontspring$ waar die stryd om te bestaan, maar 'n moeilike was ^o

viu Na MataJ:~el!3land. Die geslaagc1e aanvalle van die blan- ke troepe o~.'.· die impl's van Lobengula in 1893 het 'n keer-

1 2)

punt in die ~eskiedenis van Suid-Afrika veroorsaak en

>

-f

daartoe gel~i dat ¹ n nuwe gebied, Matabeleland, tot die

<~

B.S.A., Co enidie Britse Ryk toegevoeg is. Ook die nuw·e Eldorado in ~ie weste was by die Boere nie onbekend nie en

!

baie het ui ~ .. die suide sowel as uit Masj onaland daarheen beweeg. Soi vinnig was die Boere-toestroming na Mangwe, ¹

;

~

Bulawayo, BetJ-ingwe en omliggende streke dat toe die Matabe- l.e-Rebelle i~ 1896 uitgetrek het, 'n Boerelaer en 'n Afri-

. }

kaner-korps iond~H aanvoering van Afrikaanse :l?:~ffisiere in Bulawayo met koele vas@eradenheld en knapheid •••••• nwaar ..

deur hulle aanspraak verwerf het op die hoogste bewonde- 3) .

ring", .teen die Ma tabeles opgetree het. Maar toestande

1) Olivier~ a.wa, 87. 8oV•

2) Walker: a,w. 437.

3) Prellerg Grobler Moord~ clle 11;~. 186. Selous~ Sunshine

and Storm in Rhodesia, 59, 11'7, 173 ..

het daarna so versleg dat geen uitvoering gegee kon word aan die aanbod van die maatskappy wat sowel in Salisbury·

as in Bulawayo hondeKl erwe aan Afrikaners wou skenk nie~

vii. Na Noord~Rhodesie~ Die Afrikanertrekke na Noord - Rhodesie het nooit die afmetinge van di~ na die suidelike

· 11Kolonie ¹¹ aangeneem nie • Die gebied is as ongeskik vir blanke nedersettings beskou, en die enkeles wat dit wel ge- '

waag het om hul permanente·tuiste daar te maak, kon weens die gevaar van die tsetsevlieg geen boerdery op tou sit nie.

Met die aanbou van clle spoorweg het die toestand vinnig verbeter en het baie Afrikaners wat met die konstruksiewerk gehelp of transport gery het~ hulie metter-·

tyd in die omgewing v;a;n Livingstone en Lusaka gevestig,Toe

by vasgestel het dat die lrJ.imaat nie so onuithoubaa'r:·was nie, het Biet Geldenhuys geprobeer om ander Afrikaners na die §ebied te lok~ In 1915 het ook Petrus Ferreira ¹ n

1) trek daarheen g.eleio

Die getalle ·het stadig toegeneem.. In Paar Boere het selfs die Kongo-·gebied ingetrek, W!'1ar by die saagmeulens van die Katangabosse werk in oorvloed wass en mettertyd 'n hele Afrikaanse gemeenskap ontwikkel het ..

Nadat die kopermyne ontgin is, was die toestroming van Afrikaners na Noord-Rhodesie, byna onge-

ewenaard~ 'Die volksketting het al verder noordwaarts ge- strek totdat dit uit Noord-Oos-Rhodesie aansluiting gevind

. ,, . A.P ; ^,~ . .

he t by '·nr.3:S2-~ .. :§.;~: ..,JI~c~:±.~P..!3rs W "N·t~'-S sal and wa t al reeds baie ja- re daar werksaam was& Hulle was die sendelinge.

c. Transport:r:L,ers en Sendelinge ..

i ,...· .Transport ry ers !' Voorda t. spoorverbindinge met die

Kaap moontlik geword het, was die trans.portr-gers die slag-_

are van.die blanke gemeenskap benoorde die Suid-Afrikaanse

Republiek .. Sonder die voorracle wa t det!-r d.ie transportry .. ,

ers ingebring is, sou die bla~"kes.in Rhodesie nie kon be-

s taan nie. Die Boere wat met die wa en osse en trekpa4

so bekend was~ het, s0os begryp kah word, d~.e belangrikste

1) Vgl. Die Hu'lsgenoot .. ~ ·· 26 .. 6 .. 1946, 47

aandeel aan die vervoer van voedsel na die gebied gehad.

In tn byna onophoudelike stroom het hulle hul met hul vrag- te vanaf. Mafeking of deur Limpbpodrif na Salisbury, Bula- wayo, Gwelo, Fort Victoria ~n Mazoe gehaas, waar goeie pryse op hul voorrade gewag het. Selfs lank nadat die

treinspoor by die vernaamste dorpe langs gebou is, was die ossewa nog die enigste vervoermiddel tussen die groter dorpe en die bultedistrikte.

Petrus Ferreira wie se wa die eerste spo- re tussen Enkeldoor.n en Gwelo getrap het, Magiel Oberhol- ster wa t die pad tussen Salisbury en Mazoe oopgery he t, Jacob en Pon~ van Niekerk, Thomas Bezuidenhout, Hendrik .

Vors ter en Bennie Fsmrie die g~aanhandelaars, en talle van andere het hulle mettertyd aan die swaar maar eerlike wa- pad onttrek om hulle op plase in die verskillende distrik-

te vestig~ maar nie voordat die huidige paaie van die Lim- popo na Bulawayo. en Mazoe, na Chimoio, Umtali en Melsetter aangevoor is niee

1)

ii., SendQingeJ._ Afrikaanse sendelinge wa t die draers was van d~e Van Riebeeckgedagte, het reeds in·die neenti- ger jare rz:ul stasies in N:~assaland, Masjonaland en Noord- Oos-Rhodes·ie gehado So het byvoorbeeld S.P.Helm uit Dan-

. 8.)

jailand diie goeie reg van die Adendorff Trek beaam, ter ...

wyl die sendingstasies 'n toevlugsoord gevorm het vir die trekkers in ~d van siekte of lye. So ¹ n sendingonderne- ming het aanvanklik net bestaan uit die sendeling en mis- kien sy vrou en 'n blanke helper.· Ander takke van die moederstasie is egter al gou gesqek en gestig, sodat die d.ie. .. ~s,e:~tte.,J::J.,ng:~/;,.·:p met verloop van tyd deur hul onverdeelde

trou In rigtinggewende g.B'l1'E.e:.ca.il..S'~lmg vir 'n groot gedeel te van die blanke en gekleurde bevolktng geword het. Nie

slegs het hulle die Afrikaner vir sy volksbestemming wak- ker gehou nie ₇ maar daB.r is ook deur hul skrywe na die sui- de ·baie persone beinvloed om die nuwe geweste te gaan be- sigtig en te bewoon. Dit was ook die sendeling wat in Yn be.sondere mate daarvoor verantwoordelik was dat die kerk 1·) Vgl. HofnJ::I[er~, IJ;vyil].tig Jaren in Zoutpansberg; Die Kerk-

bode:l 1B86 \--''·-lrr'·l .

2) Preller:Grobler·moord,dl.ll.l53.Blok~Adendorff Trek,43.

van die Afrikaner hom so gou na die vlagbysing te Salisbury in die welvaart van ey lede in die nuwe gebied geinteres- seer het.

So het die jagters, die·georganiseerde en ander trekke, die transportryer, handelaar en sendeling saamgewerk om die Afribinerelement in Rhodesie in te bring.

Veral die·trekboer ₁₁ wat die ware stigter was van die Beska-

1) .

wing en voo rui tgang ¹¹ in die land, Em wa t die na tuurdrif van die nasie gehandbaaf het, het die ideaal van Rhodes:

2)

11 Hollandse Kolonisa tie onder de Bri tse vlag ^{11 ,} verwesenlik, en·die Afrikaanse volk in Rhodes!e bestendig. Uit 'n volksoogpunt was die trekke nie een nutteloos nie, en al het di t by tye gelyk of die trekke ':hf' b:b:y,k van ve rbrokkel ing en agteruitgang van die nasie was~ was hulle inderdaad die middel om die volksvisioen in 'n werklikheid om te skep.

Dit sou nou die taak van die Afrikaanse kerk wees. om toe te sien dat die volksideale in fthodesie nie deur 'n s terker gemeenskap opgeswelg word nie.

3.. DIE NGG.KERK IN RHODEsre- Tor 1895.

a •. ₁₁ Nederdu~s Gereff_rmeerd ^{11 •} (N.G.)

Die benaming Nederduits Gereformeerd. dui in hierdie verband aan die ~erk waartoe feitlik al die trek- . kers behoort het, en by die Engelse as die

1 Dutch Reformed' bekend was, maar dui ook aan dat.dit die spesifieke Afrikaan- se (Dutch) kerk teenoor die Anglikaanse, Roomse en ander volksvreemde kerke was, en staan nie in teenstelling met die Nederduitsch Hervormde of die Gereformeerde susterkerke nie.

Tensy anders vermeld, word met 'n N.G.-lidmaat bedoel ook 'n mo-ontlike lidmaat van enige van die twee genoemde susterker-

. 3)

' ke omdat bearbeiding deur hulle eers onlangs begin is, en hulle nie in 'n afsonderlike rubriek behandel word ni~.

be Die Kaapse Sinode en die Eerste Afvaardiging 2 1891.

Soos die inisiatief vir die Britse beset- ting van Hhodesie ui t die ; ... ··Kaap, ge·gaan het, so het ook die N .G.Kerk van daardie i·:·4·wl>6nie .. die eerste poging aangewend 1) Die Huisgenoot: 11.12.1936? 18.

2) Hofmeyr: Het Leven van J.H.Hofmeyr, 45Q.

3) Acta Synodi: 1897, 8.

21.

en in ·verband met die kerklike' aangeleenthede van die Afri- ka:r:ers in Masjonaland op te tree. Die kontakte uit die Kaapkolonie was aanvanklik ook meer.as die uit die ander 'if81f.o:&:Q,~~;8.~.:::.,.. Rhodes wat die BoS.A o Coc uit die Kaapkolonie

gefloteer het en daar een van die politieke leiers was,het ge.meen da t die nuwe gebied by die Kaapkolonie gevoeg sou word omdat die reeds Yn toonaangewende Britse kolonie wasc

11l'he Cape Colony should claim to hold the keys of the in-

l)

terior.:> ¹¹ het hy gemeeno Dit hot by al tans die Afrika- nerbond laat verstaan en da~rmee die ondersteuning van die Kaapse kerk en onder andere van dse S.Jodu Toit verkryo

~[aar di t ·was ver~l deur dio skrywe van die . 2) Eui telar.:dse sendeling van die N .G.Kerk, Stophanus Hofmeyr i:::l T~'rrbancl met die behoeftes van cy werk in die S<?utpans- b3rg c:1 \~8.n die Banjai oorkant die Limpopo dat, ·toe die

·c!>ekbeuegiT1g in 1890 'n aanvang geneem het, die N.G.Sinode op die l'looe;i:;e was of al tans bewus was van die besondere prob: .. e~"le \!['.'Q Niasj onaland.

Voor 1890 al is die Sinodal e Bui telandse

Sen:lL'lgkomm.:~s fJ :J.e -.ran die Kaapk"-::tJ;,.Qn@:.~_.;,; dour die Sinode opge- dra om ondersoek in te stel na en rapport uit te bring oor 6.ie lode van die l\f.G~Kerk wat hulls in Masjonaland bevind.

In genoemde -jaar is op die Algemene Sinodale vergadering 3) dan ook die ₁₁ Rapport van die Kornmissie oor Masjonaland ¹¹ aan die Sinode voargel@. Na aanl-eiding van die aanbeve- li:1.ge daar:Ln ~tervat is b'IJ daardie geleentheid besluit dat een of tvree predikante so si?oedig moontlik na Masjonaland gostut.E' sou word; dat die moderatuur opgedra word om die nodige ::n3.nne·te vind wat die werk op hulle sou neem; dat die l:Lggaam ook sou sorg dat wanneer die ₁₁ gezondenen ¹¹ te- ' rugkeer·, hul plek dour ander .aangevul sou word soda t die

wo:"k onafgebl'Oke voortgesit'kon word; dat aan die madera- tuur vo1El8.6 verleen sou word om ter bes temde tyd een of ^j noer gem~sntes daar te stig; en dat die koste aan die werk verbonj_e gevind sou worc.1 uit die milde gif wat Cecil Rhodes l) McDonald.~ Rhodes_~_ A Life, 101 .. Vgl., oo]f_:-: ~ofw-~:;:r :. ~~_t, Le-

ven van. J o ll~ .. Bofme yr ~ 451. · \ ^{····i'·; :L· ...} l ..

2) s Hofl"leyro rp,,~n·' tl•g Jnren . ' ,.,. -::b(') .,._.n·~--.-oYa'Y;'kl>..,...,de' X .. :1"'l· ¹ .-9--c.

r- '\

~

~ ~..1

u. -

·-~~.l

.t.. ~-~ ~

.~

.Ll j ~· lU

{!)

'=7

:..J.: Acta Syncdi~ 1890:~ 34e ... ·-

., '

• .J... ;

deur die B~:::L,A. Coe geskenk het:(£200) uit die Hulpbehoo- wende Gemeentefonds en uit vrywillige bydraeso

Aan die Opdrag van· 5 November, 1B90u het

. 11

die moderatuur met graagte voldoen.., en terstond dit~ AoJ.S., Hofmeyr en GoWoStegmann(jnr) benoem om die pionierswerk te onderneemo

As onthou word dat die eintlike besetting van die gebied eers op 12 September, dit wil se sewe weke voor die sinodale opdrag plaasge-vcind he t, kan ¹ n denkb8elc.

gevorm wol"d van die aantal Afrikaners wat toe alreec'Ls in die land was:- en van die belangstelling van die Kerk in c":.J.e Afrikaner in Masj onaland '{Oor die

11 Pioneer Column ¹¹ ooit

daa~ aangekom heto Immers kan daar met ¹ n groot mate van sekArhoid beweer ·word dat die Afrikanerjagters,;} -handelaarn, -transpo rr. I'Jers, .... boe re en ander sa am nie minder in ge tal in die land as Engelse was nie., Die kloeke optrede van die Kaapse Kerk in die verband strek hom in· alle opsigte

tot eero

Dle Modera tuur het die twee pr'ediko.n te er.

hul metges0lle A .. WoFouriE:J en S~Luttig . n.angemoedig om so go·J.

2)

moontl:l.k te vertrek., Hul reis van die Suid.punt van Afr:l- ka na die hooglande van Salisbury het ook aan hulle die ge- lcenthe id Vf3rskaf om ee·rs tehandse kennis op te doen van die

toestand van die Kerk oor die hele pad soos hulle gerei.s het" Op die ·noordpos van_die Kaapse Kerk~ Mafeking, het hull e ¹ n diens vir die dertig led.e van N oG eKerk gehou en ook Yn Engelse diens vir ¹ n 11zeer groote opkomst, ¹¹ Hulle het die vermaarde jagter Jan Viljoen op sy pl_aas in die Zeerust-distrik besoek en sy raad in verband met trelrmooi~

~ 3)

l:l.khede wa~rdevo1 gevind.., By. R.hodesdrif a an die Limpopo het hull e op die geskil tussen die Adendorff-trekkers e:1.

Jarr.eson afgekom~ Alles was daar in rep en roer en ^man~·

slmppe het aan die Kr~kodilrivier gele met die oog op d:l.e voorgenome trek van die boe re; ook kanonne en aro...m1.}..J.'1.isie wat in ·alle haas met .die oog op die aartval van die Po:-:.";1:;'\:tgG- se

1) Acta Synodi~ 1897,. s·.,

2) Vgl" Dagboek-ui ttreksels~ Ringsargief, Bulawayo ..

3)VerkJ.aring: H~W.Fourie. Ringsargief~ bulawayoo

1)

na Manika geE? tuur ^was~ · Deur middel van telegramme van

l·

II Onze Jan" Hofmeyr is hul deurtog egter sander meer ge'-:

reel~

Op pad na Salisbury het hulle by Simbabwe aangekom en s'eker die eerste N-.. GoKerkdiens daar gehou. In Julie 1891 was hulle in Salisbury waar toe alreods meer as vyfhonderd mense was en ₁₁ behalwe waens en tente ook heel- wat hu.tte van pale en grasdakke. Iedereon wou blykbaar dadelik 'n winkel open, sl~nbaar om oortollige goed te

2)

verkoop, ¹¹ het die leraars berigfJ Benewens die militere en staatsamptenare was daar reeds dienaars van die Engol-- se en Roomse lerke, en dit was vir hulle bewys genoeg dat nieteenstaande die vinnige ?Ptrede van die 1 ;Hollandse~ ¹

kerk, hulle tog ag ter" was ^o

tr

. Die diensto wat hulle gehou het, is goed bygewoon deur blank en gekleurd. ₁₁ Aangenaam was het .om. te zien hoe nt'1:' gekleurde vo}.k ui t de Kolonie de Zondagdien- sten, zoo de Engelsche als de.Hollandsche, en dikwijls ook

. 3)

onze gewone huisgodsdienste b;j:y.w·oon~./ ¹¹ Die leraars het dan ook tot die besluit gekom dat bearbeiding deur die

11 HollandseH kerk onder wit en swart 'n dringende vereiste

was~ veral aangesien rn Engelse biskop en Roomse nonne al- reeds tot ver in ManikaJ:.a:ndF::i. hul eie kerlm verteenwoordig het. Dr. RoHarris? sekretaris van clie ;s.s.A. Co., het a.an hulle voertuie na die omliggende distr-ikte en goudmyne ver-

4)

skaf, _ en_huil·e het· tot die_ slotsom gekom dat 'n groot·

deJ.wersbevnlking eorlang die land ingelok sou word, en daarmee weer sou markte verseker word vir die boere wat op die uitnemend~geskikje streke die landbou en veeteelt kon

'5) beoefen.

Op hul te~ugreis_is cls. Stegmann oorlede en daarmee het nie alleen die N .GoKerk rn bekwame man vor.- loor nie, maar het dit ook gelyk of die Kerk in Rhodesie 1) Kerkbode~ 30o7o91~

2) Kerkbode~·-20~10.,91.

3) ideme Vgl. Kerkbode~ 1891, 202.

4) Vgl. Kerkbode ~ 15 o4ail89lo .

5) Kerkbodeg t~aopo du Toi~: Rhodesia, 7~8,

24o

!n knou toegedien is, ·aangesien soon leraar gevind kon word om daarhoon te gaan ~ieo Dit ly geen twyfel nie dat met sy belangstelling en ken..'1.is hy die aanbevelinge van

1)

hul kommissio tot die letter sou uitgovoer het nio~

2)

In die aanbovelinge he t hulle v:porg_?at·e·I!.

dat indien die moderatuur tot ¹ n arbe~dsveld sou besluit, twee leraars gestuur moos word: Een na Salisbury en oen meer ooswaarts~ Die ."Work sou nie later as. die daarop- volgende jaar begin kon word nie~

11 :Mense gevul me.t die Heilige Gees; met ~1rysheld en besiel met· geesdrif, met

tn ruim hart en· aanpassingsvermoo ~ 11 , was nodigo

Dio sending hot ook onmiddollik aandag andors sou die ander kerke ·:.lie. veld beset~ Daarom

3)

hot bulle aanbeveel dat ds. S(lHolm nie as sendeling .4)

eerwo Louw te Morgenster moos gaan help nie, maar onder die Masj ono.s moos gaan arbei waar hy ook die vornaamste work ond.e::.."' cUe bJ .. ankes kon verrig totda t hy ·cUe taal mag .. ·

· tig was~> Dit was, hot hullo gemeen, noodsaaklik dat

waar Afrikaners govest:J.g ·raak .• ook dio naburige inboorling stamme bea:rbo':l. moes word, om .sodoende latere m~eilikheicl.

te voorko~~ i Die voorstel was ¹ n goeie omdat daarmee ,r

w·eer bel.(Le:intorm. is die besonclere .roeping van die Afrikaner on sy lrerk, en ook omdo.t dit vir die Afrikaners in Salis- bury veral baie sou betoken het om In geostelike leier on~·

der bulle te he~ Die.sondingkommissie het egter op daar~

die oomblik nie hul weg oop gesien om die voorstel sonher meer ult te voer nieo

Die B~SoAn Co~ het die afgesante verder meegedeel clat ervve vir ln kerk en pastorie vir die N "Go Kerk in elke dorp beskHrbaar sou woes., ₁₁ The Custom of your people to have a private outspan place near the church will also be remem[Jered and provided for in the

5)

sui'vey _. ¹¹ he t die s ekre tar is bel oof. Waar ook al 'n groep boere op d:Le pla tte:::..and ¹ n klein c1orpie wou vonn, sou vh, 1) Verldaring: H .. W .,Fnurie o

2) Handeling van die Sinodale Kummissie, 1892.

3) Kerkbode: Bo4.ol887.

4) Kerkbode: 15.,4~1891. ·

5) Hanclel:Lng van Sinodale Kommissie, 1892o

hulls dieselfde voorsorg getruf worda Ook vir skole, bi- blioteke en hospitals is voonsiening gemaak ₁₁ en vollc on- de rsteuning a an cUe sendingwerk van die N. G

Ke rk toege se ^o

:Sie aanbevelinge wat met iidank deur die kommissie en latei' deur die Sinode ( 1894) aangeneem is, he·'c gespreek van deeglikheicl en ernst. Dit het die moderatuur ool{ gevoel en daarom kon geen uitstel gedoog word nie ... As

1)

die behoeftes in ]_891 al so dringend bevind is, was dit duidelik dat aanges::ten georganiseerde en ander trekke in 1892 op groot slmal Rl1.odesHi binnegetrek het.'l die toestand , toe baie ernstiger moes geweos het6 ^E:h om di t nog te ver ...

er~er, kon i::.1. c~aardie jaar: 1892, geen persoon gevind word wa t gowill ig was om na R.hodesi8 te gaan nie, Die pleid-·

ooie en ?IH'oepe van do" Eof:noyr en die moderatu:u.r,r' was te- vergeefs. ^{I)l "t} n'.At __ 1 n ^s~·uas1e "t " h 8 ^{es!ep wa} 1 t v r sover i a1 '"t bcarbeidlng van gebiede buite die Kolonie se grense betref, om vera~J.er:ing ~.::.J. d::.e kerkliko bepal inge in verband met die

Toe, soos in die jare wat ge- volg ^bet;~ i.s deur die afwec5.gJJ.c~d ·iran leraars onberekenJ:)a-

re skade aan dio voo :;.;)oste van die volk gedoen.

In-bur, _{30:.1 7} te rvvyl die ngees tel ike behoof te 2) .

van die landgeno te onveriruld tsebly het, ¹¹ is geprobeer om deur kollektes die koste verbonde aan die afsending van In ler13.ar te ^dek~ opciat alzoo, ni"Ot al zuchtend maar met

I It

vreugde aan onze ver "',rerwijderde en geesteli~·k zoo hulpbe- hoevende zonen en brooders in M~sjonaland gearbeid kan wor~

3)

den:>~~

Oolr die ·Bni·t;elandse Sendingkommissie hat hom beywer om 'n evangeliedienaar in die plek van ds oHelm te vlnd{l . ToEJ derhallve niemand op die verso eke van die kerklike ko:mmissie ge~:-eageer hot nie, i.s rn kandidaat wat hom aan die kweE;Jkskoo1 vir die sending v1ou bekwaam, deu.r bogenoemde sendingkorumissie by Qie moderatuur aanbeveelp

11 vanwege llet belang d8r roepi:.J.g en haar innige eenheid met 1) Vgl~ Kerkbode~ 8o5ol89lo

2) Versla g; Assesso:::." Synodi 189lo (Hand, van die SincKJml>)

3) Handelinge~ Sinodale Kommissie.9 1892,