University of Groningen
Central because Liminal
IJssennagger, Nelleke Laure
IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.
Document Version
Publisher's PDF, also known as Version of record
Publication date: 2017
Link to publication in University of Groningen/UMCG research database
Citation for published version (APA):
IJssennagger, N. L. (2017). Central because Liminal: Frisia in a Viking Age North Sea World. Rijksuniversiteit Groningen.
Copyright
Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Take-down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.
Dutch summary
Samenvatting
331
Het historische Frisia is dikwijls een opvallend lege vlek op kaarten van Europa in de Vikingtijd (officieel ca. 800-1050 na Chr.). Het kustgebied tussen Zwin en Wezer, dat volgens de wetstekst Lex Frisionum van rond 800 na Chr. Frisia beslaat, lijkt op deze kaarten geen belangrijke rol voor het fenomeen Viking te hebben gespeeld. In het gebied lijkt er namelijk geen duidelijke ‘Vikinginvloed’ te zijn geweest of is deze in ieder geval moeilijk grijpbaar. In het bijzonder wanneer het verspreidingskaarten van ‘Vikingvondsten’ betreft valt de leegte in het Friese kustgebied op. Enerzijds is dit te verklaren door het gebrek van sporen aan Viking-aanvallen en aan herkenbare ‘Vikingvondsten’, die we wel goed kennen uit bijvoorbeeld Engeland. Dat, ingegeven door de geschiedenis, naar deze vondsten wel gezocht is bewijzen meerdere studies, overzichten en het verschijnen van een valse Vikingschat die gretig als echt werd ontvangen. Anderzijds wordt wegens de gefaseerde incorporatie van het Germaanse, heidense en op de Noordzee-gerichte Frisia in het Christelijke Frankische rijk het kustgebied in deze tijd vooral gezien als onderdeel van Francia, en ook als zodanig bestudeerd en op kaarten gerepresenteerd. Het gebrek aan contemporaine ‘eigen’ (Friese) geschreven bronnen maakt het vervolgens moeilijk voor het gebied een alternatief beeld te schetsen dan het beeld van Frisia als behorende bij de Frankische wereld, en daarmee als slacht-offer van incidentele Vikingaanvallen en tijdelijk verblijvende leenheren.
In de vroegmiddeleeuwse periode voorafgaand aan de Vikingtijd was het kust-gebied Frisia sterk verbonden en verweven met andere kust-gebieden die grenzen aan de Noordzee, met name (Zuid-) Scandinavië en (Oost-) Engeland. Deze verbondenheid die gekenmerkt werd door uitwisseling, contact en gedeeld cultuurgoed in de vorm van verwante talen, geschiedenis en beïnvloeding van elkaars materiële cultuur, wordt in de wetenschap soms aangeduid als ‘Noordzeecultuur’. Bij de meeste onderzoekers houdt de ‘Noordzeecultuur’ op te bestaan op het moment dat Frisia onderdeel wordt van Francia, maar in dit proefschrift wordt beargumenteer dat juist ook in periode na die van de ‘Noordzeecultuur’ met de komst van de Vikingen een sterke samenhang te zien is rond de Noordzee, die ook Frisia raakt. Deze samenhang, waarvan we in deze studie de dynamische krachten samenvatten onder het begrip connectiviteit, kenmerkt zich door meer dan alleen incidenteel contact of handel en uitwisseling, en gaat evenmin over de impact van één groep op de andere. Het betreft juist een structurele verbondenheid die effect had op de samenleving en die daardoor sporen heeft nagelaten in zowel de materiële als de immateriële cultuur. Dit onderzoek bestudeert daarom Frisia in de context van de Noordzeewereld van de Vikingtijd en beantwoordt door middel van case studies de samengestelde vraag in welke mate en op welke wijze Frisia in de Vikingtijd structureel is verweven met de Noordzeewereld, welke effecten deze connectiviteit heeft op de samenleving en hoe dit gereflecteerd is in materiële en tekstuele bronnen.
Hoewel er ook in de formele en contemporaine geschiedschrijving door de Franken sporen van deze verbintenis tussen Frisia en de door de Vikingen gedomineerde Noordzeewereld te vinden zijn, is de connectiviteit voornamelijk gereflecteerd in de zeer uiteenlopende tekstuele bronnen uit het Noordzeegebied en de verspreiding van vondsten. Deze twee brontypen vormen dan ook het
uitgangs-punt voor de case studies waarmee in dit proefschrift de hoofdvraag wordt beantwoord. Het tekstuele corpus omvat een verscheidenheid aan teksttypes uit verschillende tijden en gebieden, terwijl het corpus van materiële cultuur voor-namelijk bestaat uit metaaldetectorvondsten. Al deze bronnen hebben een eigen karakter en relatie tot tijd (“temporaliteit”), waarmee elke bron een eigen relevantie heeft voor de Vikingtijd en Vikingsfeer. Met het vaststellen van die relevantie kunnen ook geschreven bronnen die niet contemporain zijn met de Vikingtijd gebruikt worden voor de studie ervan. In traditionele geschiedschrijving is contemporain zijn met gebeurtenissen een essentieel criterium voor bruikbaarheid en betrouwbaarheid van een geschreven bron, terwijl deze studie laat zien dat dit slechts een van vele aspecten is waardoor een bron relevant kan zijn. Zeker in het geval van de Noordzeewereld en de niet-Frankische bronnen. Dit is van groot belang omdat juist in de gemeenschappen rond de Noordzee in deze tijd orale traditie, sociaal geheugen, poëtische dictie en mythevorming een belangrijke rol spelen, en de ideeën over geschiedschrijving anders zijn dan nu. Deze elementen zouden we buiten beschouwing laten als we ons enkel richten op of een bron wel of niet contemporain is. Door de verschillende relaties van deze bronnen, geschreven en materieel, tot de tijdshorizon Vikingtijd voor te stellen als golflengtes, leveren de gecombineerde uitkomsten van de case studies samen een radarbeeld op, opgebouwd uit meerdere beelden. Het laat ons weliswaar niet de gehele werkelijkheid laat zien, maar wel een zo goed mogelijke benadering daarvan.
De inhoudelijke analyse van geschreven bronnen die dateren van de periode voor tot de periode na de Vikingtijd levert het beeld op van een lange traditie van gedeelde geschiedenis, een gedeelde Noordzeewereld, gedeelde geografie en contact. Duidelijk wordt dat deze traditie niet alleen doorloopt tot in de Vikingperiode, maar zelfs tot in de eeuwen daarna, en dat deze daar ook nog een duidelijke relevantie heeft. Sterker nog, in deze periode is er een nieuw belang voor deze verbondenheid; en de gebeurtenissen die in de Vikingtijd plaatsvinden hebben op hun beurt weer een duidelijke rol en betekenis voor de periode die erop volgt. Dit geldt in het bijzonder voor de 13e-eeuwse ontwikkelingen in Friesland, waar het idee van de Friese Vrijheid zich sterk ontwikkelt. Dat de Vikingtijd als een belangrijke, zelfs transformatieve periode wordt gezien binnen deze ontwikkeling, wordt niet enkel duidelijk uit de doorlopende referenties hieraan, maar vooral uit het feit dat in latere teksten het begin van de Friese vrijheid, de overgang van oud naar nieuw, van heidens naar Christelijk en van ‘Noord’ naar ‘Zuid’ precies in deze periode worden gesitueerd.
De bestudering van categorieën van metaalvondsten – vooral sieraden en andere kledingaccessoires, maar ook objecten die karakteristiek zijn voor de uitwisselings-sfeer die gebaseerd is op zilver – laat zien dat er meer materiële sporen zijn die verwijzen naar de Vikingwereld dan we traditioneel vermoeden of weten. De verspreidingskaarten van de bestudeerde vondsten laten vooral zien dat de sfeer van de Vikingen juist de ‘lege vlek’ Frisia raakt, maar zelden het gebied direct ten zuiden daarvan, waarmee het zich dus onderscheidt. Omdat het bij het corpus van objecten altijd gaat om een minimum aan vondsten dat gevonden en bekend is, zal
333
dit aantal in de toekomst alleen maar toenemen. Ook de herkenningsgraad van objecten die een relatie hebben tot de Noordzeewereld van de Vikingtijd zal wegens voortgezet onderzoek stijgen. Een aantal objecten dat aan het licht gekomen is, betreft een ‘first’: een eerste exemplaar van een bepaald vondsttype in Frisia, in Nederland of zelfs op het Continent, zover we weten. Dit levert niet alleen bijzondere nieuwe vondsten, inzichten en stippen op de verspreidingskaarten op, maar geeft ook aan hoe belangrijk het is om materiële cultuur op detailniveau te bestuderen en in een internationale context te plaatsen.
Specifiek uit de combinatie van deze analyses van geschreven en materiële bronnen, die samen het ‘radarbeeld’ van de Vikingtijd opleveren, kan geconcludeerd worden dat er duidelijk sprake is van connectiviteit tussen Frisia en de Vikingsfeer. De structurele verwevenheid van Frisia met de Noordzeewereld, die rond 800 een Vikingwereld was geworden, loopt zonder meer door in de Vikingtijd, al is deze wel veranderd van karakter. De maritieme identiteit van de Friezen en de maritieme eenheid rond de Noordzee worden vaak geplaatst in het kader van een gedeelde geschiedenis en moeten dus gezien worden in een langere ontwikkeling en continuïteit. Geografisch en chronologisch strekken de sporen van connectiviteit in Frisia tot buiten de gebieden die we kennen als tijdelijke lenen in de handen van Deense krijgsheren. Deze connectiviteit met de Noordzeewereld bestaat naast de verbondenheid met de Frankische sfeer op het continent. Het voorkomen van de vondsten en de verspreiding van deze objecten en hun parallellen versterken visueel dit beeld dat Frisia, naast de invloedssfeer van de Franken, ook geraakt wordt door de Vikingsfeer. Belangrijk is dat deze twee invloedsferen, de noordelijke heidense (Viking) en de zuidelijke Christelijke (Frankisch), met elkaar concurreren en steeds verschuiven, waarbij ze gedurende de Vikingtijd precies overlappen in het Friese kustgebied. Dit creëert een uitzonderlijke politieke, culturele en geografische situatie die de Vikingperiode voor Frisia kenmerkt. Door deze liminale situatie krijgen het kustgebied en haar inwoners een centrale positie binnen die overlaps-sfeer, waardoor de Friezen zich zowel in de sfeer van de Vikingen als die van de Franken kunnen bewegen. Het feit dat een aantal als Fries bestempelde krijgers vrijwillig dan wel gedwongen deelneemt aan Vikingactiviteit in Friesland of in Engeland als onderdeel van het Grote Heidense Leger, is bijvoorbeeld door deze situatie te verklaren.
Hoewel vooral in de Friese bronnen de kerstening en “continentalisering” van Frisia rond 800 wordt gelegd en middels epische verdichting op één moment wordt geprojecteerd, is in feite de gehele Vikingtijd te zien als een transformatieve over-gangsperiode, waarin Frisia langzaam wordt losgeweekt uit de heidense Noordelijke wereld. Het loskomen van die oude wereld en het afzweren van de oude religie zal de gehele Vikingtijd hebben geduurd, daarom is deze periode voor Frisia te zien als een hybride periode, waarin het niet óf Frankisch of Viking was, maar allebei. Een opvallende uitkomst van het onderzoek is de sterke band die lijkt te bestaan tussen Frisia en de Vikingsfeer in de Britse eilanden. Deze sfeer, die ook weer sterk verbonden is met zuid-Scandinavië of Denemarken, lijkt in relatie tot Frisia belangrijk te zijn geweest. De connectie betreft niet alleen Engeland, maar raakt in
ook Ierland grenzend aan de Ierse zee, laten zowel de teksten als een incidentele vondst zien. Frisia kan binnen die beweging tussen Zuid-Scandinavië en de Britse eilanden fungeren als een centraal gepositioneerd doorreisgebied of tijdelijke basis. Het onderzoek laat zien dat er veel potentie zit in de multidisciplinaire connectiviteitsbenadering voor de bestudering van cultureel contact, waarbij de aandacht niet is gericht op eenzijdige impact of materiële sporen van in geschreven bronnen genoemde evenementen, maar op structurele connecties en verwevenheid. Daarnaast toont deze studie welke methodologische mogelijkheden er zijn voor het gebruik van niet-contemporaine geschreven bronnen en de combinatie van bronnen met verschillende relaties tot de tijd. Hoewel het invullen van de lege vlek op de plek van Frisia in de Vikingperiode nog lang niet klaar is, is het met dit onderzoek een stap verder gebracht. Met recht kan op basis van dit onderzoek gesteld worden dat Frisia in de Vikingtijd net zo goed verbonden is met de Noord-zeewereld als met het continent.
