57 - 58.

HOOFSTUK V.

ONDERWYS IN KRUGERSDORP GEDURENDE DIE KROONKOLONIE- PERIODE: 1902- 1907.

l. Oorskakeling na vredestydse onderwys.

a) Regeringsonderwys buite die konsentrasieka,mp tydens die oorlog.

Hoewel die regeringsonderwys gedurende die oorlogs- jare hoofsaaklik op die konsentrasiekamp toegespits was, is daar tog mettertyd op die dorpe goewermentskole gestig.

Op 14 Julie 1901 het daar twee sulke skole bestaan:

een te Florida9 wat deur 44 leerlinge besoek is met H.

Carter en Mej. M. Lloyd as onderwysers9 en 'n ander te Krugersdorp onder mej. H. van Reyneveld 1 .

Die skooltjie op Krugersdorp is op 4 Junie 1901 geopen met een leerling. Ongeveer 'n maand later het S. Stuart hoof van die skool geword9 onder wie se leiding dit so

vinnig gegroei het dat die inskrywing in Oktober 1902 reeds oor die 400 was. As skoolgebou het gedien 'n hout-en-sink~

gebou langs die N.H. of G. Kerk. Die medium van onderrig was Engels, maar Bybelso geski0denis is in Hollands vertel aan die leerlinge wie se ouers dit versoek het 2 .

Op 14 Oktober 1901 is 'n goewermentskool op Roodepoort geopen3. C.K. Hamman9 die hoof van die vooroorlogse ge- subsidieerde Gkool op Roodepoort 9 skryf⁴ ~

11Toe ok in Junie 1902 van Ballingskap teruggekeer het 9 was Mnr. H.J. Carter etlike maande reeds besig om my plek as Hoof onderwyser in my

l. Report of the Acting Director of Education for the halfyear ending June 30th 19019 App. B.

2. The Krugersdorp Standard9 4 Oktober 1902.

3. Roodepoort :Snglish Medium School, Admission Book 1.

4. Meegedeel deur C.K. Hamman.

skoal in te ncem . . . . Die Prinsipaal was ' n Nu-Scelandse eentalige soldaat. Hy wou sommer besit neem van die skoal maar vind uit dat die gebou1 met sy mooi Amerikaanse banke aan die N. Herv. of G. kerk behoort en die nuwe rcgering moeD toe ook skoolhuur betaal. Op 2 Aug. 1902 is ek as Asst. Prins. aangestel.

Die vorige ses maande was gcen Hollands of godsdiens ondervvys gegce. Later werd 'n halfuur daeliks daaraan toegestaan."

~ie onderwys was gratis, el ement5r en feitlik dieself- de as in die kampskol~j soldc verdcr as standerd

3.

Baie van die kinders was Afrikaanssprekend en die loerkragte gedeeltelik pla~slike rekrutc an origens uit Britt anje of die Britse kolonies afkomstig. Salarisse, diensvoorwaar- des en leerplanne was dieselfde vir kamp en dorp1

b) Heropbou.

(i) Na die staking van vyandelikhede het die kamp- bewoner s begin tcrugkeor na hulle woonplekke t oe.

Onder die leidin6 van Fabian Ware is vanaf September 1902 begin met die oprigting van skolc op die dorpies waar daar nog geen goewermcntskole geopen was nic1 en ook op die plase1 ten einde die kamponderwys voort tc sit. Die kamponderwyscrs(ess0) is die een na die ander verplaas na dorp- en plaasskole en die kampuitrusting is onder die

skole verdec l . Di2 e polisie ( .. South African Const abulary")

het tentc op~eslaan of hout-en-sink-gabout jies opgerig wat moes dien as skoollokalc en onderwyserswonings. Die ver- voer i s waargenccrn dour die Rcpatriasi e- afdeling .

11The mule carts of the Repatriation Depa.rtmc:nt brought books and benches, and all the

simple but oifici2nt school equipm~nt of the

1. ^Symington~ Onderwys in •rransvaal gcdurende die

Kroonkolonie-pcriode~

57 - 58.

2. Vogel: Education during t he Milner-regim2,

58 - 59 .

Camps, and above all the stores of food vvi thout which the teachers would have been in a worsa plight than the Boer refugees"1 .

Moeilike dae het op die plass vir kinders en onderwy- sers gewag. Naturallc-arbeid was skaars, en groat en

klein maGs hand bysit om diG in puin gelcgda plase weor op te bou. Baic van die grater kinders, wat in die kamp nog op skoal was, sc skoolloopbaan het sodocnde tot 'n ^skielik~

eindo gekom. Vir die onderwys~rs, vcral die wat nie aan 'n ongerieflikc landclikc lewc gewoon was nie, het dit mood gevcrg om 1ie ondarwy.3 op die plas_ voort te sit.

Sargant het die tocstand soos volg

b~skryf

²

11the country to:1cher with weather-beaten bell- tents pitched ncar to some unroofed farm house, of which only one or two rooms had been made habitable by sheets of iron nailed overhead;

a smoky stove; tinned rations brought from the nearest depot; no medical comforts9 no companionship, except that of the few neigh- bouring land-Boors and their families - the men watching the skies f~r signs of a cessat i on

of the drought, tho women countinG endlessly the damage to their homes, the children half- cared for and scrambling for their meals. It requires cour~gc to face conditions such as these without losing heart . . . "

(i i) Ten einde die dcpartcmentcle wcrksaamhede doeltrcffend uit te voer i s die provinsic in elf inspeksic- kringa vcrdcsl , torwyl sposiale voorsioning gcmaak i s vir die st edslikc g.:bi-::d.:c JohannG.3burg en Pretoria. DiG ¹Vi t -

watersrandsa laerskol~ is geplaau onder di~ behoer van twee waarncrnend.::; superintendents.

l. Worsfold~ Reconstruction of the Colonies under Lord I-IIilner 9 80.

2. Director of ^Educdtion~ Public Education Report 1900 - 19049 18.

Die inspcksiekringc is in onderdistrikte verdecl met elk 'n distrikshoofondcrwyscr, wat opgetrce hct as assis- tentorganis2order vir die distriksinspekteur~ bchulpsaam was met die stigting van plaasskole en gareeld 'n mate v~n

inspeksie uitgcvoor hot 1 . In die omgawing van die dorp Krugersdorp hot Harry Fr2eman hierdio pos beklee . 2

Die organiserende inspcktour was die spil waarom die plattelands-.J onder'.vys in. hierdic jarc van heropbou gedraai

Die insiatief vir die stigting van skole moes van hom uitgaan. Hy of die distrikshoof moes die gewenstc lokaliteit vir di.e oprigting van so 'n skool uitsoek. Hy is hicrin gelei dcur die aantal kinders binnc bereik, geo- grafiess l isging9 ,,-.,atcrvoorraad , gGwillicjheid van die eie-

na~r om grond tc skenk, hulp met 'n gcbou, huisvesting van die ondcrwyser, sy invlocd in die omg,:wing on dio bestaan van 'n skool voor die oorlog. Hy moos verder die skol c voorsien van onderwysors on mutcriaal, probecr om allc wry- wing in die kicm te smoor, sorg dra vir die gesondheid van die onderwysers en boonop die gcwonc i!lSpeksiewerk vcrrig en ander dopartcmontJle pligtc nakom3 .

(iii) Die voorberoidingswcrk om skol2 op die plat- teland to stig hat cnig~ maandc geduur, en eers vanaf die begin van ljO) i s die c~n na die ander geopen4 . Op di e dorpe het dit egter m~2stal gouer gcski~d.

Op aandrang van die ouer s op Randfontcin i s duar in Julie 1902 'n skool geopcn5.

1. Coetzee~ Onderwys in Transvaal,

80.

2. KromdraaisKool, Joarnaalinskrywing.

). Bot~ Di8 ontwiJckcl ing van onderwys in Transvaal , 46.

4. T.O.D. Jaarverslag 1903, Byl._.;.c A.

(Jaarvcrslae van die Dir2ktJur van Onderwys , Transvaal (Hol l andue, Afrikcianso of ~ngGlse taks) word ver der in hi~rdie verhandeling T.O.D. Jaarverslag genoem) . 5. Snyman~ ¹ n Kort beskiedcnis van Randf ontoin en Distrik,

42.

Die skoal op Krugarsdorp hat baie vinnig gegroei en hat in Des0mber 1902 ro2ds 420 leorlin~e op die rol gehad.

Ongav~~r 60f van hierdia laerlinge was Afrikaanssprekend.

Aan 'n lang lys leerlinga in standa~ l tot 7 is by slui- ting prysa toeg2kcn vir o.a. gerealda skoolbcsoek . ^l Skoal- basoek was nic varpligtand nic an laarlingo is by wyse van prysa

aangamo~dig

om dio skoal gerc2ld te besoek?.

( iv) !Ict aandl~lasse is voorsicning gemaak vir jongmans.:: an volwass8nas wat ondc;rwys wou goniGt. Dia Krugersdorp Standard hat op 4 Oktobur 1902 goskryf~

11A night school for young people who are at work in the daytime9 and for adults, has re-'

cently been opencd9 where the ordinary in- struction in ^~uch subjects us the three R's,

graTh~ar and composition is giv2n. Higher

subjects such as machanic~l drawing, shorthand9

Dutch, Latin, French9 bookkaoping and type- writing are also to be tau~ht at a charge of lOsh. per month, and teachers will bo provided for these subjects or any of them when a demand has boen created. A shorthand class has alroady been started under a qua- lified stenographer."

2. Staatsonderwys onder die ^Milnar-rogime~ 1903 - 1905.

a) Die Onderwyswat van 1903.

Lord i.filnar, die goe·,·.'Gr•:lc.JUr v::1n di::.; varowerde Kroonkoloni2, 'n 11Imparialist of the.; d-::;apcst dyc"3a, met

sy doalstelling 11th2 upholding of British supremacy and the exclusion of forai.:'P interference from the sphere of British influ nee in South Africa•• 3 , wou sy imparialisti~3c

d oe Wl l ^•t b arel "k muu .,_ lrnml. . graslc an on 2rwys . . d 4 Die Re;publi-

l. The Krugersdorp Standard, 24 Dcsumbcr 1902. 2. Vog.:::l ^{~ ~duca} tion during the Milnar-re,~im-.;, 3.

)a. Idem.

3. Idem.

4. Ibid., 14.

keinsc Onderwyswct k.on :Jy doel nie dicn nie9 en daar was bchoefte en noodsaaklikhcid aan 'n nuwc onderwyswet . l

Sargant9 die oersto Dircktcur van die Transvaals~

Onderwysdcpartemont9 hct in opdrag van die Luitonant-

GoGwerncur-in-Rade ¹n ondcrwys-ordonnansic opgestel wat in oorcensternming was mot die: Milner-bc:lcid. Op 25 FobruarL;

1903 hot die ~etgowendo Raad van Transvaal dit goedgekeur en hct Ordonnansie No. 7 van 1903 (Public ~ducation

Ordinance) die

Onderwy ~wat

^{goword 2 .}

Die hoofbcginscls v2n hicrdic wet was 3:

(i) Die oprigting v~n ¹n Dcpart0mcnt van Opcnbaro Onder- wys m.::;t ¹ n Dirckt...;ur v:~n Ondervvys a&n die hoof; die stig- ting, ondcrhoud9 insp...;~sic on bchcor van skola;

( i i) die voorsiGning van kostclosc9 nie-suktari~se en

nic-v~rpligte l aer ondGrvvys aan blanke kind;:;rs waar daar

1 n gomiddeldc skoolb_; . .;o..;k van minstcns 30 lcerlingc tusson 6 en 14 jaar is;

(iii) die stigting v:-Ln ho8r- ^C{, norm::>calskolc onder staatsbehe0r;

( iv) die stigting van t2gniesc skolc op so ¹n grondslag dct hul later doel v8.n ¹n doser,_;ndc univsrsiteit kon ^word~

(v) staatsondcrstcuning aan kerk~kolc wat behalwc gcwone onderwys ook industritl~ ondcrrig aan die naturollebevol- king gee;

(vi) vcrpligto rcgistrasia van privJtc skole met muer as tien leerlingG, wat t~wens ondcrworp9 is aan DeparteJn6ntclu

in~p~ksic ...;n kwartualofg~w~s van loorling~ an ondcrwys~rs

moot verstrek;

(vii) samuwerking v .tn ^di~ kork met die staat in vorband

l . Coctze0~ Ondorwys in Trcmsva.al, 75.

2. Ibid., 76.

:Sot; Die ontwikk~.-ling van Onderwys in Transvaal9 49.

3.

Director of Education: Public Education Report 1900 - 1904, Bylac Vlll (Orc1onnan:::~iG No. 7 v:.:Ln 190.3).

met godsdiensonderwys op skol~: Boerckinders kon twee uur per woek Byb2lsc geski~denis dour Hollandsmedium ontvang en .-}un uur per week (lo~~atiesc ondcrwys kon1 op versoek, deur predikanto in Hollands gogoc word;

(viii) Hollands as v':lk vir

3

uur per week, waar oucrs dit versoGk;

( ix) elkc blanka kind is van staatswe~ geregtig op staun vir onderwys;

(x) voorsiening v :n b<.Jurso aan buitugcwone knap lGorlingey (xi) skole wat onder rl aaslik2 bahaer staan moot oak finan-

si~le verantwoordalikheid dr~;

(xii) stizting van eidvisercndc; skoolkommissies;

(xiii) slags fiCS~rtifiaaerdo of g~lis~nsieerda ondcrwy- sars kan in go,;v·JJm0ntskoL:: di.ans do-..;~1.

b) Regulasies.

In verband J:tc_;-'c die Ondurwysv·r;t is dqar in 1903 verskill8ndc ra{iul '.sics ui tgcvaa.rdig~

( i) Skoolkommis::;i . .:.._.

Vvat die samestelling van advisorende skoolkommissics betrcf1 is daar bcp~al dat die inspektcur van skolc die vcrkiesin6 rotH en d~--tt 'n konunissie sou wissal vc1n 5 tot 12 lode. Slegs skol~ m8t 'n in~krywing van 100 of ~aer hot vir die toic:cewing in :_:un:r:-~-.::rking g0kom. Skoolkommissics

sou h_oelpdrty pligto

ho

maar gcen noc:ncnswaardigc magtc nL_:.

Oor die beno2mi.ag van ondorwyscrs 7 vasstelling van vakke .:;m medium v:J.n ondarri8 h.::;t hul

:'S ~i.Jn

^soggingskap gehad nic 1 .

( ii) Sko ol vaklcc.

In die ,Provinci.J.l Code of R0gulations for l::lcmcntary Schools with Scl1 :;duL,:::;" hot diu Direktcmr bGpaal dat gcen kind onder die oudcrdom vun 4 jaar toeg~laat mag word nie

l. Symington: Ondcrwys in Transvaal g~durGndo die

Kroonkolonie-poriod~1 91 - 95.

CoGtZ---'2.~ Onderwy~_; in Transv:J.al 1 77- 78.

en dat die skoolvakke 'ioos volg :~·.1 l woes ^~

(a) Kleinkinderskola; Bybclsc Goskicdanis 7 Engels lees en skryf, Hollands lees en skryf, Rekane, aanskouings- lesse, kind2rtuin, Nn~ldwerk, Tekona 7 Sang en Lig- gaamsoefenincc.

(b) Hoer Afdclings: Bybalse G2skiedanis, Engels en Hol- lands, lce;s, voordrag, Skryf, Komposisie en Grammati- ka, Rakana, T3kanc9 Naaldwcrk, Natuurstudie, Aardryks- kundc, Geskiodanis , Sang en Liggaamsocfeninge.

(c) Die clemant~rc kursus kon ook can van die volgende insluit: H:J.ndwerk, Tuinwerk, Huishouding, Zlamantcrc

Wetenskap~ Algebra, Iactkunda en 'n moderne taal.

(iii) Middelbarc Skol~.

In die 11Regulutions in regard to Secondary Schools"

is geen vaste kursus neergele nie, sle8s minimum leergange is acngegee, naamlik -~~n,;;els , twee ander tale, \fViskunde, Aardrykskunde, Teken, Kuns en Naaldwerk. Hollands is nie genoem nie. Die onderwysmedium moes Engels wees, en

')

die onderwys is np Enge1se lees geskoei~.

c) Reak3ie t0en die Sargant-Onderwyswet.

Die Onderwyswet van Milner-Sargant bet nie die be- oogde homogene volk geskep nie maar tot 'n reaksie gelei.

Meer as voorheen het die Boerevolk vasberade geword om hul volkseie: volk~tradisies, taal en godsdiens 9 te handhaaf en C.N.O.-skole gestig om te dien as teenwig teen die Mi1ner- anglisasiebcleid3.

Hierdie Wet het so radikaal ^ver~Kil van die Republi- kcin:-;c ondarwyswette dat die Afrikaners daarna b·:Lie ante- vrede was. Waar by die ~~·~igting van sJ::o1e onder die Repu- blikein3e wctte die ini siatief van die ouers moes uitgegaan l. T.O.D. Jaarvcrs1ag 1903, By1ae M.

2. Snyman: 'n Historics-kr itiese stu~iG van die Smuts-

Onder~zyswat van 1907, 119.

3. Ibid. , 120.

hat, het onder hierdie Wet die staat hulle plek ing0ncem.

Aan die seggenskap en ondernemingsgees van ouers is hier- deur streng paal en perk gestel 1 .

Met die godsdiensbepaling, taalreeling, vervanging van vaderlandse gcskiedenis met The Story of the World

van Synge en die beperkte magte vvat aan die skoolkommissics toegeken is, kon hu: nie genoee neem nie. Die gevolg was versoekskrifte aan die goewerncur, wat :3gter gcen gunstige

. . t h t . 2

oorweglng genle e nlc-.

d) Skole teen die ~inde van 1903.

(i) Na diu vradesluiting ~n veral na die nuwe wet- gewing hat die aantal skole en skolicre vinnig en gereeld toe:s-eneem.

Aan die einde v.m 1903 was die volgende laer skool- geldvrye regeringskole reedsvantevore geopen3:

Skoal Inskrywing Gem. besoek Aantal On- Skoal- Dorpskole.

Burgers hoop Florida French Rand Hamburg Krugersdorp

Lancaster-We:~

Marais burg Randfontein

Rood\.Jpoort

126.5 103.1 1:8.9

25 460.6

70.6 139.6 85.6

2 35.4

98 91.8 105.3 21.5 387.5

56.1 124

74

200.6

derwysers

5 3

4

l l l

3 6 3

8

lokale Skoolgebou.

Skoolgebo .... Verskuifb· - re seksic ·.

Markeetcnt.

2 Skoolgc- boue en 'n saal.

Mynlees- kamer.

Sko olgcb OIJ.

v:esleyaanse k<::rk en kamer.

Skoolgebou en 2 ker~cc.

1. Symington~ Onderw;y·s in Transvaal n;:.Jdurende die Kroonkolonie-oeriodc, 80 - 81.

2. Symington~ a.w. 9 80 - 82.

Bot~ Die ontwikkclin,;,; van Onderwys in Transvaal9 49.

3. T.O.D. Ja~rverslqg 1903, Bylae A.

3koo1

P1aassko1;;.

B1aauwbanl:

Boschkop :Joornho:..:k Doorns;>ruit

: 1c¹qJoort Kromdraai 'r·.·Ju ,,;£on t ~"in

·.·!at crva1-\il 23

Zv1artko p ( i i)

In~krywing Gom. besock Asnta1 On- Skoo1- derwyscrs loka1e

25.9 20.8 2 Markeet cnt.

20.6 l;L 2 l Markcctcnt.

24 21 1 Markcetcnt.

20.3 18.9 1 Markectent.

68.3 59 .3 4 2 Mark..::etcnt c.

37. l 34 l Markeotent.

~5. 4 2 ] . 5 1 Kamer.

42. 6 15.2 1 !larkectcn t.

:?8.1 26.1 l Mark0etcnt.

1\L:t skoo1ge1dvrye: sko1c wou Sarg<J.nt di e stigting van Hollandsmodiumslwlc voorkom. Hy lwt ook 'n

r-~.reoolgeldhcff L:Ecl.c skool voorg-::staan 9 d i c sogen&a.md e ,,Fe o paying" of ₁₁SccoY'd~J.ry Sc'l1ool". Di6 rr:iddelbare :::;kool was nie bcdoel vir na-prim3re onderwys nic maar 'n ,;koo1 vva3.r die gemidd;:;lrie: a.2..nta1 L;orlincc 20 per ondvr wyser sou we us 7

in vcrge::ly1<:ing m,:t 4Cl pt..::!' ond0rwyscr in di;:; L';I.)'Nonc l a::;r- :>kool, rmt dlj_l m,;er i l·1ividu . .::le ondGrwys moontlik sou maak. HL..;rdic tiJ?C :-3lrool w.c;;.s b8doel vir gcgocdcs t.:m wou pr iva.to

skole voorl .. ::>m. Die f ooi : ;no2s so laag moontlik GOhou word ,

~n die staat h2t £6 per 12erling por jaar bygcdra; sodoend~

sou die kost~ J.i~r kina vir di e stg,at in ,vry2;' en ,skool- r;•}ldhcff ,:mde:" skole c1i ._.; :.:.l fc1,: wuus1 .

In A uril 1903 is so 'n s·.:;konddr(~ skool9 di ::; ,Krugcrs -·

dorp Gramrr,ar School", inderh":~...:l.:=; op Y.rug r sdorp g2opcm. ,A GrruruESLr Sch Jo1 wa;c. opcn~d by t he Zducat ion

D..0 partr~1u1t ia ·.1 hugg:.;r-mu;~:e; .;r hu:.:-ry in Apri l last, :tnd no!J,Jdy kn2w of i t nnt i l a w.__Gk after the:: orn.:ning" 2

Om 1~crlin~~ tc ;~rf i s die skool in die plaas1ik~

:·~oc:ran t geadv:;rt uc::r3.

1. Vogel: ~ducation dUring th~ Miln2r-r8gimJ, 52 - 53.

2. Th8 Krug2rsdorp S t..,md<J.rd, 28 N ovomh2r 190 3.

]. Ibid. 1 30 .• t2i t::n lS Juli.:; 1903.

e) Inspc}~~-de.

E. Garnett1 die inspekteur van skole van die Kru- gersdorp-Potchefstroom kring vanaf 190.31 hot in 1904 gcrap- portccr dat d;t.~tr nog t · voel vakke aangodurf word. Hy h2t die skoolwcrk notji~_;,, .:>wind maar die spel ling s·.·/ak . Re- kcnkunde-onderwys was bc~vredigcmd ^{maar op}stcllc baie swak1 .

f) Handwerk.

Dio Dopartcmont van Onderwys hct die noodsaaklik- hcid van hdndwcrk bcsof on ¹n tydelike werkswinkcl op Krugersdorp opgerig, wa:.•r hou tvverkinstruksie ontvang kon word teen

b~t aling v~n

10/6 per kwartaal 2 .

g) SkoolkonL"":iissi.:::.

Onder voorsittcrskap van dia distriksinspokt~ur

van skole, Z. Gtrnett, hot die skooloucrs van die Krugors- dorpsc dorpskool op ·'-8 Augustus 190.3 hul Gcrste skoolkom- missie gelcL:s3 . Op hi-.;rdic kommi ssio hot geJ.icn I'.S. May

(Voorsit ter) 1 cerw. J.W. Jordan1 ds. G. Radloff en di e here R. J. L. Tindall, .G. R. J. Holme:s, D. McCormick, Iil l iam0

on G.V. Figulus, wat aandag ~0gee het aan skoolakkomodasiJ.

Die skoal w~s ~o vol dat moor as 100 standerd 2-l~orlin~-.;

in ¹ n klaskain,_T van .30 vt. by 20 vt. saamgodrom mo":s word en wcens ¹ n t ekort aan bankc gobr.¹.ik g:Jmaak mo-=.s word van meubcls wat by die militorc kamp ge:lccn i s 4.

Ds. Radloff, wat ¹11 kampvcgt cr was vir die b~l':tngc V' n die Afrikanorkind, h;: t (iic kommissi(_; da·::J.rop gewys da t daar nic voldoond2 voorsi~nlng g~maak is vir llollands nio,

w:J.nt vu.n die p__;rson..; .l ra.s daar n~t t w-:;o wat b.:.;kwaarn was om Hollands t.::; ondcrwys5.

l. T.O.D. Jaarversla·~ 1904, .39.

2. Ibid., 40.

3. !he Krugersdorp St~ndard, 22 Augustus 190.3. 4. Ibid., 14 Nov~mb~r 190.3.

5.

Ibid., 12 D~sombGr 190.3.

•

h) Onderwysers(esse).

Dit was die beleid van die Departement van Onder-

W'JS om nie onderwysers wat in die diens van die Z.A.R. en

bekwaam was, te ontslaan nie1 . Baie van hulle is selfs in die konsentrasiekam_e in diens geneem2 Bekwame onder-- wysers het na die oorlog vaste benoemings verkry7 selfs die wat op I<ornm:=mdo was3 . Engelse $onderwysers het welis- waar baie Hollandse onderwysers wat pas voor die uitbreek van die oorlog bier ^i. :.ngekom het 7 vervang.

11v'rhen the supply of native born teachers was exhausted, the Government brought in place of Holl~nders ~nglish men and women from all quarters of the Empire. Thus the result of the evergrovling demand for camp schools was not only to create an educational force

11in being¹¹ but to l 2ad to the replacement of one set of oversea teachers by another^{114 •} Van die 992 onder vysers wat in Julie 1903 in Trans- vaal jn diens was, is 356 van Engeland afkomstig5. Tallo van hierdie ingevoerde onderwysers(esse) was in Krugers-

d orp werksaam 6 ..

l. Director of Education: Public Education Report 1900 1904, 18.

2. C.K. Hamman, onderwy,_,er aan die Roodepoortskool voor die oorlog, vvat na die: Bcllevue-kamp gestuur is as krygsgevan .;ene 1 skryf ~ 11 In Bellevuekamp n8..by Simon- stad werd ~eleenth~id gegee aan scuns wat vir die Elementary School Higher Bxaminations wou L:~er o1n on- derwys t c ontvang. Hoofonderwyser J.M.C. Kinley9

verder C.K. Lamman., J . Rademeycr 9 Geo Mal herbe9

C.H. Theron, D.W.J. Schoeman9 D.J. Pretorius, J.P. Besuidenhout en J .C. Bcster ^{11 •}

3. Mcegedeel deur C.K. I-Iarrill1an.

4. Director of Educa tion: a.w., 25 - 26.

Vgl . ook M~d8delin~ van N. Val lentgoed. Adamson wou hom geen pcrmancntc bct rekking g0e ni c.

5. Director of Zducation: a.w., 26. 6. r~~eegedeel dc;ur C. I<. Banunan.

i) Einde van di:; ~'lilner-bGstuur.

Met diG vcrki~~ing in Zng2land in Maart 1905 hat die Konscrwatiewe Party, wat verantwoordelik was vir die Engclse oorlog9 die n2crlaag gcly en het die leier van die Liberale Pctrty 1 sir H.:;nry Campbcl l -Bannerman⁹ wat teen die oorlog gckant was9 carstc cinistor gcword. In April 1905 het lord M.ilner sy :J.rY!p as GocvvcrnGur van die Kroonkoloni8 necrgele 0n plck gcmaak vir 'n versicnde en g2mutigdc staats- man, lord Sclborne, wat dadclik begin h~t met die vcrbre- king van die kn8llendc bande v~n die kroonkoloniale rcg8-

ringsvorm van lord ":Ti Ln2r1 .

Lord Miln2r, w~t na Suid-Afrika gcstuur is om alles t Af 'k t . t ' ² t d' l 1 t l wa r1 aans was ~ vern1c 1g 9 wa aan 1e ancs aa geen bestaansrcg gegun het nie, wi2 sc opv~tting was dat wanncer aan 'n Afrikan,:n·kind Engels onderrig word ⁹ aan hm:, iets geleer word wat die ntocitc werd is om tc ken maar dat die ondcrrig van Hollands aan 'n Bng2lse kind net 'n ver- kwisting van tyd was3, wic sa angliseringsbclcid was

,to mako Engl i:;h indispcnsible in the future and to prepare the rising g..:;neration for that state of affairs by practically com- pelling them to l..::u.rn i t;,4,

het nie in sy docl gcsla~g nie. By die toek2nning van verantwoordelike bestuur aan Transvaal vva.s sy kommontaar dan ook~

,People here - not only Liberals - seem delighted, and to think themselves wonder- fully fine f ellows f or having given South Africa back to the Boers. I t hink i t all sheer lunacy . . . . It was evidently hopeless

l . CoGtzee: pnderwys in TransvJ.;:il, 84.

:2 .

3. 4 .

Bot~ Die ontwikkeling van Onder'NYS in Tran~v._.al, Gl . Easson: Die Britn) Vo2rtaalvraagstuk in die

Transvaal sc skoolwGo~1 48.

Headlam: The Miln2r

Pa ncrs, V l 11 2

Ibid., 4.3. ⁰

umo · 4 -·

from the first to try and make a good job of South Africa for the British people" l

]. Regeringsonderwys onder nie Selborne-bestuur2 1905-1907, a) Die Selborne-memorandum.

Sir Henry Campbell-Bannerman9 ~at bckend gostaan het as 'n oprcgte vriend van die Bo2r29 het m2t die ^beno,~- ming van lord Selborne as Hoc Kommiss:<.ris van Suid-Afrika

'n stap in di~ r0gto rigting E,edoen om 'n betcr verhouding tussen die Bri tsc; rcgcring en die Transvaal:.:;.:; bovolking t,;

Hoewcl Selborn~ in sy ywer vir die Britse saak nia veel vir sy voorgang0r ondcrgedoen hct nic? was hy tog meer gematig in sy blik op sake en sy optrede in verband met onderwysaangcleenthede3. Lord Solborne hct beoonderc be- lang:Jtelling gctoon in die onderwystocstande van die land

en dour persoonlike bosoek ^eerstehands~ kennis ingewin.

Op 17 November 1905 het hy 'n Goewcrcnentsmcmor:J.n(lum oor die onderv1ys met spesiale betrekking tot die on.derwysbeheL:r uitgevaardig. Hierdie mcrr.orandum hot gch,,_ndel oor4 ~

(i) verpligte la2r ondcrVGS9

(ii) adviserende skoolkornrnissios vir skole met mcer

(iii) (iv)

as 60 loerlingc;2 met advisercnde st2e by die keuse en skorsing ^v~Ln ondcnvysers ⁹

advisercndc b COolrade ;

benoeming van onderwyscrs? 'Nat gesh"ied deur die Direkteur van Ondenvys nadat die skoolkommissie

an skoolraad die applikasias oorwocg hat;

(v) taalmediwn9 t2n opsigtc '-naarvan die gesonde be- ginscl v~n !110,~d ertaalme:dium neergel2 is 1 hoowel

l. I~eadlam ~ The Milne;r Papers 9 Volwn.~ 119 5 34.

2. Bot: Dio ontwikkeling ^V' .n Ondcr.,.q s in ^Tr~nsvaal 9 61.

]. Synington: Ondonvys in Transvaal gcdurcnde die Kroonkolonie-pariodo 9 106.

4. T.O.D. Jaarvcrslag 1906, Bylae 11.

Hollands as vocrtaal not toogelaat is totdat die kinders in staat was om die onderwys deur Engels- medium te volg en 'n bevrodigende vordering in Engels 'n vereiste gebly het vir oorplasing van die oen standerd na 'n ander9

(vi) regulasies wat uitgevaardig sou word.

Hoewel die Uitvoerende Raad van Transvaal instemming betuig het met die memorandum, was die volk nie tevrede nie.

Die moeste Engelse was die mening toogedaan dat Selborne te

v~el toegegee het, terwyl die Afrikaners gevoel het dat

Hollands nog 'n mindcrwaardige plek ingcneem het 1. Hollands moos volgens Selborne net gebruik word om Engels t e leer

en Zngels om alle ander dinge te l eer ²•

Lord Selborne se ondorwyspolitiek het bevrediging ge- gee t8n opsigte van plaaslika beheer maar het skipbreuk gely oor die taalkwessie. Hierin kon die C.N.O.-beweging nie met die regering tot ooreenstemming kom nie, en die leiers daarvan het besluit om voort te gaan. Nog st eeds

is hul gesteun deur die Afrikaanse Kerke en die aan in- vloed toenemende politieke party .. Het Vol k"3.

Spoedig na publikasic van die memorandum en goedkeu- ring daarvan deur die Uitvoerende Raad het lord Sclborne die idees wat daarin vervat is 9 verdcr uitgewerk en dit in wetgewing omgcskep4 . Na di e inwerkingtruding van hierdic Wet aan die einde van

1905

het die Afrikanerstandpunt stadig begin veld wen, en 'n nuwe tydperk in opvoeding en onderwys i s ingeluis.

1.

2.

3. 4. 5.

Symington~ Onderwys in Tr ansvaal gedurende dia Kroonkol onie- periode, 121 - 122. Snyman: 'n Histori2s-kri tir}se sturll. ₈ d

va.:-1 ic Smuts onderwyswet van 1907, 126.

Bo t ~

Die ontwikkoling

van

Ondervvys in

Tr an ~waal,

63. Symlngton: a.w., 122.

Snyman: a.w., 237.

In Des ember 1905 is Goewerment skennisg8vving Nr. 1117 uitgevaardig, waarin die 11Regulasies betreffonde die same- stelling en pligte van Adviserende Skoolkommissies en

Skoolrade ¹¹ gegee is1 . Alle skolo met meer as 30 l eerlingo

~noes ¹ n kommissie, mot 4 tot 12 lede h8 9 wat voor oinde Maart 1906 gekies moes word. Kommissies moe,-; minstons con kecr per kwartaal vergader, en verkiesings moes jaarliks plaasvind. Skoolkommissies moes by die skoolraad aanbeve- lings doen in verband met sake rakende hulle skool. Elke magistraatsdistrik sou ¹n skool raad kry wat C:J..dviserend van

aard sou woes 8n op l Junie 1906 in werking sou trc8. Die Magistraat sou ex officio

me

voorsitter weos. .Zen- derde van die lede sou b ~:noem word dour die Lui tenant-Goe1verneur en tweo-derdos gekies deur die skoolkommissi;.;s van die distrik. Skoolrade moos al gemene toesig oor die laerskole in die distrik uitoefen ~D dien as kanaal vir onderhande- lings tussen skoolkomrnissL?s en die Departement van Onder- wys.

Ooreenkomstig hierdie kerwisgewing is in 1906 ¹n Advi- ser2nde Skoolraad met die assi stent-magiGtraat as voorsitt~

en e2rwaardc G. Weavind as sekretaris vir die Krugersdorpsc

')

wyke l, 2 en

3

in die lowe geroc~L·

gcdien.

Die Raad het een jaar

In Mei 1907 is die tweedc skoolraadsverkiesing deur die ckoolkommissi os van die plaas- en dorpskolc gchou. Hiordie Raud sou ook tocsig h8 oor die dorpskole. Die skoolkorrunissi es het ds. G. Radloff, Cjrwaarde W. Lowther, J.H. Erasmus, D. McCormick, H. ~anley en A. Diepcrink ge- kics om op dio Raad te dien, terwyl die Luitcnant- Goewer- neur dri 0 lode benoem hct, ond~r wie magistraat

l. T.O.D. Jaarverslag 1906, Bylae l l l . 2. Ibid., 21.

S.A. :';fcCormick9 wat a:rnpsh'l.1we ^a:3 voorsittcr opgotroe hot. l Dio Skoo1raad het die Dopu.rtcmont van Onderwys goad- visc2r in vorband met skoolaanee1ccnthode en het die geld wat bcskikbaar gostel is as bourse vir lecrlingc wat buitu bercik van 'n skool gcwoon hct9 g<.;administrecr 2 .

b) Skole in 1906.

Op 30 Junie 1906 hct dic vo1gondc rcgeringslaor-

~knlc in die KrugersdorJSG distrik bcstaan~

Skool Gum. In- Aantal Per- 3kryDing sonee1ledc Dorpskolc).

Burgorshoop Florida French Rand Krugorsdorp

Town School Krugersdorp

Church Street I,1araisburg

Randfontein Roodcpoort Plaasskole 4 .

152.2 128.7 115.5 492

. 85.7 148 129.3

316.8

Blaauwbank 104 53.2

Doornhoek 35.8

Eldndsfontoin 13 31.8

Hckpoort 57.6

Holfontein

Koestcrfontein 43

Koksoord 21.7

Kromdraai 40.1 Watcrval-Wes 47.1

r-

Sokond&re skoolJ.

Krugersdorp 50.8

5 4 3 13 2

5 4 10

2 1 1 2 l 2 2

3

Hoof.

r l ^~

.

Kidd.

w.c.

Nicholls.

c.

Burgoyne.

s.

Stuart.

P. Vermeer.

r.12 j . Milne Langdon.

F.F. Williams.

H.J. Carter.

J.J. Smeer.

H. Venter.

1 c ,, j . G. Pollard.

N.J. Groblcr.

Gccm pcrsoncel.

F. v. Binncndyk.

Gvon personeo1.

'" Maas.

.D.

I.J. Haarhoff.

C.S. Hand.

1. The KrugcrsdorJ2 Standard9 4 .

5.

1907.

2. T.O.D. Jaarvcrs1ag 1906' 42.

J.

^{Ioid. j By1ac X.}

4 ⁰ Ibid. 9 Bylae XVl.

5 . ^{Ibid. 9} Bylac:::; Xl en XVIII.

F. Handel Thompsonj die inspcktcur van die dorpskole, hct die werk in die skole byna sender uitsondcring van 'n hoe gchalte gcvind en tot dia oortuiging gckom dat die klassifikasic van leerlingc in 'n groot mate in dio hande van die onderwysers gelaat kon word . l

H.S. Scott, die inspcktcur van die plaasskole9 maak in sy jaarrapport melding van 'n interessante uitstalling van skoolwcrk wat op Krugersdorp gehou is 2

4. Christelik-nasionale skole.

a) Ontstaan.

Die staatkundigc vrede van 31 Mei 1902 het by die Boerevolk nog gecn vrede in die hart gcbring nic. Die aggressiewe uitinge van die Britse imperialisme soos go- openbaar in die anncksasic van 1877, die Jameson-inval en die stryd van 1899 tot 1902, het gelci tot nasionalc bewu.;- wording. Na die eindc van die wapcnstryd het 'n kultuur- stryd begin om die volkseie te bcwaar3. As teenwig teen die angliserin§?·::;beleid oor die algcmeen en die ui tskakeliiv van die Hollandse taal in die besondcr asook die afskaffin van plaaslikc bcheer is Christclik-nasionale skol: in die lewa gcroep. ^Hi~rdie skolc mocs die vooroorlogse skool- wese behou9 die volksbewussyn aanwakker en die ChristelH:e volkskaraktcr uitbou 4 .

Die Christelik-nasionale onderwys (C.N.O.)-beweging het sy oorsprong g0had by die 11Vriend:nkring", wat op 16 Junie 1901 gestig is dcur 'n s~stal Hollandse onderwysers in :l:~rctoria. Die ,,Vricnd2rlkring" het hom ten doel gcstel die vcrskaffin~o: van inligting aan H.J. bmous9 'n Jl..mster-

l . T.O.D. Jaarvorslag 1906, 56.

2. Ibid., 65.

3. ^Easson~ Die Britso invloed in die Transva.alse onderwys, 35 2.

4. Ibid. 9 356.

damse skoolhoof, omtrent die omstandighede waarin Holland- se onderwysers en hul gesinne verkeer het, en die verle- ning van finansicle hulp waar nodig1

Met skenkings wat vanaf Oktober 1901 uit Holland ont- vang is 9 is bchoeftige kollegas of hul gesinne te hulp ge-·

kom met tocwysings wat gewissel het van lOs. tot

£5

per maand . 2

Kort na bceindiging van die oorlog het Emous, die :Soerevri<md, in sy 11Christ eli jk Schoolblad" geskryf ~

11Indicm het Afrikaanschc volk de taal sou prijsgeven1 zo ware het ondergegaan en verzwolgcn en daarom wie iets tans voelt voor de zaak der Hollandsche Afr ikaners late niet na het Nat ionaal Onder~s in de cigcn taal met alle krachten te bevorderen.

De weg daartoe is gcbaand"3a.

Die 11Vriendenkr ing" i s vcrsoek om mGt behulp van bcvrien- des 'n organisasie of liggaam te vorm en 11Vrye Christclikc Nasionale" skole te open 3 . Teen di2 einde van 1902 het die ,1 Vriendenkring" ¹ n breer kommissie gevorm: die

11Algemenc Kornmissic tot bchartiging van di e Christelik~

Nasionale Ondcrwys" 4 .

Met behulp van fondsc van Holland en van plaaslik in- gesamelde bcdrae is die eon na die ander C.N.O. - skooltji e

g~open. In hierdie skooltjies was daar ¹n herlewing van die vooroorl ogsG onderwys, daardie onderwys wat volgcns die Republik2ins2 wet in 'n Protestant s-Christelike gees gegec moes word; onderwys wat na die hart van die v olk vvas en rekening gehou het met die volkstradisie, volkskaraktcr

l. Vriendcnkringg :Srieweboek, 40.

ook V.V.O.O.Z.A.~ Gedenkboek, 145.

2. ^Symington~ Onderwys in Transvaal gedurende die Kroonkolonie- periode, 227.

3a. v.v.o.o.z.A. ~ a.w., 147 - 148. 3. Idem.

4. Coetzee~ Ond;)rwys in Transvaal,

95 .

en volksgodsdiens1 .

Die organisasie het so goed van stapel geloop en die omvang daarvan het so toegeneem dat dit nie deur 'n diens- doende onderwyser behartig kon word nie. Die Algemene Kommissie het hom toe self ontbind en sy werksaamhede oor- gedra aan 'n Hoofkommissie vir C.N.O, wat oudinspekteur H. Visscher as sekretaris en die heer ^J.~.K. te Boekhorst as inspekteur van skole benoem het 2. Alles wa.t moontlik is, is deur die Hoofkommissie7 wat oorwegend uit leidende kerkmanne en volksleiers bestaan het3 , in medewerking met onderwysmanne gedoen om te red wat daar nog te red was, deur oral private skole op Christelik-nasionale grondslag in die lewe tc roep. Die bree organisasie is hoofsaaklik waargeneem deur die Hollandse Kerke 4 .

b) Die Hollandse Kerke op Krugersdorp bevorder Chris-- telik..,-:rBSionale onderwys.

Die Kerkraad van die N.H. of G. gemeente Krugcrs- dorp het onder. leiding van ds. Radloff alles in sy vermoc gedoen om C.N.O. te bevorder. In die eerste na-oorlogse godsdiensversag word 'n bceld gevind van die houding van die Kerkraad teenoor die onderwys: Die behoefte aan

,,een grondig go ds:J.ienstig en nationale opvoeding en een onderwijsstelsel, dat haar sou kunnen bevorderen, wordt naar het schijnt 9 nu dicper gevoelt9 terwijl

1. Grogory: Di~: str~ .:c v:-_,_n di2 11Council of Education"

van Johnnn-:..s1,urg v~rgelyk m2t die van die manne van Christelik-nasion·:1al ^Ond~rwys, 110.

ook v.v.o.o.z.A.: God-:;nk'oo\..;k, 151.

2.

Coetze~: Ondcrwys in Transvaul,

95 - 96.

ook V. V.O.O. Z.A.: a.w. 7 150.

3.

Bot: Die ontwikkeling van Onderwys in Transvaal, ^~­

Vgl. ook V.V.O.O.Z.A.: a.w., 149- 153.

4. Malherbe~ Education in South Africa, 322.

ons volk verarmd geworden is en hulpeloos 9

dan toen men de middelen bezat tot voor- ziening in deze behoefte. Vroeger kon men maar wilde niet 7 nu wil men maar kan niet.

Wij oordelen het dringend noodzakelijk9 dat bij de Regeering ernstig worde aangedrongen om in deze zaak recht te doen aan ons volk7

en dat de ouders en gemeente opgewekt worden, dat zij al de krachten inspannen om de

plechtige doopsbelofte gctrouwlijk na te komen en de kerk te steunen7 waar deze zich opmaakt hare roeping in dezen te vervullen'' 1 . Vrocg in 1903 het ds. G. Radloff dit onder die aandag van die Kcrkraad gebring dat daar weinig vooruitsigte bestaan vir samewerking met die regering en dat dit noodsaaklik sal wees om private skolc op te rig met ondersteuning van die kommissie vir C.N.O. te Pretoria. Daar was 'n voor- neme om 'n groot C.N.O.-skool op te rig op Hartebeesfon- tein 118 en dat die Kerkraad die onderneming moes steun 2 .

Op l Februarie 1904 het die Kerkraad besluit dat .,elke school Commissie per collectelijstcn

maandelijksche bijdragen bij cenbrengen door speciale collectanten"3.

Die C.N.O.-beweging is verder bevorder toe daar later in dieselfde jaar onder leiding van kerkraadslid H. Alberts ,Ji;ene Vereeniging voor Christelijke Nationaal Onderwijs"

in die distrik opgerig is 4 .

In 1905 het kerkraadslid S.J.P. du Toit die Du Toit- saal op Krugersdorp vir 'n tydperk van 10 jaar .:tfgestaan aan die Christelik-nasionale skool5.

l. Kerkargief N.H. of G. Kerk Pretoria, R.R. l l l , 4.

Godsdiensverslae ~ Gemeent e Krugersdorp 9 Ver·:lag 1899 - 1902.

2. N.H. of G. Gcmcente Krugersdorp: Notuleboek l, Notule 23 Uei 1903.

3. Ibid., 1 Februarie 1904.

4. Ibid. 9 26 September 1904.

5. Skoo1ko.rrnissie Kerkstraatskoo1~ Notu1e 9 Sept. 1908.

Die belangstelling in die C.N.O.-skole het mettcrtyd begin verflou, en vir die C.N.O.-skool op Krugersdorp bet dit moeilik gegaan om kop bo water te hou. Om die vuur weer aan te blaas het ds. Radloff op 29 Oktober 1905 ¹n rede in die kerkgebou gebou oor 110pvoeding en Onderwys".

In bierdic kragtige redc bet by daarop gewys dat boewel ons vrybeid ons ontncem is9 ons nog ons God, ons volk, ons nasionaliteit en ons kinders bet. Die opvoeding op skool

11moet zich aansluiten aan en eene voortzetting zijn van de Christelijke opvoeding in het ouderlijk huis ontvangen" 1 . Teen die goewermentskole is daar bcs~are~ besware teen die gees van die skole , vcrwaarlosing van Bybelse geakiedenis , vaderl andse geskiedenis en ons taal asook teen die benoe- ming van skoolkommissies. In die C.N.O.-skole egtcr is

11Gods Woord de richtsnoer bi j het onderwijs. Onze taal en gescbiedenis worden in eere gehouden" 2 .

Vanaf die begin van 1903 het die Gereformeerde Gemeen- t e Krugersdorp besonder e aandag gegee aan di e oprigting va~

C.N.O.-skole. Uit die notules blyk dat die gemeente die C.N.O.-beweging bcelhartig gesteun het. Die gemcente het selfs besluit dat elke lidmaat jaarliks tot die fondse van C.N.O. moes bydra . Die Kerkraad het hulle uiterste bes gedoen om vrye Christelike skol e in elke wyk op te r ig3.

Ons kon nie presies vasstel wanneer en waar die ver- skil lende C.N.O.- skolc geopen i s nie.

Die eerste skoal wat ¹n subsidie van di e 11Vrienden- kring;; ontvang het 9 was in hierdie distrik, t e 1:VCte die

l. De Vereeniging9 16.11.1905 ~ Be rig ui t Krugersdorp. 2. Idem.

3. Notulenboek der Ger8formeerde Gemcent e te Krugersdorp

z.

A. R. ⁹ 7. 2. ' 0 3 ⁹ 8. 2 . ^I 0 3' 2. 10. ' 0 3' 2 8. 11. ^I 0 3' 12 • 8 • I 04 9 13 • 10 • I 0 6 •

skoal van H. van PuttGn op Witfontcin. Die 11Vrienden- kring" hGt besluit om die skoal to steun met 'n maksimum subsidiG van £8 per maand solank die skoolgelde minder as

£4. 10. 0 bedra. Namate die bydraes van ouers bo die be- drag styg7 sou die subsidie van diG .. VriGndenkring" ver- mindGr

word

¹

~

Aan die begin van 1903 het daar 'n C.N.O.-skooltjie bestaan op SteenekopjGs met J. van Leeuwen as onderwyser 2 .

In Februarie 1903 het R. v:::m. Wiazyk 'n C.N.O.-skool geopen op Weltevreden. Dit hGt staande gebly tot 1907, toe dit 'n goewarmGntskool geword hGt3 •

N. Vallentgoed7 onderwyser op Driefontein voor die uitbreek van die oorlog, het na sy terugkeer uit krygsge- vangenskap in Indic 'n C.N.O.-skool in sy ou skoolgebou geopen. Van 1903 - 1905 het hy daar diens gedoen as C.N.O.-ondGrwyser en toe nog 'n jaar lank in diGsGlfdc hoedanigheid in die Moot op HartebGestfontein4 . Hy is

op Driefontein opgevolg deur H. van Putten

5 .

1. Vriendenkring~ Brieweboek7 23.8.'02.

2. Notulenboek der GGreformeerde Gemeente te KrugGrs- dorp, 7.2. '03.

3. Meegedeel dGur R. van Mazyk.

4. MGegedeGl dour N. Vallentgocd.

N. Vallentgoed hct deur bGmiddeling van die Nederlands-- Afrikaanse VerGniging in 1896 na Suid-Afrika gekom om onder kontrak vir vyf jaar die buite-onderwys te dien.

Sy skooltjic op Driefontein is op 27 SeptGmber 1899 gesluit. Hy hGt by diG KrugGrsdorpse kommando aange- slui t 1 is saam met hul na Natal en is later krygsgevan-- gene geneem. Nadat hy as C.~.O.-onderwyser diens gedom het 7 was hy van 1908 tot 1910 in •n tydelikG hoedanig- heid werksaam as assistent in Hollands aan die skolo

op Elandsvlei en Brandvlci. Adamson wou hom gcen pcr-- manente betrekking gee alvorcns hy in EngGls cksamen

afgele het~ daarom het hy toe ongGveer twee jaar ge- boer en vanaf 1912 in diG Vrystaat gaan ondcrwys gee.

5.

Meegedeel deur mev. C.M. du Toit (weduwee van J.F.

du Toi t).

J • • du Toit m t 57

c. s . o.-kl

s op Rietvl 1.

In 190.3 is daar 'n C.N.O.-skool gcopen op Koester- fontein deur J. van Binnendyk~ oen op Rietfontein deur B. Alberts en ook ccn op Krugersdorp deur P. Vermeer . ^l In dia~elfde jaar hat Jochem VJn Bruggan een geopen op Steenkoppies2 . Hy was ongevacr

~gticn

maande aan die skool werksaam, toe hy opgGvolg is dour C.J . Blom3 .

Na sy tcruE,lc;:;er n3 krygsgcvangcno hot J. F. du Toi t 'n c.::J,O.-skool op Rietvlei 79 geopcn, wat staandc gGbly hot tot die e:incL~ van Jo.nic 1907 4 . Ondorvi'JSer Du To i t hot self die skooltjic gebou, wat net twce vensters gehad bet en 'n kleivloer wat met pcrskepittc verstork is. Van popul ierlatte het hy bankies vir die kinders gemaak

5 .

Aan die eindc van 190.3 was daar 8 C.N.O.-skola in Krugersdorp: ecn op die; dorp en sowc in dio bui tmvyke, met 10 onderwysers en 250 l eorlinge. Di2 maestc kinders het na die goewermcntskole met hullo vry ondcrwys gegaan.

Somrnige van die regeringskole het nogal voldoening gegee omdat

11zij onderwij~crs aan' t hoofd habben, die door de oud....;:;:·~J bcgoerd wer1~;m en die onzo taal en godndienst

~andhavcn·

⁶

.

In 1904 het die nrivat\C: skool wat t'. .. :.A. l'fJulo--:r op Hartcbaestfontcin ll~ gaopcn hct, 'n C.N.O.-skool geword.

Die ouers hot ¹ 11 net j .. os 2 ;.=. t ou opgcrig vv"aar tiv-::~: ond erwy- sar;:; onderwys gega . ..; het. Hierdie ~:.1:ool was die st..::rkste C.N.O.-vesting in die di strik. Die skool hot onder Japic

l. Notulen dcr Gcreformaerdc Gem~ante Krugersdorp, 28. 11. '03.

2. Idem .

.3. Bekker: Onclcrwys in die Bo-·:loot . . . , 72. 4.

5 . 6.

Mc~godcel daur R. van Mazyk ~n mcv. C.M. du Toi t , Mecgcdool dour mcv. C.M. du Toi t .

Kcrkargi cf N.II. of G. kcrk Pretoria, R.R.l l l , 4.

Godsdicnsvarslao~ GomeGntc Krugcr sdorp, Ker kvisi tasie 1903.

Malan

7 die opvolger van Mulder7 voortbestaan tot tydens l ·t · ¹ Die Gereformeerde die Rcoellie, toe dit ges ul lS ·

l

^{~nt die skoal tot by sluiting finan-}

Kerk op Krugersdorp ·~

sicel gesteun 2

In dicselfda jaar het J.J. SmGcr ¹ n C.N.O.-skool ge- open op Hekpoort, waar hy werksaam was tot die

~inde

^van

1905 3 .

Verskil- Die Moot het hcelparty C.N.O.-skolo gehad.

lende skole daar het egter •n wisselende bestaan gahad weens gcorek aan fondse en teenkanting van staatsw~e.

Op Harteoeestfontcin, Hekpoort, Bultfontcin en Damhoe.

hot ook nog di2ns gedoen as C.N.O.-ond<.:rwys~C:rs~ Nic. van der Walt,

~aj.

Johanna van Biljon, Chris. Swanepoel⁹ B.C.

Lettering, J. Norval4 , N. Vallentgoed, Hoogcwind, H.

Wolmarans en A.H. Heunis5 .

Teen die einde van 1904 was daar binne die gomeentcli' grense van die Krugersdorpse N.H. of G. Ke;rk ¹ n F)-tal C.N.O.-skole met ongevcer 400 kinders en 16 onderwysers 6 .

Die jaarverslag van dicselfd3 zemecntc noem aan die einde van 1905 slogs 6 C.N.O.-skole met 7 ondcrwysers en 205 lecrlinge teenoor 10 goewermcntskolo.

met

27 onderwysers ( 960 kinders7 . Hierby moet genoem word 2 C.N.O.-skol~ __ _ 5 goewormentskole onder diG Roodcpoortsc gcmconte, wat }

l.

2.

3.

4.

5 . 6. 7.

~-.10egedecl dcur mev. M.C. Liuldor (\t(.duwc::J van P.W.A.

~\,1uldcr

Notul2n der Gereformeerdc Gomecnte ^Krugor~dorp9

12 ° 8 • I 04 ⁹ 13 • 10 • I 06? 9 • 4 • I 09 9 8 • 4. I 10? 12 . l . I 12 I

10 ° l. I 13 9 2 6 • 12 ^o I 13 9 3, 4 ⁰ I 14' ·. l. 5 ⁰ I 15 •

~qo.::gedoel dour J. C. Human Smecr.

B-:;'clcer~ Ondorwys in die Bo }.':oot _{• " • 9} 72 . Meegodeol deur ~.H.O. Klonocrs.

Kcrkargicf N.H. of G.

Ker~ ~ p

_{rotoria) R.R}. l l l , j Godsdicnsverslag~ Gemecnte Kruger::.;Jorp, ^l9lll)..

Ibid. 7

1905.

tevore afgestig is 1 .

Solank daar voldoende belangstelling en middele was, het C.N.O. gegroei, maar mettertyd het die belangstelling van o.a. die leiers generaals Botha en Smuts begin verflou

en het die geld in 1906 so skraal geword dat die skole gel<wyn het en verskillende onderwysers, deur die nood ge-

' )

dryf, verplig vras om na die goewermentskole oor te stap""'.

In Mei 1906 het die C.N.O.-skool op Krugersdorp •n goewermentskool geword en het die enigste C.N.O.-vesting op die dorpe in die Krugersdorpse distrik van die toneel verdwyn3.

c) C. N. 0. -skole word goewermcmtskole.

Die C.N.O.-skole is in die lewe geroep ter wille v::m rassebehoud en nie ter wille van rassehaat nie. In die

stryd het die Hollandse Kerke hartlik aaamgewerk, nieteen- staande daar meningsverskil bestaan het oor die doel van die skole. Waar die Gereformeerde Kerk en V.V.O.O.Z.A. aan die een kant van mening was dat dit vaste instellings moe~

wees wat slegs staatsteun ontvang het, wou die Hoofkomitcc van 11Hct Volk" en die N.H. of G. Kerk aan die anderkar~t

weer dat dit tydelike inrigtings sou wees om die C.N.O.- beginsels uit te voer en na die staatskole oorgcplaas kon word sodra die Staat die beginsels aanvaar 4

Op 6 Desembcr 1906 is aan die Transvaal verantwoord~

like bostuur toegeken. Vroeg in 1907 is die eerstc ver- kiesing vir die Parlcment gehou en die Hollands-Afrikaanse

1. Kerkargief N.H. of G. Kcrk Pretoria, R.R. 111, 5.

Godsdiensverslag: Gameente Roodepoort, 1905.

2. Gregory: Die strewe van die ₁₁Council of Education" van Johanncsburg1 vergelyk met die van die mannc van Christelik-nasionale Onderwys , 115.

3. T.O.D. Jaarverslag 1906, Bylae X.

4. Snyman: •n Histories-kritiese studie van die SEuts- Onderwyswet van 1907, 123- 124.

seksie van die bevolking het die bewind in die hande gekry.

Generaal Louis Botha het Eerst e Minister geword en generaal J.C. Smuts die Koloniale Sekretaris en Minister van Onder- wys . 1

Dadelik na sy benoeming het generaal Smuts op verskil- lende plekke openbare vergaderings toegespreek oor die onderwysvraagstuk en 'n onderwyswet belowc wat albei die seksies tevrede sou stel. In volle vertroue op hierdie beloftes het die C.N.O.-beweging hulle aksie becindig.

Op l Mei 1907 is sekretaris H. Visscher aangcstel in die Dcpartement van Onderwys en spesiaal belas met die oorname van C.N.O.-skolc . 2

Op l Julie 1907 het die volgcnde skole by die open- bare stelsel ingeskakel3~

Blaauwbank 419

Driefontein 81,

Hartebeestfontein 1181

Rietfontein,

Spoedig het ook bygekom4:

~landsvlei 23 op 28. l. '08,

Rietvlei 89, Witfont ein 29 1

Wel tevreden 78.

:'vveefontein76 op2]. 7. '07, Sterkfontein 68 op 8. 10. '07, Bultfontein 120 op 21. 1. '08.

d) Onderwys in die C.N.O.-skole. (i) Onderwysers.

Vvanneer daar aansoek gedoen is om 'n subsidie, is die aansoeker voorsien van ,Een reglem2nt voor Hol land- se Buitenscholen", ,Een salari sregeling" en .,Een l ijst ter

1. Coetzee~ Onderwys in Transvaal, 98.

Walker: A history of South Africa~ 519.

2. Coetzee: a.•N. 1 119.

]. T.O.D. Jaarversl ag 1908, Lys van skole:

Witwatersr;lnd-Wes- en Witwatersbergse Skoolraad. 4. Ibid.

invulling". Ecrs na die ingevulde lys terug ontvang is9

kon besluit word of 'n subsidie toegeken kon word1 . Uit hierdie vorm het dit dan gebly:k of die aansoeker 'n gekwa- lifiscerdc of erkcnde onderwyser w~s, of daar die vereiste minimum leerlinge bo 6 jaar (15 vir 'n wykskool en 30 vir

'n dorpskool) sou wees9 ens. 2 Benoeming het ~2skied deur die skoolkommissie met bekragtiging deur die Distrikskom- missie 3 . Ongesertifiseerde of nie-crkende onderwysers hot geen steun ontvang nie 4 .

Die dienstyd in die C.N.O.-skole was vir die hleeste onderwysers en veral vir die getroudes 'n tydp..;l~k van

beproewing. Weens swak salarisse maGs 'n armocdige bestaan gevoer word, en daarbenewens moes hulle offisi~l2 en ander teenkanting1 spot en geringskatting verduur1 maar hulle het hul beginsel liewer gehad as posisie en op die inge- slane weg voortgegaan5 . Baie is deur die

in:~r;:;kteurs

van regeringskole; genader or.1 liewer in die goewermentslcole met veel grater salarisse diuns te doen.

,,Het zoveelmaal grater salari-::: was ech ~'-'r

in de meeste gevallen geen krachtig !O- noeg lokaas" 6 .

Dit hot egter van 'n onderwyser mood en volhdrdine geverg om in die C.N.O.-skool aan te bly, want benewens staats- teenkanting en 'n karige salaris was sy posi~ie onseker en

l. Vrienc1cnkring: Briewebock, 324" S~kr. Vriendcn~\::ring aan P.W.A. Mulder, l l Des. 1902. 266. Brief aan Jno Smecr, 10 ~ovembcr 1902.

2. Coat zce: Onderwys in Transvaal, 96.

3. Bn;:;son: Die Britsc invlocd in die Transvaalsc Onderwy( ., 4 3 3.

4. Vriendenkring: a.w., 229. Brief aan C. van Vcyeren.

5. V.V.O.O.Z.A.: Godenkboek, 152.

6. Ibid., 154.

was daar geen hoop op 'n vcrbeterde tocstand nic. Sy leer- linge moes ho~ skoolgelde bctaal, skoolbenodighede moes teen 0ewone pryse aangekoop wor d, en die geboue, meubels en leermiddcl8 was van 'n gehal t e wat deur 'n verarmdc volk voorsien kon word. Die r egeringskool weer hot ruime finansiele steun geniet; die l eerkragto is goed besoldig, hul posisie was scker, en daar was g2leentheid vir bevor-

dering. Die onderwy:::; was vry, skoolbenodighede is gr atis verska.f ^y en goei e geboue sowel as lecrm.iddele i s voorsien1 .

Omdat die Depart ement van Onderwys 'n aantal C.N.O.- ondei'W1Jsers ^Vl.'i t nic g<:!kwalifiscerd was nie, gcbruik het as wapen om die minderwaardigheid van die C.N.O.-skole t c probcer bewys, is 'n Raad van Eksaminat orc benoem wat die derdcklas onderwysers\Jksam-:m afgenecm h2t. Die standaard hiervan was so hoog dat die sertifikat e later deur die Onderwysdepar ten2nt erken i s 2.

(ii) Leerplanne.

Die C.N.O.-skole i s op 'n hcgt e grondslag op- gerig. 'n Algemcne leer pl an is in Sept ember 1903 gepubl i - seer , wat baie gunstig vergelyk het met di e offisi cl e

,Provincial Code of Regulat ions for El2rncmtary Schools".

Die onderwys moes gegce word in •n Protestants-Christel ikc gees, en die verpl igte leervakke was~ Bybel se Geskiedenis , Aanskouingsondervvys, HolL:Lnds l ees, Ncdc:rlandse taal,

Skryf, Rckene, Sang, Resitasie en Gcskiedeni s en Aar dryks- kunde van Suid-Afrika. ' n ^Grondig~ bcstudering van

Bng2l s is as noodsaakl ik ge<.J.g en maksimu.r1 urc per dag i s daarvoor vir die vcrskillende standerds aang2gcc. Die

1. Basson: Die Britsc invlocd in die Transvaalse OnderwyG1

4]5. 2. V.V.O.O. Z.A. ~ Gedenkboek, 154.

Malherbe: Education in South Africa, 322.

voertaal was Hollands tot standerd 39 daarna moes beide tale op 'n gelyke voet gebesig word . l

(iii) Inspeksie.

Aanvanklik is die predikante van die Holland- se Kerke gevra om die skole in hul gemocntes te inspekteer en rapport te doen aan die Hoofkommissie 2 . Op 31 Mei 1905 is J.M.K. te Boekhorst, 'n oud-inspekteur van skole, be- noem tot inspcktcur van C.N.O.-skole. Hy hot 'n baie moeilike taak gehad~ want hy moes benewens die inspeksie van byna 250 skole ook help met die organisasie van die :Bewcging3. :Jikwels moos hy groot afstande te voet afle~

want

11er waren nog weinig privat~ rijtuigen en zijn zalaris liot hem niet toe kar en paarden aan te houden" 4 .

Die werk wat in die C.N.O.-skole gcdoen is 9 was gelykstaande aan die van diG ~oewermentskole en soms selfs van 'n uitmuntondc gchalte 5 .

l. Basson: Die :Britse invloed in die Transvaalse Onderwys9 432.

2. Symington: Onderwys in Transvaal gedurende die Kroonkolonie-periode; 258.

3. Ibid., 282.

4. V.V.O.O.Z.A.: Gedenkboek9 157.

5. Malherbe: Education in South Africa, 322 - 323.

Vgl. ook V. V.O.O. Z.A. ~ ~::,\v,, 154-.

P.w.A.Mu1der stigter van 'n C.N.O.- skoo1 op Hartebeestfontein 118.