G 0 D S D I E
N
S-W Y S 0 E R I G E B E S Ka U I N G E
B Y I. KANT EN G. HE G E L" ..
DEUR
PIETER GERT
WBSSEL
DU PLESSISVerhandeling voorgele ter _vervulling van 'n deel
van die vereistes vir die graad:
MAGISTER ARTIUM
in die fakulteit
LETT ERE EN WYSB:EGEERTE I
POTCHEFSTROOMSE UNIVERSITEIT VIR CHRISTELIKE
BOER
ONDERWYSPOTCHEFSTROOM~
VOORWOORD •• , , • " , " ~ 11 " o Q ... o " " " ... o • lOll c: Q ~ , • • o " • ~~ o o • • INLEIDING.
ALGEMENE KARAKTERISTIEK VAN TilE MODERNE WYSBEGKERTE TOT EN MET lillGEL •••••••••• HOOFSTUK 1.
ENKELE HOOFLYNE VAN DIE FILOSOFIE VAN KANT eeooeoeea••••••••oo••••ooo•••••••• HOOFSTU~...l:l·
GODSDIENS-WYSGERIGE BESKOUINGE BY KANT •• A. Uensbeskouing ··· ~ ····•••••••••••••••
1. Die homo noumenon · ~ ~ ·•e•••••• • ••
11.
Vryheid en outonomie ···~···~···· 111:. Die goeie wil en dieboosheidsprinsipe ••••••••••••• lV. Onsterflikheid van die siel ••••• B. Godsidee ••••••••••••••••••••••••••••
1. Die bestaan en kenbaarheid van God • " •••• "' " ~~ 4.' , • o "' ~ o • ~~ • • • " o • • • o 11. Die godsbewyse ••••••••••••••••••
a) Die ontologiese godsbewys •••• b) Die kosmolo.giese godsbewys ••• c) Die fisiko-teleologiese
godsbewys ·~ ··•••••••••••••• d) Kant se sedelike godsbewys •••
c.
Godsdiensopvatting ·~···•••••••••••••1. Inleiding • ~ ••••••••••••••••••••• 11. Die eie-aard van die godsdiens •• a) Godsdiens en sedelikheid ••••• b) ,Vernunftreligion' en
,Offenbarungsreligion' ••••• HOOFSTUK 111.
INKELE HOOFLYNE VAN DIE FILOSOFIE VAN
i 1 6 15 15 15 18 23 27 28 28 31 31 33 34 35 36 36 37 37 39 liEGEL •••••• 0 It c • " • 0 • • • 0 • • G • • • • • • • • • • • • • 4 4 HOOFSTUK lV.
QODSDINNS-WYSGERIGE BESKOUINGE BY HEGEL • 51 A. Godsidee ···~··•••••••••••••••••• 51
1. Eienskappe van God •••••••••••••• 51 11. Hegel se kritiek op die
monistiese godsidee •< •···~·· 52 111. Hegel se kritiek op die
dualistiese godsidee • ~ •••••••• 54 lV. Dialektiese verbinding van die
monisme en dualisme •••••••• ••• 56
v.
Hegel se kritiek op Kant sekritiek van die ontologiese
selfrealisering van die
absolute ···~·o~c~~···~e~· · ···· 59 11~ Vryheid ... " ... ~ • ~ • • • • • • • • .. • 61
1 .. Die natuurgodsdiens ... , •••••• 67 a) Die godsdiens van die
toorkuns •• ••••• ••••••• ., • • • • 68
b) Die godsdiens van die
fantasie "' 0 ~ " 0 (,t'" " (I c" " .. " •• ... o. 69
c) Die natuur~odsdiens in
oorgang ~ot 'n ho~re trap •• 11. Die godsdiens van die geestelike
individualiteit· ••••••••••••••• a) Die godsdiens van die
verhewenheid ••o••••••••••••
b) Die godsdiens van die
skoonheid "' o • ., o • • • " ~ • o • " (I tlo • •
c) Die godsdiens van die
doelmatigheid (of van die verstand) ... o••• 111. Die absolute godsdiens ... o . . . ., • • o . a) Die ,offenbare' godsdiens •••• b) Die geopenbaarde of
positiewe godsdiens ... .
c) Die godsdiens van die
waarheid en die vryheid ...
lV. Samevatting ••o·~···~• .. o••o••• .. ••
70 71 72 73
74
75 75 75 76 77D. Spesiale probleme o••••o••••••••••••• 78
1.
11.
HOOFSTUK V.
Openbaring ••••••••••••••••••••o•
Godsdiens en filosofie ••••••••••
'n VERGELYKING VAN GODSDIENS-WYSGERIGE
78
80
BESKOUINGE BY KANT EN HEGEL •••••• ., o • • • ··93
B. Godsidee ••••o•••••••••••••••o••o•••• 85
c.
Godsdiens • 0 • 0 ~ 0 e e g 0 0 • 0 V • • 0 0 e G ~ • e e 0 0 •HOOFSTUK Vl.
K.RIT IEJt • o • o o o o g e o • c • • • L • • e s. • o • "' • • " • • • • " •
HOOFSTUK Vll.,
TENTATIEWE OORSIG OOR DIE TAAK EN
TERREIN VAN DIE GODSDIENSFILOSOFIE ••••
86
88
105
VOOR1
NOORD ..
In die volgende bladsye sal die leser geen ,objektiewe' studie in die sin van 'n neutrale opvatting van godsdiens-wysgerige beskouinge by Kant en Hegel vind nie. Die neutraliteitseis is reeds 'n vooringenomenheid. Ons wil dan ook dankbaar en ootmoedig erken dat die Christelike grondmotief van skepping, sondeval en verlossing deur .Jesus
Christus hier kan spreek.
Graag wil ek aan u, hooggeleerde prof. dr .. H. G. Stoker,
my dank betuig vir u meesterlike leiding, insiggewende kritiek en verdieping van my insigte in die probleme van die wysbegeerte. Dat u ten alle tye bereid was en is om
my met raad en daad te help - ook gedurende die jaar wat ek onder u kon meewerk in die Wysbegeerte departement aan die P.U. vir C.H.O. - is vir my steeds 'n inspirasie om verder te studeero
'n Besondere woord van dank aan die Biblioteekperso-neal van die PoU• vir C.H.O. en aan die Biblioteke van die Vrije Universiteit en die Gemeentelike Universiteit te Amsterdam vir hul hooggewaardeerde dienste.
Aan my ouers vir wie geen opoffering te groot was nie om dit vir my moontlik te maak om my studies tot sover te bring, asook vir hul liefdevolle opvoeding, kan ek net s~: ek is dankbaaro
Annetjie, jy moes jou baie opofferings getroos, ook met die tik van die verhandeling. Steeds het jy my in liefde bygestaan en my werk met opregte belangstelling gevolg - baie dankieo
April 1955,
INLEIDING ..
ALGEMENE KARAKTEniSTIEK VAN DIE MODERNE WYSBEG:b2~RTE TOT EN :.:ET HEGEL.
Die moderne filosofie onderskei hom van die middel-eeuse veral deur die eis en erkenning van die prinsipe van die vryheid van die weten·.:>kapsondersoek~ Hierdie prinsipe was heeltemal vreemd in die middeleeuse filosofie; sy be-heersende prinsipe was die v~n die outoriteit. Hier was die oogmerk nie om die waarheid eers te vind nie, ma::tr om die waarheid in die teologies-filosofiese sisteem as
,vernunftig' te bewys. (D.i~ om die waR-rheid wat ener-syds op die outoriteit van Aristoteles en anderener-syds op die goddelike openbaring berus, deur redegronde te steun.}
In die tydperk van die Renaissance (ongeveer I6de
-I7de eeu} is die moontli~1eid vir die ontstaan van 'n
,selfstandige' wetenskap o.a. moontlik gemRak toe daar meer en meer in opstand gekom is teen die druk vru1 die outorite-re sisteem. Veral die natuurwetenskap het vroeg in die moderne tyd sy eie weg gegaan.
Die mens wou hom nie meer aan 'n outoriteit bind nie, maar die waarheid selfstandig soek en ken. Die mens vind dat hy hierdie doel alleen kan bereik deur daardie twee middels wat die mens van nature gegee is, naamlik die
,Vernunft', die logiese denke en die ervaring, Met be-trekking tot die waardering van hierdie twee sg. kennismiddels ontstaan in die moderne wysbegeerte (ongeveer I7de -begin I9de eeu~) die stryd tussen die ,rasionalisme' en die ;empirisme'.
Die rasionalisme sien in die rede die alleen volledig toereikende kennismiddel om die waarheid te bemagtig.
"Das Ideal des Rationalismus bildete eine von der Erfahrung unabhangige, der Bestatigung durch sie zwar ge-wisse, aber gar nicht bedurftige, die Dinge in ihrer wahren Beschaffenheit und in ihrem notwendigen zusammenhange er-blickende Vernunfterkenntnis." I}
Die lyn van Descartes (1596 - I65I), Leibnitz (I646-I7I6) en Wolff (I67J - 1754) meen om di~ probleem van die
werklikheid te kan oplos met die teoretiese rede, danksy die outonomie van die matematiese denke (scientialisme). Die denke is vir hulle 'n instrument van die mens om die
wereld te beheers. Dit veronderstel dat alles in die wereld streng logies en noodwendig saamhang,· dat die rede
'n skeppende, produktiewe vermoe is.
Hierteen kom die empirisme in opstand: die rede is geen skeppende vermo~ nieo So meen Rousseau (17!2 - 1778) dat die laaste ruspunt van die filosofie in die ervaring en nie meer in die teoretiese rede le nie (praktikalisme).
Sy reaksie was o.a. gegrond op die vrees dat die persoon-likheid verlore sou gaan, sodat hy voorkeur gee aan die morele rede bo die teoretiese redeo
Alhoewel die teorie, en met name die matematiese denke, n1e meer die allesbeheersende posisie het nie, word hier nog vasgehou aan die soewereiniteit van die praktiese rede, want die rede is nog in staat om die stof wat die ervaring hom bied, logies te orden. 2)
By die beantwoording van die vraag na die verhouding van denke en syn, het die rasionalisme soms tot dogmatisme geneig. Bier word die oortuiginge gehuldig dat die
,richtige Denke' die aard en natuur van die dinge volledig
I)
2)
Busse, L, : Die Wel tansqJJl!l..!'I!IJ&.~.!L<l~r gr~§._~~Q._PQ.i!_osophe··.
der Neuzeit, p.
7.
Van Riessen,
H.:
Filosofie en Techniek, p. 8.weergee, en dat daar tussen die korrekte denke en die syn 'n natuurlike harmonie, wat in die wereldordening self ge-grond is, bestaan. (o.a. Wolff.)
Aan die ander kant toon die empirisme 'n sekere nei-ging tot skeptisismeo Of die dinge so is soos ons bulle waarneem, voorstel en dink, of die wette wat vir ons denke geld ook vir die dinge self geld, kan n~e met sekerheid
be-slis word nie, want ons kennis is ook subjektief en tsein
met die ervaring (Hume (I7II- !774))~ Al~emeengeldigheid is nie onomstootlik langs die weg van die empirie~e te ver-kry nie, want latere ervaringe kan die huidige geldende wette omver stoot (skeptisisme by die sensualisme).
Beide die rigtinge scientialisme en praktikalisme mond uit in die filosofie van Kant (!724 - !804). Hy het die
betekenis van die teoretiese denke ingesien, maar ook moet hy die praktikalisme toegee dat die aanvangspunt in die fi-losofie die ervaring is. Nou is die taak van die filosofie vir Kant juis om te ondersoek op welke wyse die mens van die ervaring tot die teorie kom, of soos hyself se: hoe sintetiese oordele a priori moontlik iso In die kennis-kritiek, wat hom dit moet leer, beweeg hy hom - op tipies idealistiese wyse - in die gebied van die persoonlikheid, wat in die ervaring veronderstel is. Die brug tussen die dinge en die wet in die teorie vind hy in die aanskouings-vorme ruimte en tyd, en in die verstandskategorie~. Daar-om word deur die denkende subjek orde geskape in die chaos van ervaring.
Verder sien Kant saam met Rousseau in dat die teore-tiese rede die vryheid bedre~g en ook hy kias vir die vry-heid, vir die primaat van die praktiese rede bo die teore-tiese redeo Op die gebied van die praktiese rede is die handelende mens in vryheid gehoorsaam aan die innerlike
morele wet. Nie die soewereine {matematiese} wetenskap
nie, maar die soewereine persoonlikheid word vir Kant die
hart van die werklikheid en die filosofie~ Siel, wereld
en God is geen matematiese noodwendighede soos by
dogma-tiese rasionaliste nie, manr metafisiese vero11derstelli~ec. Die praktiese rede gee wel die toon asn, maar dit los die natuur, die domein van die teoretie~e rede nog nie op
nie - wat van die ,Ding an sich'? Die vryheid het 'n teen~
wig in die selfstandige natu·..1r. Verder speel die ervc=t.ring
by Kant nog 'n rol, want dit gee hom die a~skouingsvormeo
Hierdie beperkinge is o.a, by Fichte, Schelling en
Hegel opgehef .. By Fichte ( !762 - !8!4) beperk die natuur-·
- ,Ding an sich' nie meer die absolute v~yheid en die
atso-lute soewereiniteit van die rede nie. Die \'Wrtel van die
werklikheid is die selfbewussyn en die wereld is 'n rede-sisteem. ~wat in de werkelijkheid gebeurt, is de
ver-werkelijking van het ,ik'in een confrontatie met het ,ni8t
-ik', als de nog niet tot bewustzijn gekomen beperking van bet , ik' '' o I )
Die na-Kantiaanse idealisme bereik sy hoogtepunt in
die sisteem van Hegel.
Schelling (!775 - !854} en Hegel {!770 - I83I) plaas
in die plek van Fichte se ,Ich' die absolute of die logiese idee waaruit bulle natuur en gees aflei. Schelling ken in die natuur nog 'n eenheid van plan. Hierdie plan is nie selfstandig nie, maar ondergeskik aan die absolute of die rede waarin natuur en persoonlikheid in 'n sintese
ver-soen word.
Hegel sien die wereld as 'n ontwikkelingsproses1
be-beers deur 'n dialektiese wet, sodat in verskillende stadia
I) Van Riessen, H .. : a.w .. , p. 9,
steeds hoere eenhede ontstaano Maar ook hierdie stadia is, idealisties, ontwikkelingstrappe van die gees. Die dialektiek dryf die werklikheid vooruit, In die gees roep die tese, wat altyd beperk en eensydig moet wees,
noodsaaklik die antitese op, om deur die spanning van die
teenstellinge heen tot 'n ho~re sintese te kom.
Die geskiedenis is vir Hegel 'n redesisteem, omdat die fondrunent die absolute van die wereld, die rede, die absolate gees is. Reeds by Hegel doem die probleem op
dat die natuur (,die wereld') as die nie-teoretiese
weer-stand bied teen die rede, en hy was verplig om die ,toe-vallige' te erken. Die latere irrasionaliste het dan ook
ingesien dat die werklikheid iets andors is as die teorie. I}
·---
---~,-----
.-I) Van Riessen, H.: avw., p. I70o
HOOFSTUK I.
ENKELE HOOFLYNE VAN
DIEFILOSOFIE VAN
KANT.In teens telling met die dogme.tisties-rf!.sionali stiese
stelsels van Leibni tz en Wolff aan die een kant, en die em-·
piristies-sensualistiese stelsels van die Engelse filosowe
soos Locke en Hume, aan dle and~r kant, stel Immanuel Kant
sy kritisisme.
Die scientialistiese rasionalisme vanaf Descartes tot
teibnitz en Wolff het gemeen om alle kennis uit die menslike
rede af te leio Kant se dat hulle ,vernunftige Gedanken'
oor God, die wereld en eli e. sicl gehad het .. Sensualisme
was ook vir Kant d~aties, omdat hulle in die ervaring nie
'n probleem nie, maar die oplossing van die probleem van
I)
die kennis gesien hete
Hume het Kant uit sy dogmatiese sluimering gewek, deurdat hy die ervaring nie as 'n onomstootlike gegewe ge-sien het nie, maar a.s 'n probleem.
Kant se probleemstelling en probleemoplossing het in
die geskiedenis van die filosofie 'n nuwe weg gebaano
Die nuwe in sy filosofie noem Kant sy Copernikaanse
om~-en-teling. Copernikus het gese dat die verhouding van die
aarde tot die hemelliggame nie so is d~t die son en die
planete om die aarde beweeg nie, maar dat die aarde en die
ander planete om die son dr~aio Op'ndergelike , revolusie
van die denke' is Kant se filosofie gebou.
In sy voorwoord tot die tweede druk van die .Cri tik der
reinen Vernunft, kom Kant met die volgende uitspraak:
11Wenn die Anschauung sich nach der Beschaffenheit der
Gegenstande richten muszte, so sehe ich nicht ein, wie man
I) Vgl. Snethlage, J. :. : De Go~sdienstphiloso2hi~~
Immanuel Kant, P~ 35.
a priori von ihr etwas wissen konne; richtet sich aber der Gegenstand (als Objek der Sinne) nach der Beschaffenheit unseres Anschauungsvermogens, so kann ich mir diese Moglich-keit ganz wahl vorstellen. " I)
So wil Kant die vaste grondslae van menslike kenne
(wete en geloof) in die rede van die mens vind; rede, nie
as verstand nie, maar as ..:1omo noi.lmenon.
Beide die standpunte van Hume en Leibnitz veronderstel
dat bui te ons 'n wereld bestaan, en c.at ons die va.n ons
onafhanklike wereld k~ ken (of miskien ook nie kan ken nie}o
In beide gevalle le by die kenproses die swuarte~unt in die
objek. Kant neem egter posisie in di& subjek; uit die ek kan die geldi5heid van ons kennis verklaar word. Ons lees nie die wette van die natuur af nie, maar ons skryf die wet-te aan die natuur voor! 2} Imrners ons weet nie of daar buite ons 'n wereld bestaan nie. By die kenproscs het ons
te doen met gewaarwordinge, met dit wat}.!! ons afspoel: met
,Erscheinungen'. 3) Die ,Ding an sich' kan ons nie ken nie.
Op die grondslag van sy Cogcrnikaanse vcronderstellin~ beoordeel Kant die wotenskappe ten opsigte van die reg waar-· op hulle vir hul prinsipia algemeengeldigheid en noodwen-digheid opeis.
· Ten eerste is daar drie teoretiese wetcnskappe, naamlik
matematika, suiwere natuurwetcnskap en metafisika. In hier-die wetenskappe w9rd daar vir bepaalde cordele 'n geldings
-reg opgeeis; van die cordele word beweer dat hulle coral, altyd en vir almal geld, dat hulle noodwendig en algemeen is,.
Maar, vra die kritikus, mot welke reg kan genoemde
·---
··
·-·--·--·-
---I) Kant, I. : Cri ti~-~~:r::-~ill.E~.m Ve.!J!u!'l.ll, P~ xv. 2) Ibid., p. 119.
3) Ibid., p. II2 en !59.
wetenskappe hierdie eis laat geld? In die matematika word algemeen aangeneem dat die kortste afstand tussen twee vas-te punvas-te 'n reguit lyn is. Op die gebied van die suiwere natuurwetenskap word gestel dat elke gebeurtenis 'n oorsaak
het~ Die metafisika leer die bestaan van vryheid, siel en God. Kant ag dit sy taak om te ondersoek of daar 'n regs-grond vir die algemeengeldigheid en noodwendigheid van
hier-die cordele is. I) Die Critik der reinen Vernunft is aan hierdie ondersoek gewy.
Tweedens is daar die wetenskap van die sedelike, die Etika., Dit kom met absolute norme waa.rvolgens al ons
doen en late beoordeel word, met bevele waaraan alkeen moet gehoorsaam. Die sedewet skryf voor wat behoort, ,was
ge-tan warden~~. Nou stel Kant die vraag: met watter reg word vir hierdie oordele (wat betrekking het op ons
wils-2)
lewe) a1gemeengeldigheid en noodwendigheid opgeeis? Is daar vir hierdie ,Satze' 'n regsgrond? Indien die aan-gevoerde regsgrond nie houdbaar is nie, kan ek 'n houdbare
regsgrond in die plek daarvan gee? Hierdie kritiese vraag word beantwoord in die Critik der practischen Vernunft.
Derdens moet die Estetika as wetenskap krities onder-soek word~ In die estetika word geeis dat die beoordeling van die dinge ondGr die gesigspunt van skoonheid en doelma-tigheid moet geskied. 3) Watter regsgrond, vra Kant, word daar vir die algemeengeldigheid en noodwendigheid van die estetiese beoordelings aangevoer?
Op
hierdie vraag gee Kant antwoord in sy Critik der Urtheilskraft.By sy ondersoekinge toon Kant aan dat ons kenvermoe
drie kragte besit: aanskouing, verstand en rede. By die
---·---I) Kant, I. : Cr i tik ~~r.: -~in~_Vernunft, p. xi - xi v. 2) Kant, I~: Critik der practischen V~rn~nft, p. 23 v.v.
3) Kant, I~: Critik d~Lll!:ilJ~.!_lskraft, p. xxx.
waarneming het ons indrukke, gewaarwordinge, Oar die
oar-sprang van die gewaarwordinge k~ ons niks positiefs se nie.
Dit is egter die grondmateriaal van ons kennis. I)
Wanneer ons waarneem, verbind ons deur ons aanskouing
die verskillende indrukke in die vorme van r~imte en tyd~
2)
Die indrukke word ,raumlich und zeitlich angeordnet'.
Ruimte en tyd behoort nie tot die inhoud van die waar-genome nie, maar is aanskouingsvorme van die subjek
waar-deur die materiaal van die gewaarwordinge georden wordo Ruirnte is die aanskouingsvorm van die uitwendige
waarne-ming. 3)
~yd
is die aanskouingsvorm van d.ie inwendigewaarneming, 4 ) Ruimte en tyd is a priori, dit is: hulle
gaan logies aan alle ervaring vooraf.
Die aanskouingsvermoe werk in alle redelike wesens op
dieselfde wyse. Die vorme, ruimte en tyd, is gegrond in
5)
die ,Bewtisstsein aberhaupt'.
Deur die idealiteit van die ruimte aan te neem, meen Kant dat hy die regsgrond vir die Geometrie gevind het. Alle ruimte-groothede word gedra deur die oneindige ruimte,
wat egter nie in ,natura rerum' bestaan nie, maar 'n aan-skouingsvorm van alle redelike wesens is •
...__
Na die rnatematika word die suiwer natuurwetenskap na
sy geldingsreg ondersoek~ Een van die punte van ondersoek
is die kousaliteitswet, In die natuurwetensk'lp word daa.r
uitgegaan van die absolute geldigheid van die kousaliteits-wet; daar word aangeneem dat elke gebeure 'n oorsaak heto
Die grond vir die geldigheid van die kousaliteitswet le nie in die waarneming van dit wat geskied nie, maar in
~l
Kant, I •: Critik der rein en vernunft, p. 129 - J4Jo!bide 1 p. 4Jc
Ibid., p. 3!.
Ibid., p. 37.
5) Ibid. , p. 4!.
die organisasie van ons kenvermoe, naamlik in die verstand~
Die verstand is nooit betrokke op ,Gegenstande' nie, maar alleen op die aprioriese begrippe van die ,Gegenstande', d.w.s. op die d~nk-kategoriee. Oorsaaklikheid is vir Kant
I)
'n kategorie. Net soos die aanskouing die
gewa~rwor-dinge verbind in di e vorme van ruimte en tyd, so verbind die verstand die rllimtelike en tydelike geordene in sy ver
·-bindingsvorme, naamlik die ::..:ategoriee - twaalf in getal.,
Die kategorie~ konstitueer die objek~ Wat ons objek
noem, is niks anders nie as 'n sintese dellr die Yerstand. Die objek wat hom aan ons kenver.moe voordoen, is 'n produk van die samewerking van waarnemingsvermoe en verstand.
Die verbinding van die indrukke deur die k~tegoriee geskied algemeen en noodwendig. Dit is die ,Bewusstsein aberhaupt', die bo-bewussyn wat die sintese algemeen en noodwendig
vo_l-2)
t rek.
Uit die kntegoriee lei Kant die ,Grundsatze des reinen Verstandes' af, waarvan die analogiee v~n die erYaring deel uitmaak. Hier trag Kant die geldingsreg Yan Newton se
teorie kenteoreties te regverdig. Die resultaat van sy ondersoek is dat die aksiomata van die natuurwetenskap al-gemeengeldig en noodwendig is, omdat hulle op die apric:..'i
e-se denkvorme - die kategorie~ van die verstand - berus~
Die regsgeldigheid van die aksiomata 1§ duo in die subjek.
Ons lees nie die wette van die natuur af nie, maar ons skryf &an die natuur sy wette voor.
Die derde sg. wetenskap wat getoets moet word, is die metafisika. Die kritiese vraag: kan die prinsipia waar-van die metafisiese r-etenskappe uitgaan, met dieselfde reg gehandhaaf word as die van die natuurwetenskappe en die
---I ) Kant, I .: ~~itik der ~!nen Vernunft, p. 78. 2) Ibid., p. 9o.
matematika, moet ontkennend beantwoord word~ K3.nt se dat
die metafisika hom skuldig maak A.an onwetenskaplikheid deur
oor dinge te spekuleer wat buite die ervaring le. I}
Die kategorie~ is alleen aanwendbaar op dit wqt in die
aanskouingsvorme, ruimte en tyd, gebied wordu OmdA.t die
drie objekte van die metafisika, siel, wereld en God nie
in die vorme van ruimte en tyd gegee is nic, en die
kate-gorie~ dus nie op hulle aangewend kan word nie, is dit
on-moontlik om dit te kenQ Die konklusie is voor die
hand-liggend: metafisika is geen wetenskap nie~
Maar waarom beoefen die mens dan metafisika as dit tog
geen wetenskap is nie? Kant gee die volgende antwoord:
,
Naas die waarnemingsvermoe'·en die verstand het die
mens nog die rede ( ,Vernunft' in engere sin), Die rede
trag om deur redeneringe op te klim van die voorwaardelike
(,Bedingte'), van die in die ervaring gegewene, tot dit wat
buite alle ervaring le, die onvoorwaardelike ( ,Unbedingte'},
• # • • ~ 2)
Die rede is d1e vermo~;; VR.n d1e 1dec::. Volgens Kant
is een so 'n rede .... idee 'n onbereikbare ,Aufgabe' aan die
verstand~ Die eerste idee omvat die totaliteit van alle
verskynsels van die uitwendige sin; dit is die idee van die
kosmos. Die tweede, die idee van die siel, omvat die
to-taliteit van die verskynsels van die inwendige sin. Die
derde, die gods idee, omvat die totali tei t van a.lle verskyn-sels.
Die drie idee wat dus op die ,Unbedingte' betrekking
het, is ons nie in die ervaring gegee nie, maar word ons
deur die rede ,aufgegeben • 3)
~ndat
ons rede die grensewat vir die menslike kenne gegee is, oorskry, en in
oor-I) Kant, I.: Critik der reinen Vernunft, p. xiii v.vo
2) Ibid~, p. 277.
3) Ibid., p. 278.
rnoed meen dat hy die terrein wat agter die ervaring le ook tot objek van die kenne kan maak, bou dit drie metafisiese
wetenskappe op, naamlik rasionele kosmologie, rasionele psigologie en rasionele teologie •.
Die rasionele psigologie maak hom skuldig aan paralo-gismes, die rasionele kosmologie verwikkel hom in antinomiGe,
die rasionele teologie ge8 bewyse vir die beota~n van God
t b . . I)
wa geen ewyse 1s n1e • •
Die fout van die metafisiese wetenskappe is dat diL
idee, wat niks anders as regulatiewe prinsipia vir ons ken -nis is nie, vir konstitutiewe prinsipia aangesien word.
Alleen die kategoriee, die oorspronklike kennisvorme wat
dien om die ervaring tot stand te brinc;S, het konstitutiowc
betekenis. Die i_£!.ee daarenteen ::·oep geen objekte in
aan-syn nie, maar is grensbegrippe; hulle open vergesigte, maar 2) voeg geen nuwc gebiede aan die ervaringswereld toe nie ..
Ook die etiek kom voor die forum van die kritieko Die etiek wil 'n normatiewe wetenskap weeso Dit beweer dat daar gebooie en voorskrifte is wat 'n absolute
karak-ter dra. Met welke reg kan die norme geld, vra Kant.
Sy ondersoek het tot resultaat dat daar op etiese
terrain inderdaad absolute norme is wat algemeengeldig en
noodwendig is. Die hooflyne van sy betoog is die volgen-de: Naas die teoretiese rede is daar in die mens ook 'n
praktiese rede~ Die praktiese rede of die wil is die
grond van die sedelikheid. In die praktiese rede is daar
gebooie wat nie uit die ervaring stam nie, maar wat in die
organisasie van ons wilslewe gegrond is en wat a priori. algemeen en noodwendig is. 3)
-~---.. ....;.~----~----·-·----·-..
--
..--,..--
----~ .. ~-..---.----I) Kant, L: Cr_!,~:i}S.~<:le!:_ _ _£einen Vernunft1 p, 289 - 3!5, 2) Ibid., p. 498.
3} Kant 1 I. : Cri tik_g,~ractisch~!! Vez:.nunft 1 p. 48.
Kant plaa~ die eintlike van die etiek in 'n apriori-teit. Hierdie aprioriteit berus ten laastc in die rede, wat as vermoe om die wil te bepaal of 'n gebod voor te skryf, die E£~kti~~~-~~~ genoem word. Hierdie praktie~z
rede is in teenstelling tot die spekulatiewe rede ,rein',
d~w.s. los van empiriese ervaring; dit is die negatiewe
. h . :n:) aspek van d1e vry e1d.
Die wil is sedelik goed ~s ons hn.ndel ui t plig; waar-onder Kant verstaan: uit eerbied vir die sedewet. In hierdie sedewet het ons te doen met 'n wetgewing van die praktiese rede~ Die ~ns is outonoom, gee homself die wet; in hom le die laaste grond vir die absolute karakter van d~
etiese norme. vQp die standpunt van die heteronomie {d.i. dat iemand anders as ekself die wet gee) kan die algemeen-geldigheid en noodwendigheid van die sedelike norme nie gehandhaaf word nie~
v
Die laaste grond van die reg van die2)
sedelike norme
+e
in die subjek.Kant het daarop gewys dat die tekortkominge van die ,reinen Vernunft' tot hipoteses lei. Die behoefte van die praktiese ,Vernunft' daarenteen lei tot postulate.
die behoefte is op die plig gegrond •
Hier-.,Ein Postulat der reinen practischen Vernunft nennen wir einen theoretischen, als solchen aber nicht
erweislich-en Satz ••• , sofern er einem a priori unbedingt geltenden
practischen Gesetze unzertrennlich anhiingt." 3)
Daar bestaan 'n ~lig om die hoogste goed te bevorder.
Hierdie plig veronderstel dat die hoogste goed moontlik is. Die moontlikheid veronderstel op sy beurt God, vryheid en
---·----·-·--·-·-·-·--
---·--3)
Dooyeweerd, H.: De Wij_§_~~eer~ ~Q.r;_vx.e~side~, deeli, p. 342 ..
Kant, I.: Metaahysikder sirten 1n zwe1 ~he1leni-Rechts
lehre,
TUgen
Iefire. Nebst den k!~1ner~rr_Ahnanallungen zur Moral und ?olitik, p. 273.Kant, I.: ~Eitik de£_££actisc~n Vernunft, p. 2I4.
onsterflikheid.
Van hierdie postulate se Kant dat hulle vir die spe-kulatiewe rede transsendent is 1 maar vir die praktiese
immanent.
11Was practische Vernunft auch leistcn moge, ein
Er-kenntnisgebiet eroffnen jenseits der Schranken der Erfah-rung kann sie nicht •••• der G~aube kann nie das Wissen ver-mehren. Es ist dann auch nicht theoretische Einsicht, sondern praetische Gewissheit, vernunftnothwendige
Ub&r-zaugung.5 •• ", wat aan die vryheid, God en onsterflikheid
~aliteit
toese.I)
Opsommend kan ons se dat die metafi8ika dsur Kant as wetenskap afgewys iso Matematika en die suiwere natuur-wetenskappe asook die etiek1 kon egter die toets van sy
kritiek deurstaan. Die regsgrond vir hierdie wetenskappe vind hy in die Copernikaanse greep.
I}
Kant,I.:
Grundleg~_zur Me~aEhysik d££ Sitten, p.19.
HOOFSTUK II.
~ODSDIENS-W~S~G=E=n=I~G=E~B~E~S=K~~.--INGE ._B_Y--=K-ANT~.
A. MENSBESKOUING.
I. Die homo noumenon.
11Als Sinnenwesen ist der Mensch Erscheinung, als
geis-tiges, vernunfgeis-tiges, Zwecke setzendes und (sich selbst), Gesetze gebendes, frey wollendes Wesen aber ,Noumenon', zur intelligiblen Welt gehorig. " I)
Die mens is deels fenomeen en deels ,ein blosz intel
-ligibler Gegen$tand'. In die leer van die plig word die mens 11nach der Eigenschaft seines Freyheitsvermogens, wel-ches ubersinnlich ist, also auch blosz nach seiner Mensch-heit, als von physischen Bestirnmungen unabhangiger Per-sonlichkeit {homo noumenon) vorgestelt, zum unterschiede
von ebendemselben, aber als mit jenen Bestimmungen behaf
-2)
teten Subjekt, dom Mcnschen (homo phaenomenon}".
Alle voorstellinge wat tot ons kom laat ons nie die werklikheid ken soos dit ,an sich' is nie. Laasgenoemde kan ons alleen ken deur ,Gegenstande' wat ons self
voort-bring. Aangesien ons onsself nie skep nie, so ken ons
ons-self deur die innerlike sin as verskyning. Hierby moet ons aanneem dat ons Ek as ,an sich' bestaande daaraan ten grondslag le. Ten opsigte van dit wat as affeksies ons
bewussyn gegee is, hoort ons tot die sinlike wereld. Ten
opsigte van dit wat ,uns gar nicht durch Affizierung der
Sinne, sondern unmittelbar zum Bewusztsein gelangt' hoort
3}
ons tot die intelligibele wereld~
I
)
5~
Die redelike wese {die mens) moet homself sien as
·---·---·
Kant, I.: Critik der practischen Vernunft, p. 17~.
Kant, I.: Grundl~ung zur Metaphysik der Sitten, p. 45. Ibid. , p. 79 - 82.
behorende tot die noum0nale w~reld~ I'.
homo noumenon geskape" '
God het die mens as
Die (''!.~lisl!le van ,Ding "~n sich · en ,:2rscheinung 1
vind
ons soos 1n goue draad deur die filosofie van Kanto In
sy mensbeskouing is dit juis die beginsel dat die mens 'n
burger van twee werelde is, wat Kant gebruik om problema op te los ..
As persoon wat ~~t die sinlike wereld behoort, is die mens onderworpe a'ln 'n wet wat ui t die , Ve:cnunft 1
ontsp:.:ing, d.w.s. uit detaj:die deel van die persoonlikheid wat tot die intelligibele wereld behoortu Laasgenoemde persoonlikheid word met die predikate vryheid, (en daarmee onafhanklikheid van die natuurmeganisme) ,Zweck an sich' en outonomie
ver-.
:)s~er.
~ Die homo fenomenon (wat tot die sinlike wGreld behoort),
is ook ,Gegenstand' van die kenne en veronderstel as soda-nig die transsendentale eenheid van die selfbewu:-syn" Die dryfvere en neigings van die homo fenomenon staan onder die natuurwette; dit kan da.n ook psigologies nagevors word. 3 )
..; Die homo noumenon hoort by die , Verstandeswel t 1
, en staan
as sodanig in 'n ander ordening van dinge as wat binne die
fenomenalit i t van die sinlike wereld geld.. J rn Redelike
wese kan die kousaliteit van sy eie wil nooit anders as on -der die idee van die vryheid dink nie. Vryheid in
nega-4,1
tiewe betekenis is onafhanklikheid van die sinlike wereld ..
Alleen as 1 Intelligcr_ ' kan die mens as 'n werklike
prak-tiese wese gedink word, en wel in soverre as wat hy draer van 'n onvoorwaardelike sedewet1 wat slegs uit die ,Vernunft'
self stara, is.
~~
3) 4)Kant 1 L: .Qr.i,tP'S_~r._E!.actischen Vern~lJ:ft, p. I78o
ibid..,,
Pn
I05.
Kant, I .. : Cri tik de.£._£_einen Vernul)ft.; p,. 38L Kant, I. : CfitilL.~:£...Q!:.!1Ctiscfieg_ Y~_l'!l~:r'_!ft, p., 5L
v Alleen as intelligibele wese is die mens in staat om
sy handeling as §l handeling voor te stel, in teenstelling
gebeurtenis wat deur die meganisme van die natuur voortge-bring is. Positief word die vryheid gekenmerk deurdat dit die idee van 'n ,reine Vernunft' is. \ 'n Wet wat deur die
, Vernunft' voorgeskryf is, is 'n algemene wet. "As noumenon is die mens lid vru~ 'n ,Reich der Zwecke', van 'n gemeen-skap van redelike wesens.
I)
Die wese van die homo noumenon word deur die vryheid bepaal. In hierdie begrip kom die heerskappy van die
,Vernunft' uit. Die bo-sinlike wereld is niks anders as 'n wereld onder die outonomie van die ,reinen practischen Vernunft' nie. 2) Dit is die vryheidsidee wat die mens
-tot lid van die noumenale wereld maak.
Kant wil dat die homo noumenon en homo fenomenon nie los vanmekaar staan nie, gesien sy uitspraak dat 11 • • •
die-selbe Handlung, die als zur Sinnenwelt geh5rig, jederzeit
sinnlich bedingt, d.h. mechanisch-nothwendig ist, doch zu-gleich auch, als zur Kausalitat des handelnden Wesens, so-fern es zur intelligiblen Welt geh5rig ist, eine sinnlich unbedingte Kausalitat zum Grunde haben, mithin als frey
d ht d k " 3) ge ac wer en onne".
J Is dit nie ongerymd om te se dat dieselfde menslike
handeling wat as verskyning {fenomeen) onder die natuur-·
kousaliteit hoort, tegelyk vry moet wees nie? Ka!lt meen hierdie teenspraak as 'n skynbare aan te toon juis deur sy onderskeiding tussen ,Ding an sich' en verskyning, tussen die homo noumenon en die homo fenom-none Die grondwet van kousaliteit het alleen betrekking op die verskyninge; da~r~~
---·
I) Kant, I.: Grundlegung z~_Metaphysik der Sitten, Pc 64p 32) ) Kant, Ibid., p. I~:
l25.
Critik der pract~en Vernunft, p. 46~kan dieselfde wil gedink word as verskyning (fenomeen), as nie vry nie ~ as ,Ding an sich' (noumenon), as nie aan die natuurwette onderhewig nie, d~i. as vry.
I)
\/ Die mens het sy intelligibele karakter as ,Ding an sich1
, as ,Noumenon'; terwyl hy die empiriese karakter
be-2)
sit as ,Erscheinung', as ,causa phenomenon'. In die
I • ~ f ... ..4,....
ryk van die verskyning ( ,natu~r') is die verstand die
wet-gewer van die natuur, daar dit self die empiriese
natuur-werklikheid as ,Gegenstand' konstitueer. Oor die bo-sin-like ryk van die sedebo-sin-like vryheid swaai die homo noumenon die septer van sy soewereiniteit.
Die idee van die outonome selfbepaling van die per-soonlikheid is van grondlcggende betekenis vir die gods-diensopvatting van Kanto In sy Critik der practischen Vernunft soek Kant die transsendente wortel van die
werk-likheid nie meer in die matematiese en natuurwetenskaplike
verstandskategorie~ nie, maar in die redelik-sedelike
be-grip van die vryheid. 3) Die proklamering van die
pri-maat van die praktiese rede be~eken dan ook die eerste stap om die synsgrond van die tydelike werklikheid in die idee van die outonome sedelike persoonlikheid te konsen-treer. 4)
II. Vryheid en outonom~.
Dit is die rotsvaste oortuiging van Kant dat sedelik-heid sender vrysedelik-heid onmoontlik isc Prakticse (sedelike)
vryheid word deur Kant omskryf as "Una.bhangigkei t der
Willkllr von der Notigung durch Antriebe der Sittlichkeit."5)
Die wil kan dierlik wees as dit deur die sinlike
---·---
-
--
-·---
-·-·---Kant, I.: Crttik ~~yractischen Vernunft, p, 125. Kant,
I.:
Qr~~ik der re~nen Vernunlc, p.24 enQ£Undlegu~. zur Meta£hys~!_ de~_Si t ten, p. -a5 ..
Dooyeweerd, H .. : De Wij2be~eerte der Wetsidee, deel I,
Po 32I. - - --~--
----Ibid., p., 322.
Kant, I.: Cri ti~der .]:Sin~- Vernunft, p. 429.
drytvere dwingend bepaal word; dit kan vry wees as dit on-afhanklik van sinlike dryfvere en deur bewegingsredes van die ,Vernunft', bepaal word; (en deur die sinlike dryfvere slegs ,affiziert' word, maar nie bepaal word nie).
Hier het ons te doen met die bewussyn van die vryheid; d.w.s. die bewussyn dat ons in st~9t is om onafhanklik van die neiginge 'n besluit kan neemw In hierdie sin verklaar Kant: 11Nun behaupte ich: dasz wir jedem vernunftigen Wesen, das einen Willen hat, nothwendig auch die Idee der Freyheit leihen mussen, unter d0r es allein handle. Denn in einem solchen Wesen denken wir uns eine Vernunft, die practisch ist, d.i. Causalitat in Ansehung ihrer Objekte het. ~~n
kann man sich unmoglich eine Vernunft denken, die mit ihrem eigenen Bewusztseyn in Ansehung ihrer Urtheile anderwarts her eine Lenkung empfienge, denn alsdenn wurde das Subjekt nicht seiner Vernunft, sondern einem Antriebe, die Bestim-mung der Urtheilskraft zuschreiben. Sie musz sich selbst als Urheberin ihrer Principien ansehen, unabhangig von !remden EinflUssen, folglich musz sie als practische
Vernunft, oder als Wille eines vernanftigen Wesens, von
.
I)
ihr selbst als frey angesehen werden."
- Die sedelike vryheidsbegrip hang ten nouste saam met die begrip van die sedewet; ja die bewussyn van die sede-wet voer ons noodwendig tot die bewussyn van die vryheid.
Die moet veronderstel 'n ~!
Praktiese vryheid se Kant, kan 'n mens ook as onaf-hanklikheid van die wil van alle ander wette behalwe die
sedewet, definieer. 2
1
<
t Elkeonafhan~likheid
van vreemdebepalende momente is vryheid in negatiewe sin. Die eie wetgewing van die suiwere en as sodanig praktiese rede, is vryheid in positiewe betekenis. In die gedagte van I)
• 2)
p. 20/ die sedelike
die sedelike outonomie le 'n dubbele betekenis opgesluit: die ek stel hom nie slegs onder die sedewet nie, maar die
~ kry ook eers deur die sedewet sy eie selfheid; dit word eers tot outos deurdat dit hom aan die nomos onderwerp; dit word eers tot
~
wanneer dit homself gehoorsaamo I}11Wir erkennen also die practische Freyheit durch Er-fahrung, als eine von den Naturursachen, namlich eine Cau-salitat der Vernunft in Bestimmung des Willens, indessen dasz die transzcendentale Freyheit eine Unabhangigkeit dieser Vernunft selbst {in Ansehung ihrer Causalitat, eine Reihe von Erscheinungen anzufangen), von allen bestimmen-den Ursachen der Sinnenwelt forderd, und sefern dem Natur-gesetze, mithin aller moglichen Erfahrung, zuwider zu seyn scheint, und also ein Problem bleibto" 2)
1 Riermee het ons aangeland by daardie vryheidsbegrip wat Kant as die transsen~ntale vryheid bestempel.
, Transsendentale vryheid E die vermo~ om 'n oorsaak, 'n toe stand vans elf aan te vang • Hier staan die kousa-liteit nie soos die natuurwette ~ onder 'n ander oorsaak nle. Dit word ook kousaliteit uit vryhe~~ genoem, aange-sien ,natuurkousaliteit' betaken dat alles wat geskied 'n oorsaak het, en dat die kousaliteit van die oorsaak ook weer 'n oorsaak moet
he.
Hier bestaan egter 'n dinamieseeepete aanvang van die handele. Hierdie nuwe reeks van gebeurtenisse wat deur die kousaliteit uit vryheid begin, sluit hom wel volgens die tyd aan by die vroeere, maar is tog nie 'n blote voorts~tting daarvan nie, 11sondern die bestimmenden Naturursachen horen oberhalb derselben, in Ansehung dieser Ereingnisz, ganz auf, die zwar auf jene folgt, aber daraus nicht erfolgt ••••• " J)
~---·---~~
3 )
Dooyeweerd, H.: a.w. p. 339~
Kant, I.: Critik der reinen Vernunft, p. 609. Ibid,, p.
.
552:
So is die antinomie tussen vryheid en kousaliteit al-leen op die grondslag van die kritiese idealisme op te los.
Hierdie vryheid is egter 'n transsendentale idee wat geen ,Gegenstand' in die ervaring het nie.
~ Die mees algemene formulering van die transsendentale vryheid vind ons in die derde antinomie van die ,reine Ver-I nunft'. Daar lui die tese: ,.Die Causalitat nach Gesetzen der Natur ist nicht die einzige, aus welcher die Erschei-nungen der Welt insgesammt abgeleitet werden konnen. Es ist noch eine Causalit~t durch Freyheit zu Erklarung der-selben anzunehmen nothwendig. " I)
~ Kant voeg hierby dat hierdie vryheid nie bewysbaar is . l l . tl' k . 2) H' k d. k n1e, maar we og1es moon 1 1s~ 1er om 1e pra -tiese rede die teore-tiese rede tot hulp, Hy is in staat om die idee van die transsendentale vryheid die gewensde realiteit toe te se. Die vryheid as postulaat van die
praktiese rede is geen teoretiese dogma nie, maar wel 'n
teoretiese veronderstelling; wat wel nie die gebied van
---·---·---2
1}
Kant, I.: Critik der reinen Vernunft, p. 346.) 'n Kort sa.mevatting van die aard van die idee gee .. Tj. Hoekstra soos volg: nVom Nicht-erfahrbaren, Uber-sinnlichen, ausserhalb der Kette der Erscheinungen Liegenden, Unbedingten gibt es keine Erkenntnis. Und doch ist es das Verlangen des menschlichen Geistes ••• uber die Erfahrung hinaus zu gehen, die endlose durch das Kausalitatsgesetz mit Naturnotwendigkeit verknapf-te Reihe der Erscheinungen anzufangen mit einem jen-seits aller Erfahrung sich befindenden ersten Glied. Dieser notwendige Drang der Vernunft, ••• vom Erfahrungs-massigen-Bedingten aufzusteigen zu einem uber Raum und
Zeit Liegenden Unbedingten, bringt in uns die Ideen hervor. Ideen sind keine Erkenntnisse, sondern Auf-gaben der reinen Vernunft. Obwohl wir ihre
gegen-standliche Realitat nicht behaupten durfen, sind sie dennoch nicht nur denkmoglich sondern denknotwendig. Sie sind regulative, nicht konstitutive Prinzipien unserer Weltanschauung. Ihre Anzahl ist drei: Un-sterblichkeit der Seele, Freiheit, Gott. Ob diese drei existieren, kann. reine Vernunft nicht aussagen, denn sie sind ihr nicht gegeben, .sondern aufgegeben."
(Vgl. sy Immanente Kritik zur Kantischen
Reli-gionsphilosophi~, p. I2.)
die spekulatiewe rede (vryheid as transsendentale idee) objektiewe realiteit verleen deur die idee in 'n relasie met 'n praktiese gebod te bring,
Wat is nou die verhouding tussen die transsendentale vryheid en die praktiese vryhaid? In 'n brief aan
Kiesewetter gedateer 20 April !790 stel Kant dit soos volg: Die Mqglichkoit der Freiheit, wenn sie vor dem mo-ralischen Gesetz betrachtet wird (in der Kritik der reinen
Vernunft), bedeutet den transzendentalen Begriff der Kau-sa.li ttit eines Wel twesens llberhaupt ( ohne darunter beson·-ders die durch einen Willen anzeigen zu wollen}, sofern sie durch keine Grande in der Sinnenwelt bestimmt ist, und daselbst wird nur gezeigt, dasz sie keinen Widerspruch GnthS:lt. Nun wird durchs moralische Gcsetz jene transzen-dentale Idee raalisiert und an dem Willen, einer Eigon-schaft der vernunftigen Wesen (der Monsch) gcgebcn, woil das moralische Gesetz keinen Bestimmungsgrund aus der Na-tur (dem Inbegriff der G~enstande der Sinne) zul~szt und der Begriff dar Freiheit als Kausalitat wird bejahend er-kannt, welcher, ohne einen Zirkel zu bogehon, mit dem mo-ralischan Bestimmungsgrund reziprokabal ist." I)
v Die praktiese {sedelike) vryheid is g~rond op die
. 2)
transsendentale vryhoid. Transsendentale vryheid eis die onafhanklikheid van die rede van allc bepalende oorsake van die sinlike wereld. Praktiese vryheid eis 'n kousa-liteit van die rede in bepaling van die wil. Die trans-sendentale vryhoid word deur die bctrekking op die praktyk omgebuig in praktiese vryheid~ Die betekenis hiervan gee Kant in die volgende woorde: n•••dasz mein denkendas Selbst
in seinen willkUrlich~n Handlungcn frey und uber den Natur-Aangehaal by Messer, A.: Kants Ethik, p. 336,
Kant, I.: Qritik der rein~n~~nug{~.
P•
4r5.zwang erhoben sey, ••• (ist ein) Grundstein der Moral und Religion." I)
Alhoewel die transsendental e vryhaid nooit in die er-varing aangetref kan word nie, (d.w.s" dat die vryheid nie Mir die teoretiese kennis deur die ervaring bewys kan word
nie ) is geen sedewet en toerekenbare handele daarsonder moontlik nie. Transsendentale vryheid is die enigste
idee van die spekulatiewe rede waarvan ons die moontlikheid a priori weet, aangesien dit die voorwaarde van die sedewet
) -z '
2 ../}
is; t oerekenbare handele sander vryhe1d i s ondenkbaaro
Vryheid is die sentrale idee, want di e realisering
daarvan waarborg die realisering van die ander twee idee,
naamlik God en onsterflikheidg 4) Reeds hier skemer dit
al deur wat Kant se opvatting in sake die verhouding tussen sedelikheid en godsdiens is: godsdiens is gegrond op
sede-likheide
Nog duideliker kom dit uit in di e volgende st ellinge van Kant:
Die realiteit van die vryheid word onmiddellik bewys deur die apodiktiese wet van di e praktiese ,Vernunft' .
5)
Vryheid is die voorwaarde van die hoogste goed. Die realiteit van die ander twee idee word eers bewys op grand
van die a priori gegewe objek van die sedelik bepaalde wil ,
naamlik die hoogst e goed.
I I I~ Die goei ~-wiU!}_3,:h~_Q2.2!.?..J:!~isl~l2in~!.I2.£.
Es ist uberall nichts in der Welt, ja uberhaupt auch auszer derselben zu denken moglich, was ohne Einschrankung
6"
fur gut konnte gehal ten werden, als allein ein guter Wille. :• )
I)
2~~ ~
6) Kant, I ": Kant, L : Hoekstra, Kant, L : Ibid., p. Kant, L :Cri t ik der_~~-ne_Q_y~~nft~, Po 36 7. .Qr.i tik_der_£.£.~_9tis.£b.~ll_Y~£!2~!}ft , p. 5.
Tj.: a.w., p. 14.
-£7~ :i~-q~£ ;e~~ctischen v_~E~_ft, p. 4.
Q~!}Ql-e&..l!.l£.-~~.£J.'4~~~~.si]:s _3~£2.i t t en; p •. 3 e
Nie elke wil is goed nie, dog alleen daarg;j.e ]'lil wat hom deur die bewussyn van die plig laat lei.
Die bewussyn van die ,Sollen' dui daarop dat die sede-like handeling onder 'n wet staan. Die begrip ,plig'sluit
implisiet 'n wet in, 'n Goeie wil kan dan alleen daardie
wil wees, waarvan die dryfveer cf maksime die vervulling van 'n algernene wet is. In die vorm van die imperatief lui dit: 11Handle so, dasz die Maxime deines Willens
jeder-zeit zugleich als Prinzip einer allgemeinen Gesetzgebung gelten konneo" I)
Die menslike wil is eers sedelik, besit dan eers mora-liteit, wanneer die handeling suiwer terwille van die wet geskiedD ,,Pflicht ist die Nothwendigkei t einer Handlung
2)
sus Achtung fUrs Gesetz."
In soverre die sedewet 'n handeling gebied, onder uit-sluiting van bepalingsgronde wat uit neiging voortvloei,
3)
heet dit plig,.
Alle sedelikheid van die handele le daarin dat dit uit die plig, uit eerbied vir die sedewet geskied, en nie uit
l iefde vir die plig nie.
Waar kom hierdie sedewet vandaan? Vir beide die
ken-ne asook die moraal eis Kant algemeengeldigheid en
nood-wendigheid, d.w.s. ,bedingungslosigkeit'; en dit kan nie op
die gebied van die ervaring gesoek word nie. Die ,Vernunft' is alleen in staat om algemene en absolute prinsipes te le-wer. Die eie ,Vernunft' van die mens is die bron en
draer van die sedewet. Hieruit volg dat die sedelike wet-gewing deur die mens self geskied. Aangesien die ,Vernunft' hom deur sy eie wet laat lei, is hy outonoom.
I} Kant, Io: Grundl~ng ~ur Metaphysik d~~tt~, p. 63
~ Critik der practischen Vern~, p. 36.
~) Kant, I.: Grundle~ zur Meta~ik der Sitten p. 14.
J)
Kant, I.:
Or1t1k
:efjPractiscn~ernunrt, p.98 -
I05.
'n Handeling word sedelik genoem wanneer die wil be-paal word deur die blote vorm van die wetgewende ,Vernunft'. Die wil handel goed wanneer dit dit dryfvere van die sede-wet wat sig in die ,Du sollst' uiter, as maksime in hom opneem.
I)
Sedelik-goed is alleen 'n vrye handeling. 'n Hande-ling is boos wanneer die wil nie bepaal word deur die sui-were wetgewende vorm nie, maar deur materi~le bepalings-gronde, (wat almal die eie gelukkigheid tot prinsipe bet).
Aangesien nie die ,reine Vernunft' nie, maar die sinlike dryfvere die bepalingsgrond van die wil is, is die wil nie outonoom nie, handel dit nie vry nie, want dit word bepaal deur die kousaliteit van die verskyninge. 2)
So gesien, is die ,Vernunft' met sy vryheid die bron van die goeie, terwyl die sinlilrneid met sy natuurnoodwen-dige kousaliteit die bron van die bose is.
Die mens is van nature boos. 3 ) Menslike boosheid le nie in sy neiginge en begeertes as sodanig nie, want dan sou dit deur 'n natuurwet bepaal wees, en die mens sou onverantwoordelik wees. Sy boosheid le in sy sedelike ge-sindheid, 4) net soos sy goedheid. Sy gesindheid kan te swak wees om sedelik te handel; of dit kan onsuiwer wees deurdat die mens nie net uit plig nie, ma~r ook volgens sy neiginge handel; of dit kan boosaardig wees deurdat die mens vrywillig die sedelike dryfveer {die eerbied vir die selfgestelde sedewet) aan ander dryfvere ondergeskik stel. In al die gevalle ontstaan sy boosheid uit sy vryheid, en is sy boosheid sy eie skuld.
~l
4)Hoekstra, Tj.: a.w. p. 2I. Ibid. , p. 23.
Kant, I.: Die Religion innerhalb der Grenzen der blq~zen Vernunft, p. 26.
Kant, I,: Crili}Ldet_E!:_act~sch~J1 Ve!.Q~J'!ft, p. IOI.
11Wenn nun ein Hang dazu in der menschlichen Natur
liegt, so ist im Menschen ein naturlicher Hang zum Bosen; und dieser Hang selber, weil er amEnde doch in einer freyen WillkUhr gesucht werden musz, mithin zugerechnet werden kann, ist moralisch bose. Dieses Bose ist radical, weil es den Grund aller Maximen verdirbt; zugleich auch als naturlicher Hang, durch menschlichc Krafte nicht zu V8rtilgen, weil dieses nur durch gute Maximen gcschehen konnte, welches, wenn der oberste subjective Grund aller Maximen als verderbt vorausgcsetzt wird, nicht statt fin-d~n kann; gleichwohl aber musz or zu uberwiegen moglich seyn, weil er in dem Menschen als frey handelndem Wesen angetroffen v1ird." I)
Ons moet nie vra na 'n .historiese oorsprong van die bose in die mens nie, maar na sy ogrsprong in die rede. Kant is daarvan oortuig dat die mens in die kern van sy wese tog geed is; hy spreek van 'n ,Hang' en nie van 'n van 'n ,Anlage zum Bosen' nie. Hierdie ,Hang'kan nie deur oorerwing Vbrkry word nie, is nie aangebore nie. Elke bose handeling moet gbsien word asof dit uit 'n
toe-2)
stand van onskuld ontstaan hete
Elke mens is self en alleen vir sy eie dade
verant-woordeli~ - van 'n val van die menslike geslag in Adam en
van erfsonde is hier dus geen sprake nie. Tiie prinsipiele
~ beslissing van elke mens oor sy goeie of bose karakter is
'n intelligibele daad, d.w.s. 'n logiese daad. 3}
In die mens is 'n ,Hang zum Bosen', maar daaragter woon ook 'n ,Anlage zum Guten'. Die mens is dus in staat om homself te verbeter en God welgevallig te wees. Dit i~
---·--··-
.. ---~ ...---·---·
...____
"___ _
I) Kant, Io: ~~ligio.!!, p. 35.2) Ibid., p. 39- 48.
3) Bavinck, H.: Gerefor~~~r<!~)2_~gmat~ek, e':Jel III, p. 50.
bier waar Kant teruggryp op sy vryheidsleer. Die kiem
tot die goeie, naamlik die eerbied vir die sedewet is in
die mens nog rein bewaar gebly. Die sedewet sluit die
vryheid ino Die ,du sollst' sluit oo~ die ,du kannst'
in. Die aanleg tot die goeie bestaan nie alleen
nega-tief in die vatbaarheid vir die goeie nie, maar ook
po-sitief in die mag van die mens om homself te verlos.
Soos die mens hom deur 'n intelligibele vryheidsdaad tot
sondaar gemaak het, so kan hy ook deur 'n dergelike
ge-bruik van die vryheid homself wederbaar. Die sedelike
godsdiens eis dan ook dat elkeen al sy kragte moet inspan
I)
om 'n beter mens te word.
IV. Onst~~Elid_y_an_diEl_~.
J Die sedelike verbetering van die mens deur homself is
'n eindelose proses. ~In die begrip van die hoogste goed
verskyn die volledig aangepastheid van die gesindheid aan
die sedewet as die eerste noodwendige bestanddeel en as
voorwaarde vir gelukkigheid. Hierdie volledige
aange-th id . h '1' h 'd 2)
pas e 1.s ~3;_1g e.!_.
Tot hierdie heiligheid is egter, volgens Kant, geen
mens in staat gedurende sy lewe op aarde nie. Hierdie
heiligheid kan tt•v••nur in einem ins Unendliche gehende
Progressua zu jener volligen Angemessenheit angetroffen
3)
werden,"
v Aangesien heiligheid as voorwaarde van die hoogste
goed noodwendig ge~is word, moet dit moontlik wees, en so
ook hierdie oneindige ,Progressus'. vnit is egter alleen
denkba~r onder die veronderstelling van 'n in oneindige voortdurende bestaan van die redelike wese.
·---·---·---I) Kant, I.: Die Rel~ion, p. I3I.
2) Kant, I.: .Qr!tik der J2rac1isshe!_! Vernunft, p. 99.
3) Ibid., p. I47.
v/Hierdie ,onsterflikheid' is onverbreeklik met die sedewet verbind; dit is 'n postulaat van die ,reine
practische Vernunft' . Hierdie siening van Kant in verband met die sedelike bestemrning van die mens is van die groot-ste betekenis vir die godsdiens soos hy dit sien:
In Ermangelung desselben (die onsterflikheid) wird entweder das moralische Gesetz von seiner Heiligkeit ganz-lich abgewl.irdigt, indem man es sich als nachsichtganz-lich, und so unserer Behaglichkeit angemessen, verkanstelt, oder
auch seinen Beruf und zugleich Erwartung zu einer unerreich-baren Bestimmung, nemlich einem verhofften volligen Erwerb der Heiligkeit des Willens, spannt, und sich in schwarmen-de, dem Selbsterkenntnisz ganz widersprechende theoso-Ehische Traume verliert, durch welches beides das unauf-horliche streben zur punctlichen und durchgangigen Befol-gung eines strengen unnachsichtlichen, dennoch aber nicht
idealischen, sondern wahren Vernunftgebots, nur verhindert wird". I}
B. GODSIDEE.
I~ Die bestaan en ke!lb~E_heid ~n God.
Qo£ ~s_'E ~d~e~ ~n_i£e~a! y~ £i~ ~r~i~e_V~r~u~f!' ·
~o2s_a!l~ ~G~g~n~t~n£e~v~n_d~e_i£e~ !s_GQd_o~kenba~r.
Yi! ~i~ ~e2r~t~e~e_r~d~ ~s_G2d_'~ £egu!a!i~w~ ~r~n~i~eo
~E~s~s!ens~e~ ~om Qo£ ni~ !o~ ~i~;_d~t_s!u~t_egt~r_n~e-'n
~o=s!n!i~e_i£e~l~ ~szn~ Qo£s_u!t_n~e~ ·- Qo£ !s_'n
EO~t~-Die ideaal van die hoogste wese is niks anders as 'n regulatiewe prinsipe van die teoretiese rede om alle ver-bindinge in die wereld so te sien asof dit uit een alge-noegsaam noodwendige oorsaak ontspring~ Dit is nie die
·-~---·----···----I) Kant, I. : Critik der Eractischen Vern~,p. 2I4o
" ••• Behauptung einer an sich nothwendigen Existenz11 nie.
I)
Vir die bloot spekulatiewe gebruik van die rede bly die hoogste wese 'n ,fehlerfreies' ideaal; 'n begrip
waar-van die objektiewe realiteit nie bewys kan word nie, maar
2}
ook nie weerle kan word nie.
Die teoretiese rede gee nooit die objektiewe
geldig-heid van die godsidee nie, maar alleen die idee van iets
1, • • • worauf alle empirische Realitat ihre hochste und
noth-wendige Einheit grundet, und welches wir uns nicht anders,
als nach der Analogie einer wirklichen Substanz, welche nach Vernunftgesetzen die Ursache aller Dinge sey, denken konnen, wofern wir es ja unternehmen, es crberall als einen besonderen Gegenstand zu denken, und nicht lieber, mit der bloszen Idee des regulativen Princips der Vernunft zufrieden, die Vollendung aller Bedingungen des Denkens, als
aber-schwenglich fur den menschlichen Verstand, bey Seite setzen wollen, welches aber mit der Absicht einer vollkommenen systematischen Einheit in unserem Erkenntnisz, der wenig-stens die Vernunft keine Schranken setzt, nicht zusammen
b~stehen kann~"
3 )Wanneer ek 'n goddelike wese aanneem het ek nog van
die moontlikheid van sy hoQgste volkomenheid,
nog
van dienoodwendigheid van sy bestaan die minste begrip. Onskan
ons volgens die analogie van die realiteite in die wereld,
van die substansie, van die kousaliteit en van die nood-wendigheid 'n wese indink wat dit in hoogste volkomenheid besit., 4)
Na sy werklikheid kan ons hierdie wese deur die
kate-goriee (wat alleen op die sinlike wereld toepasbaar is),
r
2) Kant, ) Ibid. I Ip~ : .
495: ----·-·---
Critik der reinen Vernunft, p. 479.3) Ibid., p. 520~
4) Ibid., p. 522.
nie ken nie; wat dit ,an sich' is, bly heeltemal onbepaal-baar ..
Ons het geen rede om die goddelike wese ,schlechthin anzunehrnen' nie. Alleen met betrekking tot hierdie wereld
is hierdie aanname te regverdig as idee wat tot nut vir die
'
,Vernunft is~ {Dit kan regulatief gebruik word.} Ons is toegelaat om die wereldoorsaak in die idee volgens 'n subtiele antropomorfisme te dink as denkende en
~~llende wese - daarsonder sou ons niks van God kon dink nie.
Die ideaal van die hoogste goed is die idee van 'n hoogste ... Intelligensz, in welcher der moralisch voll-kommenste Wille, mit der hochsten Seligkeit verbunden, die Ursache aller Gluckseligkeit in der Welt ist, so fern
sie mit der Sittlichkeit {als der Wurdigkeit glucklich zu seyn) in genauem Verhaltnisse steht •••• "
I)
Hierdie hoogste ,Vernunft' dink ons tegelyk as
oor-saak van die natuur en as grond van die ,moralische Welt' , wat ons as die gevolg van ons verhouding in die sinlike wereld, en wat ons as 'n toekomstige wereld vir ons dink.
God en 'n toekomende lewe is tweu samehangende veronder-stellinge van die sedelikheid.
Tog mag die rede nie van hierdie b~g~iE van
'n
ewige ~!!wese as die hoogste goed uitgaan en die sedewet {wat daartoe lei) daaruit aflei nie. Van die goddelike wil het ons tog geen begrip wanneer ons dit nie ooreenkomstig (,gemasz'} met hierdie wet dink nie. 11Wir werden Hand-lungen nicht darum fUr verbindlich halten, weil sie Gebote Gottes sind, sondern sie darum als gottliche Gebote ansehen, weil wir dazu innerlich verbindlich sinU.." 2)
----·---I ) Kant, I.: Critik der reinen Vernunft, p. 6I9. 2) Ibid., p. 625~
Die begrip god hoort nie tot die fisika (en metafi-sika) nie, maar tot die moraal; dit kan nie dien ter
ver-klaring van die natuurverskynsels nie"
Die sin: ,Daar is 'n God', is teoreties-dogmaties nie bewysbaar nie. Dit is 'n geloofsaak. I)
"Der Satz: es ist ein Gott, mithin es ist ein h6chstes Gut in der Welt, wtenn er (als Glaubenssatz) blosz aus der Moral hervorgehen soll, ist ein synthetischer a priori •• "2)
"\"lenn nun aber die strengste Beobachtung derr mora..: lischen Gesetze· als Ursache der Herbeyfuhrung des hochsten Guts (als zwecks) gedacht werden soll: so musz, weil das Menschenvermogen dazu nicht hinreicht, die Gluckseligkeit in der Welt einstimmig mit der Wurdigkeit glucklich zu seyn, zu bewirken, ein allverm6gendes moralisches Wesen als Weltherrscher angenommen werden, unter dessen Vorsorge dieses geschieht, d.i. die Moral fuhrt unausbleiblich zur Religion.'' 3)
Die idee van 'n morele wereldheerser is 'n opgawe vir (en van) die praktiese rede. Dit gaan nie daarom om te weet wat God ,an sich selbst' (sy ,natuur'
!)
is nie, maar wat hy vir ons as sedelike wesens is! 4)II. Die godsbewyse.
Kant toon aan dat die spekulatiewe rede ons in moei-likhede laat beland deur die ervaring te oorskry in die teologie (vandaar sy benaming ,rasionele teologie'} deur godsbewyse te wil gte. Hy lewer kritiek op die ontolo-giese, kosmologiese en die fisiko-teleologiese godsbewys
a) Die ontologiese godsbewys:
Die ontologiese godsbewys gaan uit van die begrip van
---I)
j~
4)
Kant, I.: Critik der Urtheilskraft, p. 49I. Kant, I .: Die Rel~ion, p~ ix,voetnoot.
Ibid., p. X11i, voetnoot. Ibid., p. 2II.
die volkome wese en trek daaruit die slotsom dat dit ook moet bestaan, Die volkome wese word dan met God
gelykge-Indien dit nie bestaan het nie, dan sou aan die volkomenheid iets ontbreek, en dan sou 'n wese vmt tegelyk bestaan he·t, meer volkome wees - en eli t is in stryd ::1et die uitgangspunt.
Hierteen bring Kant die volgende in:
Indien ek 'n wese as hoogste realiteit dink, dan bly dit altyd nog 'n vraag of hierdie wese inderdaad bestaan. Dit is 'n teenstrydigheid om 'n subjek te poneer, maar nie sy predikate nie. 11Hebe ich aber das Subject zusammt dem Pradicate auf, so entspringt kein Widerspruch; denn es ist
.. t I)
!!ichts mehr, welchem widersprochen werden konn e." Ons kan nie 'n driehoek stel en dan een van sy hoeke ophef nie; wel kan ons die driehoek met sy hoeke ophef. So is dit ook met die begrip van die absolute wese gesteld. Wanneer ons die bestaan ophef, hef ons die ding tegelyk met sy pre-dikate op. Dan is daar geen teenstrydigheid nie. Ie-mand kan wel beweer: daar is subjekte wat nie opgehef kan word nie. Kant antwoord hierop dat daar van 'n sodanige subjek nie die geringste begrip moontlik is nie. Indien beweer word dat die ,allerrealste Wesen' 'n sodanige be-grip is waarvan die opheffing teenstrydig is, het Kant o.a.
die beswaar: dit is reeds 'n teenspraak wanneer in die be-grip van 'n as-moontlik-gedagte-ding alreeds die bebe-grip
van sy eksistensie ingebring is - en dit beteken 'n
touto-2)
logie.
Bowendien is die ,syn' geen predikaat nie. 11Wenn ich also ein Ding, durch welche und wie viel Pradicate ich will (selbst in der durchgangigen Bestinwung) denke, so I} Kant, I.: Critik der reinen Vernunft, Po 46!.
2) Ibid., p. 463.
