Scriptie in het kader van het doctoraal
examen Culturele Antropologie aan de
Universiteit van Amsterdam
Begeleider J. Bóissevain
e
ondh id it in ie hoofd
en onderzoek naar de Qezondheids�
opvattingen van bejaarden.
Elena Jager
Amsterdam,
november 1988
I
S A MENVATTING
Tijdens het verouderingsproces treden vele fysiolo gische veranderingen op, die in het algemeen als
Mongunstig" gekenmerkt worden. Dit past helemaal in de westerse beeldvorming over bejaarden en ouderdom die negatief genoemd kan worden en waarin het concept ·aging as disease• maar een klein onderdeel is.
Nog eens versterkend heeft het biomedisch model gewerkt dat in de geneeskunde gehanteerd wordt. Dit model gaat uit van een dualistische mensopvatting en een zoda nige indeling van gezondheid en ziekte dat zelfs "gezonde" oude mensen heel goed als "ziek" geclassificeerd kunnen worden.
Onderzoeken naar de ipschatting van de gezondheid van ouderen blijven vastzitten aan de gangbare indeling gezond/ziek en aan biomedische maatstaven. Dit onderzoek gaat in op de individuele normen van de bejaarden met betrekking tot gezondheid en verondersteld wordt dat zij niet de cosmopolltlsche Indeling gezond/ziek hanteren.
Er zijn interviews afgenomen bij 30 mensen van 75 jaar en ouder. De helft woont in een verzorgingstehuis, de andere helft woont zelfstandig; allemaal in Amsterdam. De interviews zijn ongestructureerd; er is echter wel gebruik gemaakt van een lijst met aandachtspunten.
Uit het onderzoek .is gebleken dat gezondheid voor bejaarden niet mechanisch goed funktioneren betekent. Men kan heel goed verschillende kwalen en aandoeningen hebben en toch "gezond" zijn.
Voor de "zelfstandigend Is gezondheid gelijk aan onafhankelijkheid. Deze opvatting verandert als men in een verzorgingstehuis terecht komt en dus niet meer
onafhanke-1 ljk is. Voor de mensen in het verz6rgingstehuls betekent gezondheid levenslust en tevredenheid. Hoe men fysiek funktloneert is niet zo belangrijk meer: geestelijk wel zijn heeft een grotere plaats ingenomen.
De bejaarden In het verzorgingstehuis zijn wat gezondheid betreft tevreden gedepriveerden: zij zien om hen heen slechts mensen die minder goed af zijn. Voor de
II ze l f s t an d i ge n g e l d t d i t n i e t : z i j w i l l e n z i ch n i e t m e t e n aan m e n s e n d i e m i nde r g o e d a f z i j n , o md a t d e ze d e ve rpe r s o o n l i j k i ng v a n h u n g r o o t s t e ang s t z i j n " a l s he t n i e t m e e r g a a t t h u i s " . D e w r i j v i nge n d i e s o m s v o o r k o me n t u s s e n b e j aard e n e n h u n a r t s e n he bbe n t e mak e n me t d e g e zo ndhe i d s o p v a t t i ng e n d i e d e b e j aarde n h e bbe n . D o o rd a t h u n i de e ë n ande r s z i j n dan d i e v a n d e " pr o f e s s i o ne l e n " h e bbe n z i j s o m s v e r wach t i ng e n d i e n i e t waarge m aa k t k u n n e n w o rde n . D i t k a n r e s u l t e r e n i n he t v e e l v u l d i g w i s s e l e n van a r t s o f he t "maar n i e t m e e r gaa n · .
I II ABS TR A CT D u r ln g t h e a g i ng p r o c e s m a n y p h y s i o l o g i ca l change s o cc u r ; change s w h i ch c a n b e c harac t e r i ze d a s u n f a v o u r ab l e . The c o nce p t " ag i ng a s d i s e a s e " i s b u t a s ma l l p a r t o f t h e o ve ra l l n e g a t i v e v i e w t h a t e x i s t s o n ag i ng a n d t h e a ge d . T h e b i o me d i ca l m o de l , u s e d i n w e s te r n s c i e n t i f l c me d i c i ne h a s i n t e n s i f i e d t h e s e n o t i o n s . T h i s b i o me d i ca l m o d e l e mp l o y s a d u a l i s t i c i ma g e o f t h e p a t i e n t and a c l a s s i f i ca t i o n o f h e a l t h a n d d i s e a s e i n s u c h a w a y t h a t e v e n " h e a l t h y " o l d p e o p l e can b e c l a s s i f i e d a s be i ng H i l 1 M • S t u d i e s o n s e l f - a s s e s s me n t o f h e a l t h b y t he i n g e n e r a l f o l l o w t h e b l o me d i ca l c l a s s i f i ca t i o n o f e l de r l y h e a l t h and d i s e a s e , e mpha s i z i ng
j
u nc t l o n a l a b i l i t i e s . T h i s s t u d y w a s c o nd u c t e d t o g a i n a n i n s i gh t i n t o t h e i nd i v i d u a l i de a s and n o t i o n s a b o u t h e a l t h a s p e rce i v e d b y t he e l d e r l y . T h i r t y i nd i v i d u a l s w e r e i n te r v i e we d i n t h e age g r o u p 75-93 y e a r s . F i f t e e n o f t h e m l i v e d i n a h o m e f o r t h e age d , t h e et h e r f i f t e e n w e re l i v i ng i nd e p e n de n t l y i a l l l i v e i n A m s t e rd a m . T h e d e f i n i t i o n o f h e a l t h e m e rg i ng f r o m t h e d a t a i s d i f f e re n t f o r the t w o g r o u p s . He a l t h i s i nd e p e nde nce f o r the p e o p l e l i v i ng i n t he i r o wn h o me s . Whe n p e o p l e m o v e f r o m t h e i r o w n h o me t o a h o me f o r t h e a g e d and s u b s e -q u e n t l y l o o s e t h e i r l nd e p e n d e nce , t be i de a s o f w h a t h e a l t h i s grad u a l l y c h a n g e . T o t he i nhab i t an t s o f t h i s h o me he a l t h m e an s c o n t e n t me n t a n d ze s t f o r l i f e . H e a l t h t o t h e e l d e r l y d o e s n • t m e an f u nct i o n i ng we l l p h y s i c a l l y : i t i s p o s s i b l e t o h a v e o n e o r m o r e i mp a i r me n t s and s t i l l b e " he a l t h y " . P h y s l ca l a s pe c t s h a v e be c o me l e s s i mp o r t a n t and m o re s t r e s s i s p u t o n m e n t a l w e l l be i ng . W i t h re gard t o h e a l t h , t he e l d e r l y i n t he h o me f o r t h e age d a r e s o c a l l e d c o n t e n t e d de pr i v e d , w h i c h me a n s t h a t a r o u n d t�
e m t he y o n l y t e nd t o s e e p e o p l e w h o s e h e a l t h i s w o r s e t han t h e i r o wn . Th i s i s n o t t h e c a s e f o r t h e i nde pe nde n t e l de r l y . T h e y w i l l n o t c o mpare t h e m s e l v e s t o pe o p l e w h o s e h e a l t h i s w o r s e b e ca u s e t h e s e p e o p l e a r e t h e pe r s o n i f i ca t i o n o f t h e i r a n g u i s h " wh e n i t d o e s n ' t w o rk o u tIV a t h o me " . The d i s ag re e me n t s t ha t s o me t i m e s e x i s t b e t we e n t h e e l d e r l y a n d t he i r p h y s i c i an s a r e i n m a n y c a s e s t he o f t he i de a s abo u t h e a l t h t h a t o l d p e o p l e e mp l o y , re s u l t wh i c h d l f f e r f r o m " pr o f e s s i o na l " l de a s . A s a re s u l t o f t he s e u n f u l f i l l e d e x pe c t a t i o n s t he e l de r l y f re q u e n t l y change f r o m o n e p h y s i c i an t o an o t he r , or t he y " j u s t d o n ' t g o an y m o re " .
DANK a a n L i es be t Jag e r d i e m e e l e e f d e e n v o o ra l m ee da c h t a a n P i e t e r Lach e r v o o r z i j n h u l p e n su gge s t i e s b i j d e v o r mg e v ing a a n J o k e en Hans W i l l e m s d i e d e t o e ga n g v e r z o r gde n t o t e e n g r o t e g r oep 7 5-pl u s s e r s
-1-I NHOUDSOPGAVE I nh o u d s o pg a v e . I n l e i d i ng H o o f d s t u k 1: O u de r d o m 1. 1 V e r o u d e r i ng 1.2 Ke n m e r k e n v a n o u d e r d o m 1.3 N e g a t i e ve be e l d v o r m i n g o v e r o u de re n 1.4 A n t r o p o l o g i e e n o u d e rd o m . 1.5 S a m e n v a t t i ng . . . • . . . H o o f d s t u k 2: Ge z o n d he i d e n g e z o nd h e i d s o nde r z o e k e n 2.1 B o d y e n m i nd . 2.2 E e n h o l i s t i s che b e n ade r i ng v a n ge z o ndh e i d 3 5 7 8 10 . . . 12 • 1 4 • 16 2.3 V e r s c h i l l e nd e ge z o n d h e i d s be gr i ppe n . . . . . . 17
2.4 Onde r z o e k e n naar �u b j e c t l e v e ge z o ndhe i d . . . 18
2.5 D e re l a t i e t u s s e n o b j e c t i e v e e n s u b j e c t i e v e g e z o nd he i d . . 19 2.6 F ac t o r e n d i e v an i n v l o e d z i j n o p s u b j e c t i e v e g e z o ndhe i d . 2.7 H e t i nd i v i d u e le n o r m s y s t e e m 2.8 S a me n v a t t i n g . . H o o f d s t u k 3: Me t h o d o l og i e 3.1 Onde r z o e k s v r a g e n 3.2 O p z e t . . . . . 3.3 D e o nde r z o e k s p o p u l a t i e . . 3.4 D e i n t e r v i e w s . . . . 3.5 S a m e n v a t t i ng . . . • . H o o f d s t u k 4: De be j aarde n 4.1 M w . D a m e n e n m w . Van V l i e t . 4.2 A c h t e r g ro nde n z el f s t a nd i ge n 4.3 O p n a me be l e i d v e r z o r g i ng s t e h u i ze n . 4.4 A c h t e r g r o nde n v e r z o rg i ng . 4.5 A c t i v i t e i t e n e n c o n t ac t e n 4.6 Ge z o ndhe i d e n z i e k t e . 4.7 S a m e n v a t t i ng . . . . . 20 22 24 26 . 28 • • • 2 8 29 . 32 . 33 • . . . 38 . 40 41 . 43 46 • 4 7
-2
Ho o f d stuk 5: Gezondheidsopvattingen van bejaarden
5.1 Ge z o ndhe i d i s t e v r e d e n h e i d 5.2 G e z o ndhe i d i s o n a f hanke l i j k h e i d 5.3 W o o n v o r m e n s e x e . . . . 5.4 T e v r e d e n g e d e pr i v e e rd e n 5.5 M e t e n me t t we e ma t e n 5.6 D e p r o f s e n d e l e k e n 5.7 S a me n v a t t i ng . C o n c l u s i e . • . L i t e ra t u u r l i j s t 48 51 54 . 55 58 . 6 0 • 6 4 • 6 6 6 9 B i j l ag e 1 : Onde r z o e k s f o r m u l i e r t e r b e p a l i n g v an de aard en d e m a t e van d e v e r z o rg i ng s be h o e f t e B i j l age 2: A d v i e s f o r m u l i e r b e j a a r d e n o o r d e n 74 76
-3-INLEIDING
De z e s cr i p t i e , i n he t k a d e r v a n he t d o c t o raa l e x a m e n c u l t u re l e a n t r o po l o g i e , i s he t re s u l t a a t v a n e e n o nd e r z o e k naar d e g e z o ndhe i d s o p v a t t i ng e n va n b e j aarde n .
He t o n d e r z o e k v o nd p l aa t s i n d e maande n j an u a r i t o t me i 1988 i n A m s t e rd a m e n r i ch t te z i c h o p d e i nd i v i d u e l e n o r m e n d i e be j aa r d e n ha n t e re n a l s z i j he t he bbe n o v e r " ge z o n d h e i d " . M i j n i n t e re s s e i n e n b e t r o k k e nhe i d m e t d i t o n d e r w e r p k o me n v o o r t u i t z a k e n d i e i k i n d e prak t i j k ( a l s v e rp l e e g k u nd i ge i n e e n a l ge me e n z i e k e nh u i s ) m e e maak . He e l vaak wo rd e n b i j v o o r be e l d o u de r d o m e n z i e k t e a l s s yn o n i e m e n ge z i e n . D a a r n aa s t w o r d t i k r e g e l ma t i g ge c o n f r o n t e e rd me t d e r i g i de i nde l i ng ge z o nd / z i e k d i e (n o g ) i n N e d e r land ge han t e e rd w o r d t : a l s i e ma n d g e e n a an t o o nbare s o ma t i s che a f w i j k i ng e n he e f t i s h i j n i e t z i e k , a l v o e l t h i j z i c h n o g z o e l l e nd i g . D i t z i j n p r e c i e s d e t we e u i t gang s p u n t e n v an he t o nde r z o e k g e we e s t . Aan d e e ne k a n t d e v i s i e o p e n be e l d v o r m i ng o v e r o u de r d o m e n be j aarde n . Aan d e a n d e r e k a n t de i nde l i ng g e z o nd / z i e k . Naa r m i j n me n i ng b o t s e n de z e u i t gang s p u n t e n . M i j n o nd e r z o e k s hy p o t he s e i s d a n o o k d a t be j aarde n n i e t d e b i o me d i s che i nd e l i ng ge z o nd / z i e k han t e r e n .
Aan d e hand v an e nk e l e o n de r z o e k s v rage n i s o nd e r z o c h t h o e de n o r me n e n o p v a t t i ng e n v a n o u d e r e n d a n we l z i j n . H i e r v o o r z i j n i n t e r v i e w s a f g e n o m e n b i j d e r t i g me n s e n v a n 75 j aar e n o u d e r . H i e r o n d e r v o l g t e e n k o r t e we e r g a v e v a n d e i nh o u d v a n de h o o f d s t u k k e n : In h o o f d s t u k 1 w o r d e n d e b i o l o g i s c h e e n s o c i a a l - ma a t s chap pe l i j k e a s pe c t e n v an o u d e rd o m b e l i ch t .
De g r o n d s l ag e n van d e w e s t e r s e me d i s che w e t e n s c hap e n he t e f f e c t h i e r v an o p d e i nde l i ng g e z o nd / z i e k k o me n i n h o o f d s t u k 2 a a n d e o rd e . H i e r i n w o rd e n t e v e n s e n k e l e r e c e n t e
4
-o nde r z -o e k e n n a a r g e z -o ndhe i d s be l e v i ng van be j aa rde n be s pr -o k e n . G e k e k e n w o rdt h o e d i t o nd e r z o e k daarb i j aan s l u i t . Vanu i t d e the o r i e ën e n d e v i s i e s u i t d e v o o rgaande h o o f d s tu k k e n w o rde n i n ho o f d s tu k 3 d e o nd e r z o e k s vr age n ge f o r m u l e e rd e n w o r d t de o p z e t v an h e t o nd e r z o e k b e s pr o k e n .
In h o o f d s tu k 4 w o r d t i n f o r mat i e g e ge ve n o ve r de o nde r z o e k s p o p u l a t i e .
T e n s l o tte w o rde n i n h o o f d s tu k 5 d e o n de r z o e k sr e s u l tate n be s chre ve n e n to e g e l i c h t .
In d e te k s t w o r de n d e te r m e n " o u d e re n " , " o u de me n -s e n " , " o u de re me n s e n " , " be j aard e n " , " h o o g -be j aarde n " e n
" o u de n van d a g e n " d o o r e l k aa r he e n g e b r u i k t . H i e r m e e w o rd t s te e d s d e z e l f d e gr o e p me n s e n a a n g e d u i d .
-5-Hoofdstuk 1 OUDERDOM
"Het seizoen is gesloten maar men is nog geble ven. Het is leeg geworden, vele oppervlakkige kennissen die men heeft gemaakt, ook goede vrienden, zijn vertrokken . • . . Het weer wordt
killer."
(Rümke: Levenstijdperken van de man).
In dit hoofdstuk worden verschillende aspecten van
ouderdom belicht .. Vergrijzing, een populaire term met een
negatieve bijsmaak, heeft naast een biologische ook een
sociaal maatschappelijke kant. Allereerst zal ik ingaan op
het fysiologische verouderingsproces en de kans op mul
tiple pathologie. Vervolgens worden bejaarden als aparte
sociale categorie bekeken.
1.1 Veroudering
Veroudering ("aging") is een concept dat op alle
leeftijdsgroepen van toepassing is, en niet alleen g�ldt
voor bejaarden. Over het biologisch verouderingsproces
bestaan twee theorieen <Van Ingen Schenau, 1984: 16). De
eerste theorie stelt dat veroudering het resultaat is van
de ophoping van afvalprodukten in de cellen van het
menselijk lichaam en van de verschillende chemische reac
ties daarin. Als gevolg daarvan raken sommige structuren
beschadigd en sterft de cel. Er zijn meer aanwijzingen
voor de juistheid van de tweede theorie, die er van uit
gaat dat bij de meeste diergroepen veroudering genetisch
geprogrammeerd is door een soort biologische doodsklok. " D• mod e r n • gen••s k u n d e p r et•nd • e r t niet meer ••n oorzaak
aan te g even voor de bio l ogische verouderin g; zij b e
schouwt h et oud er wor d en a l s inh er ent aan h et l ev e n s
-6-dood ••• • I •dtr or g�ninme nc hijnt in aanvang r ••ds zi jn
oud e r dom te btvatten, de onver mijd el ij k e c on s equentie van zijn vol tooiing . " <D• Beauvoir, 1970: 25).
Wat het ouder worden van de mens fysiologisch typeert
is een ·ongunstige verandering van het weefsel" CDestrem
in De Beauvoir, 1970: 25). Van den Berg < 1987: 8) stelt
dat in de natuurwetenschappelijke mensbeschouwing veroude
ring gezien wordt als verval en ontbinding, als verlies
aan complexiteit. Deze "ongunstige verandering van het
weefsel" komt tot uiting in het haar dat wit wordt, het
gerimpelde gezicht. En ook in het hart, dat zijn elastici
teit verliest, waardoor ouderen minder goed grote fysieke
prestaties kunnen leveren. Het skelet verandert, de botten worden poreuzer, de zintuigfunkties nemen af, het vermogen
tot celvernieuwing wordt �inder e n de afweer tegen infec
ties neemt af.
Ofschoon het stereotype dat bejaard zijn gelijk is
aan ziek zijn onjuist is (Lehr, 1980: 204), vormt de
gezondheid voor vele ouderen wel een probleem. Het aantal
ziektegevallen als gevolg van degeneratieve aandoeningen
en de ernst ervan stijgt in elk decennium vanaf 50 jaar
(Van Schijndel, 1983: 2). Er bestaat een positief verband
tussen leeftijd en het hebben
stelt Braam ( 198 1: 39). Door
van gezondheidsproblemen
de aanzienlijk
medisch-technische vooruitgang met het accent op levensverlenging,
blijven steeds meer mensen in leven en worden steeds meer
mensen oud. Dit in leven zijn gaat in veel gevallen met
langdurig zlekzijn of gehandicapt zijn gepaard. Ziekten
waaraan men tegenwoordig sterft zijn niet zelden
"slopende" ziekten (kanker, hart- en vaatziekten). Boven
dien bestaat zeer vaak multimorblditeit of multiple patho logie. Dat wil zeggen dat, daar ziekten bij bejaarden vaak een chronisch karakter hebben, zij als gevolg daarvan meer kwalen tegelijk hebben. Deze aandoeningen kunnen soms niet
tegelijkertijd worden bestreden daar de bestrijdings
middelen elkaar in de weg staan <Turksma, 1982: 1 17).
-7-dat bejaarden (bijna) altijd ziek zijn zo hardnekkig
blijft bestaan.
1. 2 Kenmerken van ouderdom
Is veroudering een term die voor alle leeftijds
groepen geldt, de term oud is dat niet. Het begrip "oud•
kan op verschillende manieren gedefinieerd worden, maar
wordt volgens sommige antropologen universeel gezien als
"a distinct life stage":
"Eve r y known soci ety h as a n amed p eop l e who are o l d - ch r ono l og i ca l l y,
soc i al c ategor y o f p hys i o l og i ca l l y or gener at i on a l l y . In ever y case these p eopl e h ave d i f f erent r i ghts, d uti es, p r i vi l eg es and b u r d ens f r om those en joyed or su f f er ed b y t h e i r jun i -0rs" CAmoss & Har r e l l , 1 98 1 : 3 ) .
In de westerse �ultuur is het feit dat de mens op
oudere leeftijd niet meer hoeft te werken en van een
bescheidener inkomen moet leven algemeen geaccepteerd. Op
grond van hun leeftijd worden bejaarden als een collec
tieve groep beschouwd, met een c ollectief karakter en
collectieve motorische en cognitieve hoedanigheden.
Ouderen mogen dan een aparte sociale categorie vor
men, maar zij zijn zeker geen homogene groep. Veroudering
is tevens een individueel proces, wat van persoon tot
persoon sterk kan verschillen. In de groep ouderen bestaat evenveel heterogeniteit als in elke andere leeftijdsgroep. Sommige mensen gedragen zich "oud" op jonge chronologische
leeftijd, anderen bloeien op lang na de pensioen
gerechtigde leeftijd.
Oud zijn is een combinatie van karakteristieken stelt
Foner <1984b: 3-4). Zij onderscheidt een chronologische
(kalenderleeftijd), een fysieke (lichamelijke veranderin
gen in later jaren), een sociale (pensionering) en een
mentale karakteristiek (grootouder worden). In de westerse
kultuur wordt ·oud· met name gedefinieerd met behulp van
de geboortedatum en in navolging hiervan wordt de onder
-8-In onderzoeken onder ouderen worden verschillende
leeftijdsgrenzen gehanteerd. Foner <1984b, in navolging
van Neugarten) maakt binnen de leeftijdscategorie ·oud "
onderscheid tussen de young-old (55-74 jaar) en de old-old
<75 jaar en ouder). Andere onderzoekers kiezen als onder
grens van Noud" de leeftijd van 65 jaar, omdat de
"bejaardenproblematiekM begint met de pensionering.
In dit onderzoek is gekozen voor de leeftijdsgrens
van 75 jaar en ouder, de old-old , om de volgende redenen.
Ten eerste voelen mensen van rond de 65 jaar zich vaak
niet oud. Kenmerkend voor deze mensen is alleen de sociale
karakteristiek van ouderdom, de pensionering. Mentaal,
fysiek en chronologisch gezien zijn zij nauwelijks oud.
" De dubbele vergrijzing komt eraan" was de kop van een
recent krantenartikel, dat beschreef hoe een 70-jarige
zoon thuis voor zijn 98- jarige vader zorgde. En dit is de
tweede reden voor de afbakening van de onderzoekspopula
tie. Neemt men als ondergrens 55 jaar of 65 jaar of iets
daartussen, dan kan het leeftijds-verschil in de groep
ouderen oplopen tot ongeveer 30 jaar, een ruime generatie,
en in principe is het dan mogelijk om ouders en kinderen
in één groep te hebben. De levens van deze mensen vertonen
zulke verschillen dat het niet zinvol lijkt ze in één
onderzoeksgroep te hebben. Wordt echter binnen de groep
ouderen onderscheid gemaakt t ussen jonge en oude ouderen,
dan ontstaan twee categorieën die homogener van aard zijn.
1.3 Negatieve beeldvorming over ouderen
Aan de fysiologische kenmerken van het verouderings
proces, die eerder in dit hoofdstuk genoemd werden, kleven
allerlei negatieve connotaties. Als iemand er " goed uit
ziet voor zijn leeftijd" mag hij niet klagen; hij ziet er
dan jonger uit dan men zou verwachten. Als iemand ziek is
of veel verdriet heeft doorgemaakt zegt men wel "zij is in
één dag tien (of twintig) jaar ouder geworden". Hier komt
de hele problematiek van de beeldvorming over ouderen naar voren, waarin niet alleen fysieke aspecten een rol spelen.
met saai, negatieve weten.
lel ijk, dwars,
waarderingen.
-9-traag, uitgerangeerd en andere
Van oud worden wil niemand iets
·rndustrlalized societies tend to regard retired
people as non-productive, non-functlonal and even entering
a phase of decline" stelt Van Maanen (1985: 10). Dat dit
niet "natuurlijk" of vanzelfsprekend is, is wel duidelijk.
In verschillende ant ropologische studies naar ouder
dom in andere samenlevingen (zie bv. Amoss & Harrell 1981,
Fry 1980, Kertzer & Keith 1984) komt een heel ander beeld
naar voren. In sommige samenlevingen gaat oud zijn gepaard
met een zeer hoge status en bestaat er een gerontocratie.
Dat er in Nederland een negatief beeld over ouderdom
bestaat, heeft te maken met een complex van factoren die
onmogelijk allemaal benoemd kunnen worden. Het heersende
beeld is de uitkomst van �en historisch, sociaal, cultu
reel, ekonomisch, politiek en demografisch proces dat
alleen maar in heel grove lijnen geschetst kan worden. Ik
zal proberen enkele van die lijnen aan te geven.
Door demografische ontwikkelingen is de sociale
afstand tussen bejaarden en anderen vergroot. Mensen
krijgen op latere leeftijd kinderen; kinderen verlaten
eerder het ouderlijk huis en het komt niet veel meer voor
dat verschillende generaties bij elkaar wonen. Bleven
bejaarden vroeger vaker tot hun dood bij hun kinderen
wonen, nu is het gebruikelijk om je (in verband met lange
wachtlijsten zo snel mogelijk) in te schrijven voor een
verzorgingstehuis. "Perhaps we see fewer and fewer older
people around town because we have built our towns to
exclude them� stelt Dychtwald (1980: 366). Deze <sociale)
afstand tussen de bejaarde en de anderen heeft invloed op
de beeldvorming over ouderdom. Doordat je met bepaalde
mensen meer omgaat dan met anderen leer je ze beter kennen en hiermee gaat vaak een meer positieve waardering gepaard (Braam, 1981: 17-18).
Door deze demografische ontwikkelingen hebben veel
mensen weinig kontakt met ouderen en men leert ze
bijvoorbeeld kennen door de media, waarin over het
dan
-
10-Bijna
wekelijks zijn er krantenartikelen waarin gewezenwordt op het feit dat het aantal hoogbejaarden hand over
hand toeneemt en waarin men zich bezorgd afvraagt of alle
voorzieningen door het werkende deel van de samenleving
nog wel op te brengen zijn.
Door de opkomst van het arbeidsethos werd arbeid,
ongeacht de inhoud van het werk tot de hoogste waarde, tot
een goddelijke roeping voor de mens (Achterhuis, 1984:
286-287). In dit licht is het niet moeilijk voor te
stellen hoe een niet-productieve bejaarde gezien wordt.
Het kernvraagstuk van de discrimi natie van de oudere mens
wordt volgens Reestman (in Achterhuis 2 16> dan ook veroor
zaakt door •de scheve verhouding dle in onze westerse
maatschappij ontstaan is tussen productief werk en
mense-1 ijk leven".
De begrippen "kennis• en ·ervaring• zijn
afgenomen in een snel veranderende samenleving
in waarde
die bol
staat van de massacommunicatie en de technologie. De rol
van oude mensen als levende opslagplaatsen van informatie
en kennis wordt minder waardevol als door veranderingen
deze kennis achterhaald is, en als boeken en computers op
een efficiëntere manier meer kennis en informatie kunnen
bevatten. De technocratische maatschappij van tegenwoordig
vindt niet dat kennis met de jaren toeneemt, maar dat ze
veroudert, stelt De Beauvoir vast ( 1970: 16 1).
Waarden als onafhankelijkheid en gezondheid worden
hoog aangeslagen In de westerse cultuur. Oude mensen zijn
afhankelijk van de rest van de samenleving, wordt algemeen
aangenomen. Zij zijn een niet- aktief, niet-produktiefdeel
van de bevolking. Clark C 1973: 8 2 ) beschrijft hoe beang
stigend deze afhankelijkheid voor veel amerikaanse ouderen is. Deze mensen gaan er van uit dat alleen door
ónafhanke-1 ijk te zijn zij échte mensen kunnen zijn, " self respec
ting and worthy of the esteem and concern of othersN.
1. 4 Antropologie en ouderdom
" Is dat echt antropologie?", werd regelmatig aan de
11-over haar onderzoeken onder amerikaanse ouderen. niet zo dat antropologen exotische samenlevingen
ren en informatie mee terug nemen over vreemde
en andere wereldbeelden? N. Keith's antwoord
vragen is "ja", en zlj voegt eraan toe dat het
ander niet uit hoeft te sluiten:
" Is het bestude gebru i ken op beide één het " o l d p eop l e a r e a n e x ot i c g r ou p i n soc i et i es b ecause we m a k e them out s i d e r s, d i stance and k n ow ver y l i tt l e about
1982: 1).
most i nd ustr i al k eep them at a th em " < Ktï.'i th ,
Hoe weinig we ervan weten werd mij nog eens duidelijk
tijdens een lezing in 1987 op het ASC waar twee Indiase
antropologen verslag
worden in Nederland".
deden van hun onderzoek naar "oud
Nederlandse antropologen zaten met
grote ogen en open monden te luisteren naar de onbekende
wereld die hen voorgeschoteld werd; af en toe ging er een
golf van gemompelde verbazing door het publiek heen: het
leek haast niet mogelijk dat deze exotische verhalen over
de nederlandse samenleving gingen.
Sinds het einde van de zestiger jaren is er van
antropologische zijde aandacht voor ouderdom. Niet alleen
in niet-westerse samenlevingen, ook in westerse geîndus
trial iseerde samenlevingen. Onderzoek naar cultuur en
bejaarden is typisch toegepaste antropologie, stelt Clark
(1973: 79); het Is e�n reaktl� op het ontstaari van een
sociaal en ekonomisch probleem.
" I n d ustr i al 1oc i ety h a s cr e at•d a n •w g r oup, y•t the cul tu r • wh i ch b r ought the g r oup i nto b e i n g has yet to f i nd waya of i ncor p o r ati n g i t w i th i n the ongolng soc i •tal 1ystem 11 ( i b. 78 ) .
Verschillende monografle!n en stridies zijn verschenen over " retlrement communltles· en verzorgingsflats In Enge
land, Frankrijk en de Verenigde Staten Czle bv. Fry 1979,
Jacobs 1974, Jonas & Wellin 1980, Keith 1980a).
-12-overzlchtsartlkel van Clark < 1973: 78-88). ZlJ zette op
een rijtje welke "principle concepts of agln9H er in de
westerse wereld bestaan: ouder worden wordt gezien als
sterven, als onthechting, als ziekte, als afhankelijkheid,
als subcultuur of minderheidsgroep en als laatste en
positiefste concept noemt Clark oud worden als
"ontwikkeling". Naar aanleiding van de eerste vijf noties
over verouderen konkludeert zij dat
" Th e p e r sonal attr i butes pos i t i v e l y va l ued i n the c u l tur e, a n d o f c ou r se b y t h e aged thems e l ves (vi ta l i ty, mob i l i ty, str ength, a c t i v i ty, i nvol vement, s e l f-r e l i an c e, h ea l th, wor k, major i ty status, wea l th ) ar e the ver y oppos i te o f those b e l i eved to c har acter i ze the a g e d "
( i b . 8 3 ) .
Met betrekking tot dit leerondèrzoek i s vooral de
notie "aging as disease" interessant. Er bestaat geen
twijfel aan dat ziekte in westerse samenlevingen vaker
voorkomt bij ouderen dan bij jongeren <Clark vermoedt dat
dit in niet- westerse samenlevingen niet zo is). Ziekte
wordt daarom steeds meer gezien als een facet dat onver
brekelijk verbonden is met ouderdom. Clark wijst er echter
op dat zaken, waarvan vaak gedacht wordt dat het onont
koombare biologische kenmerken van ouderdom zijn
(verwardheid, geheugenverlies, incontinentie), dat dit in
veel gevallen symptomen van ziekte zijn die te genezen
zijn en die volkomen los staan van "normal aging"
(ib. 8 1).
1. 5 Samenvatting
Biologisch/fysiologisch gezien treden er tijdens het
verouderingsproces verschillende veranderingen op. Daar
naast bestaat er een positief verband tussen leeftijd en
het hebben van gezondheidsproblemen: met het ouder worden
stijgt de kans op ziekte.
Ouderdom is een concept dat in westerse samenlevingen
-13-verwijzing naar de kalenderleeftijd) en in navolging
hiervan is de onderzoekspopulatie van dit leeronderzoek
chronologisch afgebakend: 75 jaar en ouder.
Aan de fysiologische kenmerken van veroudering kleven
negatieve connotaties. De maatschappelijke beeldvorming
over ouderdom is er één van vrijwel alleen maar negatieve
waarderingen. Deze beeldvorming is ontstaan door demogra
fische, socio-culturele en ekonomisch-politieke factoren.
Van antropologische zijde wordt niet alleen aandacht
besteed aan ouderdom en het "bejaardenprobleem" In tri
1 4
-Hoofdstuk 2
GEZONDHEID EN GEZONDHEIDSONDERZOEKEN
"Les vieux ne bougent plus
leurs gestes ont trop des rides leur monde est trop petit,
au lit á la fen�tre puls du lit au fauteuil et puis au lit au lltN
(Jacques Brel: Les Vieux).
In dit hoofdstuk worden de grondslagen van de
westerse medische wetenschap toegelicht en hun effect op
de indeling van gezondheid en ziekte. De huidige tendens
voor een holistische benadering van gezondheid wordt
besproken en vervolgens worden verschillende theoretische
gezondheidsbegrippen toegelicht. Er wordt ingegaan op
enkele recente onderzoeken naar gezondheidsbeleving bij
bejaarden en gekeken wordt hoe het onderhavige onderzoek
daarbij aansluit.
2 . 1 Body and mlnd
Hoewel er in theorie veel aanzetten zijn tot een
holistische benadering van gezondheid en ziekte, is het in
de praktijk vaak nog niet zo ver. Over het algemeen wordt
in Nederland uitgegaan van een dualistisch model van
gezondheid en ziekte; een model dat volgens sommige
wetenschappers de oorzaak is van de huidige •krisis" in de geneeskunde:
" One- o f t he most p r om i ne-n t reasons e f fe. r e d for mE-d i c i ne ' s i nab i l i t y t o r espond t o t he d i st i n c t i ve l y h uman d i men s i ons of s i c kness is t ha t i t emp l oys a dual i st i c i ma g e o f t h e p a t i ent . The p a t i e n t a n d h ls body ar e seen as c omposed of t wo r ad i c a l l y d i Her e n t k i n ds o f subs t a n c • "
-15-Deze indeling in twee "totaal verschillende substan
ties" wordt in de medische wetenschap gehanteerd sinds de
zeventiende eeuw, sinds de Cartesiaanse revolutie. Descar
tes' strenge scheiding tussen lichaam en geest maakte dat
geneeskundigen zich consentreerden op het lichaam en
psychologische, sociale en omgevings- aspecten buiten be
schouwing lieten:
" D•scartea op•n •d a n e w e r a i n med i cal sci ence s i mp l y by a ssar t i ng wi th l og i ca l for ce a n d l i ter a r y s k i l l that a l l the atr uctur es a n d op e r at i on s o f the h uman body a r e r ed uc i b l e mechan i ca l mod e l s, w h i l e the sou l i s a d i r ect g i ft o f God a n d i a, ther e for e, out o f th e r an g e o f sci enti f i c under stan d i n g • • • Remov i n g th e m i n d from sci en t i f i c concern g r e atl y s i �p l i f i ed the study of l i f e a n d par t i cu l ar l y o f man " CDubos i n Sul l i van, 1 986 : 332 ) .
De scheiding tussen lichaam en geest, samen met
Descartes' mechanische opvatting van levende orgànismen en "attempts to reduce all aspects of living organisms to the
physical and chemica! interactions of their smallest
constituents .. " (Capra, 1983: 107) hebben veel consequen
ties gehad voor de westerse medische wetenschap en de
noties over gezondheid en ziekte die nu gehanteerd worden.
Navolging van dit Cartesiaanse paradigma resulteerde
in het dualistische biomedische model. Capra (ib. 123-163)
noemt veel gevolgen waarvan ik er alleen de voor dit
onderzoek relevante zal noemen:
. De patient wordt niet
opgedeeld in onderdelen.
steeds kleinere elementen .
meer als mens gezien, maar
De geneeskunde richt zich op
. Medische wetenschappers zijn uitsluitend gericht op
fysieke aspecten van gezondheid, niet op psychologische en sociale aspecten .
. Het laatste punt is voor dlt onderzoek naar gezondheids
opvattingen het meest interessant: het lichaam wordt
gezien als een m achine. Ziekte Is dan een defect ln de
-16 ...
functioneren.
2. 2 Een holistische benadering van gezondheid
Hoewel het dualistisch- medische model zeer ingebur
gerd is <volgens Capra is er een culturele revolutie nodig
om dit smalle conseptuele model te veranderen), zij n er,
zeker in theorie, veel aanzetten tot een holistische
benadering van gezondheid (en ziekte). De term zegt het
al: men wil aan méér dan alleen biologisch/fysiologische
processen aandacht besteden. De afgelopen j aren is in
verschillende studies steeds duidelij ker geworden dat ook
psychische, sociaal- culturele, ecologische en ekonomisch
pol i t ieke factoren een belangrij ke rol spelen bij gezond
heid en ziekte (zie bv. Doyal 1979, Boyer 1980, Hastings
1980, Mattson 1982).
De vaak geciteerde definitie van gezondheid van de
WHO <Wereld Gezondheids Organisatie) benadrukt de holis
tische aard van gezondheid: "Health is a state of complete physical, mental and social well- being, and not merely the absence of disease or infirmity". Hoewel de WHO gezondheid
in een holistisch raamwerk plaatst, is de definitie niet
erg realistisch: gezondheid wordt voorgesteld als een
statische toestand van perfect welbevinden, in plaats van
een voortdurend veranderend en ontwikkelend proces.
Geen enkel concept lij kt moeilij ker te begrij pen en
te meten dan gezondheid, stelt Van Maanen ( 1985: 20). Het
is zo verweven met het concept ziekte dat het bij na
onmogelij k lij kt de één van de ander te scheid�n. Haar
definitie van gezondheid is de volgende:
11Hul th is sel f d e fined w e l l -b eit1g . It is a continuing, e x pandin g p r oc e s o f growth a n d d eve l op ment that l eads to a l ev e l o f ful fil l ment a n d some dimension o f s e l f ai:tual ization11 (ib . 8 ) .
Hoewel zeer ruim van opzet i s deze definitie realis
tischer dan die van de WHO. Belden gaan uit van de
-
17-het dynamische aspect. Zonder gebruik te maken van een
bijvoeging als "afwezigheid van ziekte" laat Van Maanen
zien dat gezondheid een zeer persoonlijk iets is, dat door
elk individu anders ingevuld kan worden; al dan niet
beinvloed door mentale, fysieke, culturele of andere
factoren.
2 . 3 Verschillende gezondheidsbegrippen
Van medische en van sociaal-wetenschappelijke zijde
is onderzoek gedaan naar gezondheid. In deze onderzoeken
zijn verschillende gezondheidsbegrippen te onderscheiden:
objectieve, subjectieve en functionele gezondheid.
Om deze gezondheidsbegrippen te verduidelijken is het
noodzakelijk het theoretisch onderscheid tussen "disease"
en "illness" erbij te hal&n. Verschillende tegenstellingen
of tweedelingen lopen hier namelijk door elkaar heen, te
weten:
gezond (objectief)
ziek (disease, objectief) gezond (obj. of subj. )
gezond (subjectief)
ziek (illness, subjectief) ziek (obj. of subj. )
Illness en disease zijn concepten die al lange tijd
in de medische antropologie en sociologie gebruikt worden. Disease verwijst naar de opvattingen van de arts, dus naar
het dualistisch-medisch model; illness verwijst naar de
opvattingen van leken:
" I l l n •sses a r e e x p eriences o f disva l u e d changes in states
of b eing and in social f un ction; d l seases, in the
scienti fic p aradigm o f mod e r n medicin e, are abnormal ities in the str uctur e and function o f bod y organs and systems "
<Eisenber g, 1 977 : 1 1 '.
Met andere woorden: "patients suffer illnesses; doe�
tors diagnose and treat diseases". Analoog aan deze
indeling kan ook gezondheid ingedeeld worden.
Objectieve gezondheid is wat a rtsen vaststellen, en
-18-opvatting een toestand van het lichaam die niet overeen
komt met wat, volgens de normen van de artsen, normaal
genoemd wordt. Dit is de mechanische opvatting van de
machine die goed functioneert. Door middel van instrumen
ten (van bloeddrukmeter tot computerscan) probeert men de
afwijkingen zo objectief mogelijk vast te stellen. Het
risico bestaat dan dat iemand ziek verklaard wordt terwijl hij zich gezond voelt.
Subjectieve gezondheid is de gezondheid zoals die
door de leek (de patient) ervaren wordt. Deze hoeft dus
niet overeen te komen met de objectieve gezondheid. Een
arts kan objectief vaststellen dat iemands bloeddruk te
hoog is, maar die persoon hoeft daar geen enkele last van
te ondervinden. Mensen leggen zelf kennelijk andere normen
aan om tot een oordeel over hun gezondheid te komen dat
artsen. Ult verschillend� onderzoeken blijkt dat bejaarde
mensen vaak veel positiever oordelen over hun gezondheid
dan volgens objectieve maatst aven gerechtvaardigd zou zijn
(zie 3 .2).
Naast objectieve en subjectieve gezondheid bestaat
ook het begrip functionele gezondheid. Deze gezondheid (of
zelfredzaamheid) is erg belangrijk voor bejaarde mensen,
omdat op basis hiervan bepaald wordt of iemand wel of niet
in aan merking komt voor een plaats in een verzorgings
tehuis. Deze gezondheid wordt gemeten met behulp van ADL
scores <Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen). Hiervoor
bestaan vragenlijsten: kan de betrokkene zichzelf aan- en
uitkleden, in en uit bed komen, zich binnenshuis ver
plaatsen, eten, het huishouden doen etc . . Sommige ziekten
en aandoeningen belemmeren ouderen in meer of mindere
mate. Gezond ben je dan, als je geen last hebt van zaken
die je dagelijks functioneren in de weg staan.
2 . 4 Onderzoeken naar subjectieve gezondheid
Vooral door gerontologen en medisch sociologen is
onderzoek gedaan naar de eigen visie van mensen op hun
gezondheid en naar de eigen inschatting van de gezondheid.
-
19-self- assessment of health, self- rating of health, percep
tion of health, image of health.
Ruim gezien valt dit alles onder de noemer subjec
tieve gezondheid, maar binnen dit kader is een variatie
aan onderzoeken en onderzoeksmethoden te vinden. Er kan
grofweg een verdeling gemaakt worden in drie categorieën
van onderzoek naar subjectieve gezondheid.
De eerste categorie richt zich op de aard van de
subjectieve gezondheid. Men gaat uit van de vraag •hoe is
uw gezondheid" en tracht vervolgens
mensen denken dat hun gezondheid goed
de relatie is tussen de objectieve
gezondheid.
na te gaan waarom
of slecht is1 en hoe
en de subjectieve
In de tweede categorie vallen onderzoeken die ingaan
op de factoren die van invloed zijn op subjectieve
gezondheid. Men gaat oók uit van de vraag ·hoe is uw
gezondheid, hoe voelt u zich" en kijkt vervolgens naar
(hoofdzakelijk sociale) factoren die de inschatting van de gezondheid positief of negatief beïnvloeden.
De derde categorie van onderzoeken gaat niet uit van
·hoe· maar van "wat•: "wat betekent gezondheid voor u, wat
is uw definitie van gezondheid, welke normen worden
gehanteerd".
Achtereenvolgens zal
onderzoeken bespreken.
ik uit elke categorie enkele
2 . 5 De relatie tussen objectieve en subjectieve gezondheid
In de eerste categorie valt onder anderen het werk
van Ferraro ( 1980) en Fillenbaum (197 9).
Fillenbaum ( 1979) onderzocht de relatie tussen objec
tieve en subjectieve dimensies van gezondheid. Hij meet
niveaus van functioneren in verschillende categorie�n
(sociaal, ekonomisch, mentaal, fysiek, ADL- functies) en
richt zich ook op problemen die verbonden zijn met
gezondheid: medicijngebruik en a anwezigheid en mate van
aandoeningen. Uit de bevindingen bij 937 informanten
concludeert Fillenbaum dat self-assessment consequent
2 0 -o u de re n . H i j v i ndt we l e e n v e r s c h i l tu s s e n de i n s c h a tt i n ge n v a n manne n e n v r o u we n e n w i j s t to e k o m s t i ge o n de r z o e k e r s e r o p dat z i j e r r e k e n i ng m e e m o e te n h o u d e n dat v r o u we n h u n ge z ondhe i d s o m s e ve n h o o g i n s chatte n a l s ma n ne n , m a a r da t z i j o b j e c t i e f ge z i e n m e e r g e z o n dh e i d s p r o b l e me n he b b e n . F e r r a r o ( 198 0 ) o n de r z ocht r u i m 3 0 0 0 o u de re n i n de l e e f t i j ds g r o e p e n 6 5-7 4 j aa r e n 7 5 j aa r e n o u d e r . De re s p o nd e n te n we r d ge v raagd h u n g e z o n d he i d s to e s ta n d te be s c hr i j v e n i n de t e r m e n " z e e r g o e d" , " g o e d" , " ma t i g " e n Ns l e c h t " i n a n two o r d o p v ra g e n o v e r f y s i e k e a a n d o e n i nge n e n ge b re k e n . H i j c o nc l u de e r t d a t de b e i de l e e f t i j ds c a te g o r i e ë n e e n v e r s ch i l l e nde " pe r c e p tio n o f he a l th " he b be n . De c a te g o r i e 6 5-7 4 j aa r g e e f t e e n be te r e g e z o ndhe i d aan dan o b j e c t i e f g e me te n wo r dt . D e g r oe p 7 5 j aa r e n o u de r d i e h u n g e z o n dhe i d a l s " z e e r g o e d� i n s ch a tte n , v e r to o n t de z e l fde mate v a n z i e k te n e n g e b r e k e n a l s de 6 5 -7 4 j ar i ge n d i e e ch te r h un g e z o ndhe i d a l s " g o e d " i ns c ha tte n .
I n h e t a l ge me e n k a n g e z e g d w o r de n da t , n a da t e e r s t i s v a s tg e s te l d da t e r e e n v e r s c h i l b e s ta a t tu s s e n de i n s chat t i ng v a n d e o b j e c t i e ve e n d e s u b j e c t i e v e ge z o n dhe i d , nu b l i j k t dat er e e n s a me nhang tu s se n b e i de b e g r i ppe n i s . Daarb i j k o m t n o g d a t e r v o o r e nk e l e o n de r z o e k s ca te g o r i e ën e e n v e r te k e n i ng v a s t te s te l l e n va l t : v r o u we n e n h o o g b e j aarde n s chatte n h u n g e z o n dh e i d h o ge r i n d a n v o l ge n s o b j e c t i e v e n o r m e n g e r e c h tv a a rd i g d z o u z i j n . M e e r o n de rz o e k e r s z i j n tot d e c o nc l u s i e g e k om e n da t s u b j e c t i e v e e n o b j e c t i e v e g e z o ndh e i d v e r we ve n z i j n . O v e r d e a a r d v a n de z e r e l a t i e wo r de n ve r de r n a u we l ij k s u i ts pra k e n ge d a a n . D i t i s e rg j a m me r , d a a r n a a r m l j n m e n i ng j u i s t s o c i o c u l tu r e l e v e r wa c h t i ng e n s pe l e n i n de re l a t i e tu s s e n ge z o n dh e i d . v a n m e n s e n e e n g r o te r o l o b j e c t i e v e e n s u b j e c t i e v e 2 .6 F a c to r e n d i e v an i nv l o e d z i j n o p s u b j e c t i e ve g e z on dh e i d I n de z e paragr a a f wo r dt g e e n a a n da c h t b e s te e d a a n de i n v l o e d d i e f ys i o l o g i s c h e , p s y ch o l o g i s che , e k o n o m i sch
2 1
-p o l i t i ek e en ec o l og i s c h e f ac to r en h ebben o -p de s u b j ec t i ev e g ez o n dh e i d. Het b el ang van dez e f a cto r en w o r dt o n derk en d , m a a r de a a ndac h t g aa t i n dez e paragr a a f u i t n a a r o n der z o e k en d i e i ngaan o p de i n v l o ed v a n s o c i a l e Cen c u l tu r e l e ) f acto r en .
I n h a a r onder z o ek naar p er c ep t i e v a n g ez o n dh e i d b i j o u deren C i n een v er z o r g i ng s teh u i s i n de Ver en i g de S ta ten ) ko mt B o y er ( 1 98 0 : 1 98 - 2 1 6 ) tot de c o nc l u s i e da t h ea l th p ercep t i o n s terk b eïn v l o ed w o r dt do o r de s o c i a l e r o l l en en a c t i v i te i ten d i e de o u deren h ebben . D o o r de c o ncen tra t i e
v an a c t i v i te i ten o n der é én dak , en g ema k k en z o a l s l i ften , h o ef t n i em a n d dez e a c t i v i te i ten te ·m i s s en . H et f e i t da t dez e b ejaa r den r el a t i �f v eel s o c i a l e c o n ta cten h eb b en ( a l l een l ee f t i j ds g en o ten > en een z ek er e m o b i l i te i t ( a l l een b i nnen h et tehu i s ) " i mpro v ed the p er c ep t i o n o f o n e, s
�
h ea l th • . D e g ez o n dh e i ds op va tt i n g en v an o u deren w er den i n d i t o n der z o ek g em eten m et de v ra a g " w o u l d y o u s a y y o u r hea l th i n g en era l i s ex cel l en t , g o o d , f a i r o r p o o r " en v er v o l g en s w er d de f u nc t i o n el e m o b i l i te i t v a s tg es tel d : k a n i emand tra p p en l o p en , b u iten l o p en , s ch o en en aantr ekk en etc . etc. C i b . 206 ) .
O o k S to l l er (198 4 : 26 0 - 269) do et o n der z o ek naar s el f a s s es s men t o f h ea l th b i j o u deren . O v ereen s tem men d m et eer dere o n der z o eken v i n dt z i j dat l eef t i jd en s ex e v a r i a bel en z i j n d i e h et v er s ch i l i n i n s ch a tt i ng (s u b j ec t i ev e g ez o n dh e i d ) b i j o u deren m et dez e l f de o b j ec t i ev e g ez o n d h e i ds to es ta n d v erk l ar en .
Daa r n aa s t v i n dt z i j da t i n f o r m el e n etw erk en ( h u l p v a n f a m i l i e a a n m eer o f m i nder h u l p b eh o ev en de o u deren ) een b el angr i j ke i n d i recte i n v l o ed u i to e f en en o p de i n s c h a tt i ng van de g ez o n dhe i d . W i e m o ch t den k en da t dez e h u l p en a s s i s t en t i e r es u l teer t i n een b etere aanpa s s i ng . t u s s en " env i ro n m en ta l dema n ds a n d the o l der p er s o n ' s f u nc t i o na l capac i ty " ( i b . 26 1 ) en daa r do o r i n een h o g er e i n s ch a tt i ng van de g ez o n dh e i d , k o m t bedr o g en u i t .
B i j 7 5 3 o u der en v er za mel t S to l l er i n f o r ma t i e o v er de o b j ec t i ev e g ez o n dh e i ds toes tan d , de m enta l e g ez o n dh e i ds to es ta n d , de m a te v a n s oc i a l e i s o l a t i e, de s t er k te v a n h et
nd-- 2 2nd-- 2-he i d. Z l j g e bru i k t h i e r v o o r l i j s t e n m e t i nd i ca t o re n e n " ra t i n g - s ca l e s " . H e t b l i j k t da t o u de re n m e t g r o t e r e i n f o r me l e n e t we rk e n , d i e h i e rdo o r m e e r h u l p 'k r i j ge n , h u n ge z ondhe i d l ag e r i n s ch a t t e n . N i e t a l l e e n o mda t h u n o b j e c t i e v e g e z o ndhe i ds t o e s t and s l e ch t e r i s o f z o u z i j n ( z e me e r h u l p n o d i g h e b be n ) , maar o o k o m da t de z e h u l p ude pr e s s e s p s yc h o l o g i ca l m o ra l e � < i b . 267). D e be j aarde w o r d t h i e r do o r i n de r o l v a n a f hanke l i j k e o n t v ange r g e dr u k t e n v o e l t z i ch daar o m m i n de r ge z o n d . S t o l l e r e n B o ye r me t e n b e i de n e e n be paa l d face t v a n de s u b j e c t i e v e ge z o ndh e i d . D o o r h e t g e b r u i k v a n g e s l o t e n v r a ge n e n v an s c o re -l i j s te n k o m e n n a a r m i jn m e n i n g de n o r me n d i e o u de r e n ha n t e re n a l s z i j o o rde l e n o v e r h u n ge z o n dh e i d n i e t v o l do e nde n a a r b o v e n . Al i s he t z e e r i n t e re s s a n t t e w e t e n da t w e s t e r s e -·
waarde n a l s ( o n ) a f h a n k e l i j k h e i d e n h e t a l dan n i e t h e bbe n van z i n v o l l e s o c i a l e r o l l e n m e e s pe l e n i n de i n s ch a t t i ng van de g e z o n dh e i d , t o ch w o r de n i n de z e s t u d i e s de o p v a t t i nge n e n e r v a r i ng e n v a n de b e j a a r de n t e v e e l i nge k ad e r d i n he t r a a m w e r k da t de o n de r z o e k e r s h an t e re n . Ge s t e l d z o u k u nne n w o r de n da t de o n de r z o e k e n d i e i n de paragra f e n 2. 5 e n 2. 6 g e n o e m d w o r de n , u i t ga a n v a n e e n " e t i c " be n a de r i ng v a n ge z o ndhe i ds o p v a t t i nge n b i j o u d e re n , t e r w i j l d i t o n de r z o e k j u i s t w i l p r o b e r e n d e " e m l c " z i j de v an de z aa k t e be l i ch t e n . 2 . 7 He t i nd i v i du e l e n o r m s ys t e e m I n de c a t e go r i e v a n g e z o n dh e i ds o n de r z oe k e n d i e n i e t u i t gaan v a n " h o e i s u w ge z o n dh e i d " , m a a r v an " wa t v e r s t a a t u o n de r g e z o n dhe i d" v a l t h e t w e r k v a n de s o c i o l o o g d' H o u t a u d (1981, 1984). I n t e ge n s t e l l i ng t o t de h i e r v o o r ge noe mde o n de r z o e k e n g e b r u i kt d ' H o u t a u d a l s b a s i s v raag v a n z i j n o n de r z o e k e e n open v r aa g : " Qu e l l e e s t , d ' a p r ès v o u s , l a me i l l e u re dé f i n i t i o n de l a s a n t é ? " . H i j do e t d i t we l o v e r w o ge n . Had h i j de m e e r c o nc r e t e v raag " wa t i s ge z o n dhe i d" g e s t e l d , dan w a s de k an s g r o o t ge we e s t da t de re s p o n de n t e n m i nde r g e v ar i e e r de , m e e r s t e r �o t yp e o f z e l f s t a u t o l o g i s che a n t w o o r de n z o u de n g e v e n (1984: 34).
2 3 -De 6 17 2 a n t wo o r de n d1e h i j o p z 1jn v ra a g k re e g de e lt h i j i n i n 4 1 c a t eg o r l e �n . d i e v ar i �re n v a n " s e s e n t i r b i e n dan s s a p e a u " t ot " v i v re l e p l us p o s s i b le a u grand a i r N . E é n v an de c o nc l us i e s v a n d , H o ut a ud i s da t jo n g e r e n ge z o ndhe i d a l s e en i n t e graa l de e l v a n h un be s t aa n e r v a re n , t e r w i jl o ude re n h e t a l s e e n g r o o t g o e d b e s c h o uwe n , waar m e e z o r g v ul d i g m o e t wo r de n o m g e g aa n . G e dur e n de he t l e v e n v e r s c h u i f t d e waa r de r i n g v a n g e z o ndhe i d v a n de c a t e g o r i e " z i jn " ( g e z o n d z i jn ) naar de c a t e g o r i e " he bbe n " <ge z o nd he i d h e b b e n / be z i t t e n ) . De g e z o n dhe i ds o p v a t t i n g e n d i e d ' H o ut a ud m e e t z i jn i n z o v e r re i n t e re s s an t , da t h e t d e o p v a t t i n g e n v a n de m e n s e n z e l f z i jn , n i e t i n g e k ade r d i n e e n i n de l i n g v a n de o n de r z o e k e r o f i n c a te g o r i e ë n a l s "go e d" e n " s l e ch t N . H o e we l d' H o ut a ud v o ls t a a t m e t maar é é n v ra a g naar ge z o n dh e i d, e n � z i jn po p ul a t i e - i n de l i n g v o o r m i j n i e t i n t e re s s a n t i s ( 6 0 jaa r e n o ude r i s é é n g r o e p ) l aa t h i j i n z i jn o n de r z o e k de me n s e n z e l f a a n h e t wo o r d . I n v e r ge l i jk i n g h i e r me e wo r dt i n de e e r de r ge no e m de o n de r z o e k e n v e e l m e e r e e n f un c t i o ne l e ge z o n dh e i d g e me t e n . D e v ak g r o e p m e d i s c he s o c i o l o g i e i n G r o n i n ge n i s a l e n i ge jar e n b e z i g m e t h e t p r o je c t " ge z o n dhe i ds o p v a t t i ng e n v a n o ude re n " <Br ug m an - V i s s e r 198 2 , V a n de n He uv e l 198 2 ) . Me n h e e f t z i c h l a t e n i n s p i re re n d o o r d'H o ut a ud m a a r k i e s t i n p l aa t s v a n de t e r m " s ub je ct i e v e ge z o n dhe i d" l i e v e r v o o r de t e r m e n " i n d i v i due e l . n o r m s y s te e m " e n ·1e k e n m o de 1· <W i n t e r s , 198 5 : 19-2 2 ) . E e n k e uz e waa r i k m i j h e l e maa l ach t e r k a n p l aa t s e n , o mda t u i t de h i e r v o o r b e s ch r e v e n o n de r z o e k e n du i de l i jk we r d da t b i nne n h e t k a de r " s ubje c t i e v e g e zo n dh e i d" v e r s ch i l l e n de face t t e n ge m e t e n k unne n wo r de n . De m e d i s c h s o c i o l o g e n h a dde n k r i t i e k o p de w i jz e waa r o p t o t d i e t i jd o n de r z o e k n a a r de ge z o n dhe i ds t o e s t a n d v a n o ude r e n we r d v e rr i ch t . H e t p r ob l e e m wa s da t de o n de r z o e k e r he t de n k k a de r b e p aa l de , waardo o r o ude re n i n me e r o f m i n de re m a t e g e dwo n g e n war e n h un e r v a r i n g e n t e pre s e n t e r e n i n he t k a de r da t de o n de r z o e k e r s aan b o de n . O m d i t t e v o o r k o me n m a k e n z i j i n h un o n de r z o e k ge br u i k v an l o gboe k e n ( b i jg e h o ude n do o r de m e n s e n z e l f ) , b r i e v e n d i e
- 2
4-me n s e n s ch r i j v e n ov e r h e t on de r we rp g e z on dh e id e n d ie p gaande g e s p r e k k en om na t e gaan op we l ke m a n ie r m e n s e n v e rbande n l e gg e n t u s s e n e r v ar inge n u it h u n l e v e n s l oop e n h u n h u idige op v at t in g e n t e n a a n z ie n v an z ie k t e , ge z on dh eid e n we l be v in de n .
Naar d it ind iv id u e l e n or m s y s t e e m is v e rd e r we in ig onde r z oe k ge daan . He t onde r ha v ig e ond e r z oe k wil
ee n s t u k j e v a n d ie l e e m t e op t e v u l l e n . D e t e r m
t ra c h te n " ge z on d-he id s op v a t t inge n " in d it onde r z oe k s ta a t dan ook v oor in div idu e l e nor me n , e n n ie t v oor h e t m e e r a l ge m e n e e n b r e de re b e g r ip s ub j e c t ie v e g e z on dhe id . 2 . 8 S a me n v a t t in g De we s t e r s e ind e l in g v a n ge z on dhe id e n z ie k t e v in dt � z ij n oorspron g in h e t C a r t e s ia a n s e paradig m a . De s ca r t e s de e l de m e n s e n in in t we e s u b s t an t ie s : de g e e s t of z ie l be hoor t in h e t d om e in v a n G od e n k a n daarom nooit b e g r e p e n wor de n . He t l ic h aa m d a ar e n t e ge n is e e n re du ce e r b a a r m e c h a nis c h m ode l ; e en m a c h in e d ie b e s t a a t u it t a l l oz e k l e ine e l e me n t e n . Z ie k t e is dan e e n d e f e c t in é é n van de e l e me n t e n in d e m a c h in e e n g e z o n dh e id is g e re d u ce e rd t ot m e c h a nisch g oe d f u nc t ione re n .
D it b iom e d is c h m ode l is z e e r ing e b u rg e r d . D e l aa t s t e de ce n n ia e c h t e r wordt , z e k e r in t h e orie , e e n hol is t is che be n a de r in g v an g e z on dh e id e n z ie k t e b e nadr u k t : ook p s y c h ische , s oc ia a l-c u l t u re l e e n e k on om is c h -p o l it ie k e f a c to r e n s p e l e n e e n r o l . G e z on d h e id is n ie t a l l e e n d e a f we z ig he id v a n z ie k t e .
I n ond e r z oek e n n a a r g e z on d h e id worde n v e r s ch il l e n de ge z ondh e id s be gr ip pe n g e b r u ik t : ob j e c t ie v e , s u b j e c t ie v e e n f u nc t ione l e ge z on dh e id . B inne n h e t k a de r " s u b j e c t ie v e ge z ondh e id " z ij n v e r s c h i l l e nd e in v a l s h oe k e n g e ha n t e e r d d ie g e l e l d h e bb e n t ot dr ie c a t e g or ie �n v a n g e z on d h e id s on de r z oe k . I n de ee r s t e c a t e g or ie b e s t u de e r t m e n de re l a t ie t u s s e n ob j e c t ie v e e n s u b j e c t ie v e g e z ondhe id . I n de t we e de ca t e gor ie r ic h t m e n z ic h op <me t n a m e s o c ia l e ) f a c t or e n die de s u b j e c t ie v e g e z on dh e id b e ïn v loe de n . I n d e l aa t s t e c a t e g or ie wor d t , in v e r g e l ij k in g m e t de e e r s t e t we e , m e er
2 5 -e -e n " e m l c " be n ade r in g g e hante e r d , e n g e br u ik t m e n in p l aats v an de t e r m s u b j e c t ie v e g e z o n dhe id l ie v e r de te r m e n " i nd i v i du e e l n o r ms y s te e m " o f " l e k e n m o de l " . D i t o n de r zoe k w i l aan s l u i t e n b ij de de r de c a te g o r i e e n i ng a a n o p de i nd i v i du e l e n o r m e n die o u de r e n hante re n a l s h e t o v e r h u n g e zo n dhe id g a a t .
- 2 6
H o o f ds tu k 3
M E THODOL OG I E
"Van alle realiteiten is de ouderdom misschien wel die waarvan wij
het langst in ons leven
een puur abstract begrip houden�
( P r o u s t i n D e Be a u v o i r : D e O u de r do m ) .
Vanu i t de the o r i e en e n de v i s i e s d i e i n de v o o r gaande h o o f ds tu k k e n b e s p r o k e n z i j n , w o rde n de o n de r z o e k s v r age n ge f o r m u l e e r d . V o o r ts w o r dt de me th o do l o g i e v an h e t o n de r z o e k be s ch r e v e n . 3.1 O n de r z o e k s v rage n U i t de h o o f ds tu k k e n 1 e n 2 b l ij k t da t h e t v o l g e n de ge z e g d k a n w o rde n o v e r o u de r do m e n g e z o n dh e i d : f y s i o l o -g i s ch -g e z i e n tre de n e r t i j de n s he t v e r o u de r i n -g s pr o c e s v e l e v e rande r i ng e n o p. S p i e re n w o r de n s tr a m me r , b o tte n w o rde n b r o z e r , d e f u nc t i e van o rg a n e n n e e m t w a t a f , ge h o o r , ge z i ch t e n g e he u g e n w o r de n m i nde r . D a arnaa s t h e b b e n o u de re m e n s e n e e n g r o te re k a n s o p m e e r de r e k wa l e n o f z i e k te n te ge l i j ke r t i j d . E é n e n a n de r h e e f t e r to e b i j g e drage n dat h e t c o nce p t •ag i ng a s d i s e a s e · o nde r de e l v an de w e s te r s e b e e l dv o r m i ng o v e r b e j a a r de n i s . Wat n o g e e n s v e r s te rk e nd h e e f t ge w e r k t i s h e t w e s te r s e b i o me d i s ch e m o de l da t I n de g e ne e s k u n de g e han te e r d w o r dt . D i t m o de l g a a t u i t v a n e e n du a l i s t i s che m e n s o pv a tt i ng , e n e e n z o da n i ge i nde l i ng van g e z o n dh e i d e n z i e k te , da t ze l f s " ge z o n de • o u de m e n s e n h e e l g oe d a l s "z i e k " g e c l as s i f i ce e r d k u nn e n w o r de n. He t l i c h a a m w o rdt g e z i e n a l s mach i ne e n ge z o n dh e i d i s g e r e du ce e r d to t m e chan i s c h g o e d f u n c t i o ne re n . M e t de z e o p v a tt i ng e n i n he t achte r h o o f d i s h e t n i e t v re e md dat • o u d• e n " z i e k " v aak a l s s y n o n i e me n ge b r u i k t w o r de n. I m m e r s , de b e j a a r de h e e f t v aak e e n ·mach i ne d i e n i e t g o e d f u nc t i o ne e r t• ( de f e c te n ,
-2
7-ge bre k e n , s l ij ta7-ge ) ; h ij is dus z ie k .
H o e we l e r in the o r ie v e e l a an z e tte n to t e e n h o l is � tis che b e n a de r ing v a n g e z o n dhe id e n z ie k te z ij n , wo r dt in de p r a k tij k n o g a l te v aa k h e t dua l is tis ch m o de l g e h a n te e r d . W a t te de n k e n b ij v o o rb e e l d v a n e e n a r tik e l a l s da t v an S a n k a r ( 198 4 : 2 5 0- 2 8 0 ) , die o n de r z o e k de e d naar " o l d age " a l s z ie k te dia g n o s e in de a me r ik aa n s e e n c h in e s e g e ne e s k un de . U it h a a r o n de r z o e k b l ij k t da t n ie t a l l e e n a l ge me e n aange n o me n wo r dt da t o ude r do m e n z ie k te o n v e rbre k e l l j k m e t e l k aar v e r b o n de n z ij n , m a a r da t a m e r ik a n e n o o k de nk e n da t de h o o f do o r z a a k v a n a l l e aando e n inge n die g e a s s o c ie e rd wo r d e n m e t o ude rdo m , " o l d age " z e l f is . Zij z ie n he t o ud z i j n z é l f a l s e e n s o o r t z ie k te , a l s e e n te r m in a l e a a n doe n in g die v o o r ie de re e n r o n d h e t 65 s t e l e v e n s j a a r be g in t :
11In th• Unit•d Stat•s t h e c u l tu r a l m•aning o f o l d a g e a s a time o f sic k n es s is s h ar e d a n d f ur th er e l abar ated b y t h e m edical p r o f es sion . Wh eth •r o l d a g e is th e c ause o f d isease o r its c ha r ac ter istic s ar e c aused b y diseas• i s a question that sti l l e l u d e s r esol ution • . • This th•or etic a l ambiva l en c e becomes c on c r ete w h en a p hysician , u n ab l e to diagnose the n atur e o f a n e l d er l y p atient ' s c omp l aint, r etr eats f r o m th e stand a r d s o f sc ienti flc medicine to th e c ul tur a l j u sti fic ation for the l imits o f his diagnostic powe r s by st ating ' It ' s j ust o l d a g e ' " (ib . 25 1 ) ,
U it de v o o r g a a n de in f o r m a tie k a n de v o l g e n de o n de r z o e k s h yp o th e s e ge f o r m ul e e �d wo r de n : b e j a a r de m e n s e n h a n te r e n n ie t m e e r de b io m e dis c h e inde l in g v a n g e z o n dh e id e n z ie k te . Zij l a te n de z e s te e ds me e r l o s o m da t de z e n ie t o p h e n v an to e pa s s ing is : h e t l ic h a a m f unctio ne e rt n ie t m e e r z o a l s h e t de e d o f z o u m o e te n do e n , maar z e zij n n ie t z ie k ; z e v o e l e n z ic h ge z o n d . I n dit o n de r z o e k wil ik g a a n b e k ij k e n h o e de g e z o nd he ids o p v a ttinge n v an b e j a a r de n z ij n . Ve r s chil l e n de v rage n k o me n h ie rb ij naar vo r e n :
