Lapilli

AFZETTINGEN WTKG26 _(4), 2005 71

Lapilli

Lars_vanden Hoek+Ostende

Oude nachtbraker

Die vondsten dienubeschreven worden komen ook uit de

Fayüm,

maar uit iets oudere

aardlagen.

De twee nieuwe soorten, Biretia

megalopsis

en

B.fayumensis zijn gevonden

in de_top van de Birket

Qarun formatie,

en

zijn

met37

miljoen jaar

zo’ntwee

miljoen jaar

ouder dan de eerdere vondsten.

_{Paleomagnetisch}

onderzoek

_plaatst

de

_vondstlaag

in hetonderste Laat Eoceen. Niet alleen vullenzedaarmee eengatin de

_tijd

tussende 45

_{miljoen jaar}

oude

Algeri-pithecus

ende

jongere

vondstenvande

Fayüm,

maarook

morfologisch

vormenze eentussenstadium. De beide soor-tenclusteren

_bij

de

_Oligocene

_apenvande

_Fayüm

diesamen de

_{Parapithecoidea}

_vormen,maar

_zijn

in

_sommige

_aspecten

netiets

primitiever. Opvallend

in het

verwantschapsdia-gram is dat de beidesoorten

_onderling

helemaalniet zoveel

verwantschap lijken

tevertonen,zodathet niet echt

duide-lijk

iswaaromzetothetzelfde

_geslacht

behoren.

De

_beschrijving

vandezetweenieuwe_apensoortenis zeker nieteenreuzensprong inonze

fragmentarische

kennisvan de vroege

ontwikkeling

vande apen. Zevormen een

stukje

vande

_puzzel

dat

netjes

aansluit opwat weal

_wisten,

en het

grote gatin het Afrikaanse fossil record iets verkleinen.

Maar

afgezien

van het verder invullenvande

stamboom,

bevatten defossielen_nogeentweede

verrassing.

Van Bire-tia

megalopsis

wasonder andereeen

stukje

vande schedel bewaard

_gebleven.

Daaruit bleek dat het

_stukje

direct onder de

_oogkas

_{wel erg}

_plat

was,endat de wortelsvande kiezen zelfstotin de

_{oogkas doorliepen.}

_{Dat houdt in dat de}

oog-kassen vergrootmoeten

zijn

geweest,

vergelijkbaar

metdie

van het Zuidoost-Aziatische

spookdiertje

Tarsius enhet Zuid-Amerikaanse Kortom,Biretiamoet netals dezerecente soorten eennachtbrakergeweest

zijn.

Vooralsnog

denken de onderzoekers dat dit een

uitzon-dering

was voorde Eocene

apenwereld.

Men_gaatervan uit dat in de

_loop

vande evolutie

primaten

hun activiteiten

vanhet nachtlevennaarde

dag

hebbenverzet.Biretia

_lijkt

echterweer

teruggekeerd

te

zijn

naar eennachtritme.

Ach,

dat komt in de beste familiesvoor.

Niet raar, wel

apart

Veruit de meeste fossielen van dinosauriërs komen_van het

_Noordelijk

Halfrond. Daar

lig-gendeklassieke

vondstgebieden.

Maarzo

lang-zamerhand

_zijn

de

_zuidelijke

continenten in

opmars. Dat met_name de

_Argentijnen

heelwat tebieden hebbenop

dinogebied,

was

enige jaren geleden

nogtezien

_tijdens

de

tentoonstelling

‘Dino

_Argentino’

in Naturalis. Toch

_zijn

er nog

duidelijk

sporenvande oude

_{monopoliepositie}

van het noorden. Totvoorkort werden alle vondstenvan

Mani-raptorain het zuiden

_gezien

als anomalieën. Die beesten hoorden daar niet. De

_{Maniraptora zijn}

de kleine vlees-etende dinosauriërswaaronder andere de

vogels

zich uit hebben ontwikkeld. Daarmee is meteen

duidelijk

dat_er nietsraars isaandeze dinosauriërsop de

zuidelijke

conti-nenten.Wewetenimmers dat de oudste

vogel

stamtuit het

Jura,

toenalle continentennog

verenigd

warenin

Pangea.

De

maniraptors

konden dus overal naartoe

lopen,

enals

sommige

groepen leefden in het zuiden op hetmoment dat LauraziëenGondwana

gescheiden

werden,kondenzezich daar verder ontwikkelen.

Als hetaan

Makovicky, Apestaguia

en

Agnolin ligt,

wordt

ervoortaan nietmeer raar

opgekeken

als erGondwaanse vondsten_van deze kleine vleeseters

_gedaan

worden.

_Zij

beschreven _een

_{vrijwel compleet}

skelet _{van een}nieuwe

soort, de oudste dromaeosaumsvanZuid Amerika

(lit. 2).

Deze

_{Buitreraptor gonzalezorum}

werd

_gevonden

in noord-west

_Patagonië.

De nieuwe dinosaurus zal zo’n1,5 meter

lang

geweest

zijn,

enwordt

_gekenmerkt

dooreen

opvallend

lange

snuit. De

_vindplaats

van

Buitreraptor

is onder andere bekend door de velerestenvan

hagedissen

enkleine zoog-dieren.

_{Waarschijnlijk}

stonden _{deze op het} menu

bij

de kleine

_dinosaurus,

want

_zijn

snuit

_lijkt

erniet op

gebouwd

om de

_strijd

aante_gaanmet alteforse

_{tegenstanders.}

Het fossiel

herschrijft

de

_geschiedenis

_vande

_Maniraptora

in Zuid Amerika. Niet alleen doordat hetmet90

_miljoen

jaar aanzienlijk

ouder is dan eerdere vondsten, Deauteurs keken ook

nogeens naardetwee

jongere

vertegenwoordi-gers,

Unenlagia

en

Neuquenraptor.

Dezetwee

genera

zijn

alleen bekend_van

_{fragmentarisch materiaal,}

_en

_zijn

daar-door

_{nauwelijks onderling}

te

vergelijken. Bijna

geenenkel skeletelement is _vanbeide_vormen bekend. Het zoudan ook weleensheel

goed kunnen,

dat_{het hier gaatom een}

endezelfde dinosauriër. Doorzoals hetware

botje bij botje

te

leggen

endegegevensvan

Unenlagia

en

Neuquenraptor

Over de vroege evolutievande apen is nog

wei-nig

bekend. Het vindenen

beschrijven

van een Eocene aap is dan ookeen

goede

manieromin Naturetekunnen

_{publiceren. Dergelijke}

vondsten vullen immers

_vrijwel

perdefinitieeengatinonze kennis. Dat

blijkt bijvoorbeeld

uit de

_beschrijving

_vanvondsten _van de

_primitieve

aapBiretia uit het Eoceenvan

Egypte (lit.

4).

De

_Vroeg

enMidden Eocene vondstenvanapen uit Afrika waren op de

vingers

van een hand tetellen. De oudste fossielen

_zijn

eenpaar losse kiezen uit

Algerije

van

Algeri-pithecus,

die

_{gedateerd zijn}

_{op zo’n 45}

_{miljoen jaar}

oud. Uit het late Midden Eoceenvandatzelfde landwaserdan ook

nogeenenkele kiesvanBiretia

_piveteaui,

endan had

je

het

_gehad.

In het Laat Eoceen wordt het allemaal dan veel

_beter,

met namedoor de vondsten

bij

het

Egyptische

AFZETTINGEN WTKG 26 (4), 2005 72

te

combineren,

wisten de

_{wetenschappers}

_aante tonendat er eenheuse Gondwana

lijn

binnen de

Maniraptora

te recon-strueren was.Wantnaastde beide

Argentijnse

vormenviel ook Rahonavis_van

_Madagascar

binnendie

lijn.

Mani-raptoravande

_zuidelijke

continenten

_zijn

_{dus zeker geen}

anomalieën,maar zestaanwelapart. En daarmee iseente

meer

duidelijk gemaakt

dat

tijdens

het

Krijt

dedino’svan de

zuidelijke

continenten zich

_{geheel onafhankelijk}

ont-wikkeldenvanhunnevenuit het noorden.

Een menu van oestersenkreeft

Eenextreem

lange

nek is in de

_huidige

dieren-wereldeen

uitzondering.

U denktnu meteen

aande

giraf natuurlijk,

enterecht. Maar

_eerlijk

gezegd

ben ik daarnietzovanonder de indruk. Als

_{je kijkt}

naarde

_{giraftënfamilie}

metal

_zijn

fossiele

vertegenwoor-digers,

is al snel

_duidelijk

dat zelfs daar de

_huidige

Afri-kaanse

_langnek

een

buitenbeentje

is.

Neem dan het Mesozoïcum. Dat was eenwaar

paradijs

voor

lange

nekken.

_Op

het landwarende

_sauropoden,

met een hele variatieaanvormen. De

_{vorige Lapilli}

berichtte ik zelfs over een

langnek

met eenkorte nek! En in zee waren erde

_{plesiosauriërs,}

deelsmetkorte

_nek,

maarook met

_{juist opvallend lange}

nekken. Deze dierenstaanmodel voorNessie

_(het

monstervanLoch

_Ness)

in de

_gemiddelde

Schotsesouvenirwinkel.

Dergelijke buitengewone

verschijningen

zijn

natuurlijk

voer voor

paleontologen.

Over de verschillende

_lange

nek-ken is dan ook al heteen enander

_geschreven.

Gebruikten de

_sauropoden

hun nek alseen

giraf

omde_toppenvande bomentekunnen

_bereiken,

ofmoetenwe meerdenkenaan de

_{stofzuigerslang,}

waardoorze eengroot

gebied

voorhun voeten konden

_begrazen.

En wat moesten die zeebeesten metzo’n

_lange

nek. Een theorie die het

_goed

_{doet in} popu-lair

_{wetenschappelijke}

_boeken,

is dat heteen

prachtig

instrumentwas omvis te_{vangen. Plesiosauriërs}

_zijn

alles behalve

_{gestroomlijnd,}

en

je

zietzeniet snel achter vissen

aanjagen.

Maar als

_{je rustig}

in de buurtzwemtendan in eenkeer

_{plotseling je}

nek ineenschool vissen

_steekt,

dan

lijkt

succes

gegarandeerd. Vorige jaar

verscheen in Science een

intrigerend

artikelover

Dinocephalosaurus (lit. 1).

Dit zeedier uit het TriasvanChina had in

_zijn,

eveneenszeer

lange,

nek

_opvallende

ribben. Deauteurs van dat artikel

suggereerden

dat het dier door

_zijn

nekwervels uitte zetten zoveel onderdruk kon _{genereren, dat alles} wathemvoor debekzwomineenkeernaarbinnenwerd gezogen. Maar

Dinocephalosaurus

is slechtseen verreverwant _vande

ple-siosauriërs. Zoals

_gezegd,

het Mesozoïcumwas eenmooie

periode

voorallerleitypen

langnekken.

Nieuwe vondsten uit Australië latenzien, dat de

plesio-sauriërs in ieder

_geval

niet alleen achter vissenaanzaten

(lit. 3).

Het_gaatomtweedeelskelettenuit het

_{Vroeg Krijt}

waarin de

_maaginhoud

bewaard is

_gebleven.

Het laatste maalvanheteerste

exemplaar

bestond

_voornamelijk

uit

tweekleppigen,

aangevuld

metwat slakken en zeelelies.

Ook werden_eenaantal belemnietenen eenenkele visrest

gevonden.

En 35_maagstenenof

_{gastrolieten.}

Dat

plesio-sauriërsstenendoorsliktenwasal veel

_{langer bekend,}

waar-bij

de

_{suggestie gedaan}

werd dat ze ofwel als ballast

dienden,of

_{hielpen bij}

hetverteren. _{Gelet op het}menu van dit

_exemplaar,

zullen destenenzeker ook

_{gebruikt zijn}

om te

_helpen

de

_schelpen

vandebivalventekraken. Het groot-ste

_gedeelte

vanhet laatste diner bestond hier dus uit bo-dembewoners. De belemnieten maakten slechts acht pro-centvande

_maaginhoud

uit. Nu ziter aanzo’n inktvis

na-tuurlijk

veel meervlees danaan een

schelp,

maar het is

duidelijk

dat het leeuwendeelvanhet voedselvande zee-bodem kwam.

Het tweede

_exemplaar,

dat uit oudere

_aardlagen

komt,had eeniets ander

_dieet,

maarhad ook

_{duidelijk zijn kostje}

_op de zeebodem

_bij

elkaar

_gescharreld.

_{Hier bestond de} maag-inhoud vooral uit

_{kreeftachtigen.}

met eenenkele vissen-schaal.

_Opvallend

aandit tweede skelet warende gastro-lieten. Diewaren vanvulkanisch_gesteente,dat in de

_wijde

omtrek niettevinden is. De_maagstenenmoeten zo’n 300 kilometer

_{verderop zijn ingeslikt.}

De nieuwe vondstenzettenin ieder

_geval

een

kanttekening

bij

de theorie dat de

_{plesiosauriërs}

alleen actieve

_jagers

_op vis waren. Een

_maaltje

van oestersenkreeft

_ging

ervan

tijd

tot

_tijd

ook in. De auteursvanhet artikel gaan niet in de fout doornuopeenstestellen dat de

_langgenekte

zee-reptielen

vooral hun voedselvande zeebodem haalden. In

plaats

daarvan suggererenzedat hetsuccesvande

plesio-sauriërs misschien wel

_lag

in het

_feit,

datzeverschillende voedselbronnen konden aanboren.

Literatuur

1

_{Li, C., Rieppel,}

O. &

_{LaBarbera, M.C.,}

2004.-ATriassic

aquatic

protosaurwithan

extremely long

neck.

Science,

305,p. 1931.

2

_Makovicky,

P.J.,

Apesteguia,

S. &

_Agnolin,

F.L., 2005.-The earliest dromaeosaurid

_theropod

ffom South Ame-rica.Nature, 437,pp. 1007-1011.

3

_{McHenry, C.R.,}

Cook. A.G. &Wroe,

S.,

2005.-

Bottem-feeding plesiosaurs. Science, 310,

p. 75.

4

_Seiflfert,

E.R., Simons, E.L.,

Clyde, W.C.,

Rossie, J.B.,

Attia,

Y, Bown, T.M..

Chatrath,

P. &

_Mathison,

M.E.,

2005.- Basal

_antropoids

ffom

_Egypt

and the

_antiquity

of Affica’s

_{higher primate}

radiation.Science, 310,pp.

300-304.

*Lars W. van den Hoek Ostende, Nationaal Natuurhis-torisch Museum

_Naturalis,

Postbus 9517,2300 RALeiden,