!
!
Adviesrapport,gezonde,voeding,en,bewegen!
Ons$Tweede$Thuis!locatie(de(Turfsteker!
! ! Auteurs! ! ! Channah!Schönthaler! Stef!van!der!Hurk! Projectnummer! ! 2015119! Opdrachtgever! ! Ons!Tweede!Thuis! In!opdracht!van!! ! Hogeschool!van!Amsterdam! ! Bachelor!opleiding!Voeding!en!Diëtetiek! ! ! ! ! ! !Titel:!! ! ! Adviesrapport!gezonde!voeding!en!bewegen.!! Ons!Tweede!Thuis!locatie!de!Turfsteker.! ! Auteurs:!! ! Channah!Schönthaler! ! ! ! Baetostraat!13N1!! 1055ER!Amsterdam! ! Stef!van!der!Hurk! Meer!en!vaart!376!! 1068LH!Amsterdam! ! Projectnummer!! 2015119! ! Opdrachtgever:!! Ons!Tweede!Thuis!! ! ! ! ! Praktijkbegeleider:!! Nancy!van!Schie! !
Docentbegeleider:!! Dr.!Ir.!Martinet!Streppel!
Voorwoord&
Voor!onze!bachelor!opleiding!Voeding!en!Diëtetiek!aan!de!Hogeschool!van! Amsterdam!(HvA)!hebben!wij!in!de!periode!van!september!2014!tot!januari! 2015!deze!afstudeerscriptie!geschreven.!Hierbij!hebben!we!in!opdracht!van!Ons! Tweede!Thuis!(OTT)!onderzoek!gedaan!naar!de!voeding!en!beweeggewoontes! van!mensen!met!een!verstandelijke!beperking!die!wonen!op!woongroep!de! Turfsteker!in!NieuwNVennep.!! Dit!onderzoek!was!niet!mogelijk!geweest!zonder!de!begeleiding!vanuit!het!OTT! en!de!HvA.!Hierbij!willen!wij!Hans!Moerkamp!bedanken!voor!de!mogelijkheid! om!bij!het!OTT!dit!afstudeeronderzoek!te!doen.!Nancy!van!Schie!onze! praktijkbegeleider!willen!wij!bedanken!voor!het!goede!contact!met!OTT!en! Martinet!Streppel!onze!docentbegeleider!vanuit!het!HvA!voor!de!goede!tips!en! feedback!op!onze!stukken.!Verder!willen!wij!de!medewerkers!en!cliënten!van!het! OTT!bedanken!voor!hun!positieve!en!enthousiaste!medewerking!aan!dit! onderzoek.!! Met!dit!onderzoek!hopen!wij!dat!we!een!positieve!bijdrage!te!hebben!kunnen! leveren!bij!het!verbeteren!van!de!gezondheid!van!de!bewoners!van!de!Turfsteker! en!de!gezondheid!bij!mensen!met!een!verstandelijke!beperking!in!het!algemeen.!! Channah!Schönthaler! Stef!van!der!Hurk! 2!januari,!2015! ! ! !Samenvatting&
Achtergrond! Overgewicht,!obesitas!en!ondergewicht!komt!veel!voor!bij!mensen!met!een! verstandelijke!beperking.!De!medewerkers!van!Ons!Tweede!Thuis!(OTT)!zien! dat!veel!van!hun!cliënten!gewichtsproblemen!hebben!en!hier!wil!OTT! verandering!in!brengen.! Doel! Het!doel!van!dit!onderzoek!was!om!de!knelpunten!te!achterhalen!die!zich! voordoen!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen!bij!de!cliënten!van!OTT!op! locatie!de!Turfsteker.!En!om!aan!de!hand!daarvan!de!begeleiders!te!voorzien!van! een!advies!over!hoe!ze!de!cliënten!een!evenwichtig!voedingsN!en!beweegpatroon! kunnen!aanbieden.! Methoden! Voor!dit!onderzoek!is!een!literatuurstudie!gedaan!naar!de!ziektebeelden!van!de! cliënten,!de!richtlijnen!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen!voor!de!cliënten,! het!sportaanbod!en!er!is!gezocht!naar!eerder!gedane!gezondheidsinterventies!bij! mensen!met!een!verstandelijke!beperking!om!zo!tot!een!goed!advies!te!komen.! Er!is!een!observatie!uitgevoerd!in!de!vorm!van!een!meeloopdag!en!er!zijn! interviews!afgenomen!bij!zowel!cliënten!als!begeleiders.!Het!doel!hiervan!was! om!kennis!te!maken!met!de!cliënten!en!een!beeld!te!krijgen!van!hoe!er!gewerkt! werd!en!wat!de!vaste!routines!zijn!binnen!de!Turfsteker.! Resultaten! Mensen!met!een!verstandelijke!beperking!hebben!verhoogde!kans!op!het! ontwikkelen!van!overgewicht,!obesitas!en!ondergewicht.!Dit!komt!door!factoren! als!overmatige!energieNinname,!onvoldoende!lichaamsbeweging,!medicatie!en! een!beperkt!intellectueel!vermogen.!Op!de!Turfsteker!had!50%!(n=9)van!de! cliënten!overgewicht!en!had!11%(n=2)obesitas;!geen!van!de!cliënten!had! ondergewicht.!De!begeleiders!bereiden!het!avondeten!voor!de!cliënten!en!eten! zelf!ook!mee.!Er!zijn!geen!specifieke!richtlijnen!op!het!gebied!van!voeding!en! bewegen!voor!mensen!met!een!verstandelijke!beperking,!daarom!gelden!de! Richtlijnen!Voedselkeuze,!Richtlijnen!Goede!Voeding,!de!NNGB!en!de!Fitnorm! voor!mensen!met!een!verstandelijke!beperking.!Uit!de!interviews!bleek!dat! energieNinname!doordeweeks!een!stuk!lager!was!dan!in!het!weekend.!De! groenteN!en!fruitconsumptie!voldeed!niet!aan!de!aanbeveling.!Van!de!overige! productgroepen!werd!vaak!niet!de!voorkeursvariant!gekozen.!De!kennis!van!de! begeleiders!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen!verschilde!sterk!van!elkaar.! Discussie!en!conclusie! Op!het!gebied!van!voeding!is!het!belangrijk!dat!de!cliënten!gestimuleerd!worden! te!eten!volgens!de!aanbevelingen.!Vooral!de!consumptie!van!groente!en!fruit! moet!gestimuleerd!worden.!Het!is!noodzakelijk!om!ook!de!ouders!van!de!cliënt! hierbij!te!betrekken,!zodat!er!ook!als!zij!bij!hun!ouders!verblijven!ook!op!de! voeding!gelet!kan!worden.!De!cliënten!zijn!weinig!lichamelijk!actief!en!als!gevolg! hiervan!is!hun!energiebehoefte!lager!dan!die!van!mensen!zonder!verstandelijke! beperking.!Cliënten!moeten!vanuit!de!begeleiding!gestimuleerd!worden!om!meer! te!gaan!bewegen.!Bij!het!uitvoeren!van!de!adviezen!op!het!gebied!van!voeding!en! bewegen!is!de!rol!van!de!begeleiding!essentieel.!Hierbij!is!het!van!belang!dat!de! begeleiding!één!duidelijke!visie!en!beleid!heeft,!zodat!de!afspraken!gemaakt!met! de!cliënten!ook!nageleefd!kunnen!worden.!Bij!cliënten!met!gewichtsproblemen!is!het!van!belang!dat!er!met!de!cliënt!duidelijke!afspraken!gemaakt!worden!over! voeding!en!bewegen.!!
Inhoudsopgave&
Voorwoord&...&3! Samenvatting&...&4! Inleiding&...&7! Hoofdstuk&1:&Methode&en&materialen&...&9! Doelgroep&...&9! Literatuurstudie&...&10! Observatie&...&11! Interviews&...&12! Hoofdstuk&2:&Resultaten&...&13! Literatuurstudie&...&13! Observatie&...&16! Interviews&...&18! Hoofdstuk&3:&Discussie&en&conclusie&...&23! Discussie&...&Error!!Bookmark!not!defined.! Conclusie&...&Error!!Bookmark!not!defined.! Aanbevelingen&...&27! Literatuurlijst&...&30! Bijlagen&...&33! Bijlage&1&Checklist&meeloopdag&...&34! Bijlage&2&Interviewlijst&cliënten&...&35! Bijlage&3&Interviewlijst&begeleiders&...&36! Bijlage&4&Variatielijst&de&Turfsteker&...&37! Bijlage&5&Sportactiviteiten&in&een&straal&van&10&km.&...&39! ! ! !Inleiding&
Volgens!de!meest!recente!schattingen!zijn!er!in!Nederland!ongeveer!142.000! mensen!met!een!verstandelijke!beperking(1).!Overgewicht!en!obesitas!is!bij! mensen!met!een!verstandelijke!beperking!een!groot!probleem(1N3).! Vermoedelijk!heeft!60N75%!van!de!mensen!met!een!licht!verstandelijke! beperking!overgewicht!(BMI!25N30kg/m2).!Deze!cijfers!zijn!gebaseerd!op! buitenlands!onderzoek(4).!Aangenomen!mag!worden!dat!deze!cijfers!ook!gelden! voor!mensen!met!een!zwaar!verstandelijke!beperking!aangezien!er!geen!verschil! zit!in!het!percentage!dat!overgewicht!heeft!tussen!mensen!met!een!licht! verstandelijke!beperking!en!zwaar!verstandelijke!beperking(3).!Obesitas! (BMI≥30kg/m2)!komt!vaak!voor!bij!mensen!met!een!verstandelijke! beperking(3).!Zo!heeft!21%!van!de!van!de!mensen!met!een!verstandelijke! beperking!in!de!leeftijd!van!12N18!obesitas.!Bij!mensen!zonder!verstandelijke! beperking!is!dit!13%.!Naarmate!mensen!met!een!handicap!(zowel!lichamelijk!als! verstandelijk)!ouder!worden!stijgt!het!percentage!met!obesitas!(19%!bij!15!jaar! en!25%!bij!18!jaar).!Obesitas!komt!vaker!voor!bij!mensen!met!een!verstandelijke! beperking!dan!bij!mensen!met!een!lichamelijke!beperking(3).!Uit!onderzoek! gedaan!bij!volwassen!mensen!met!een!verstandelijke!beperking!die!begeleid! wonen,!bleek!dat!45%!overgewicht!had!en!dat!19%!obees!was(5).! Behalve!overgewicht!en!obesitas!is!ondergewicht!ook!een!veel!voorkomend! probleem!bij!mensen!met!een!verstandelijke!beperking.!Volgens!een!groot! Europees!onderzoek!komt!bij!16%!van!de!Europese!volwassenen!met!een! verstandelijke!beperking!ondergewicht!voor(6).!Uit!een!Engelse!studie!kwam! naar!voren!dat!19%!van!de!volwassenen!met!een!verstandelijke!beperking! ondergewicht!had(7).!Ondergewicht!komt!zelden!voor!bij!mensen!met!het! downsyndroom.!Naarmate!de!leeftijd!stijgt,!komt!ondergewicht!minder!vaak! voor(7).!! Een!groot!deel!van!de!mensen!met!een!verstandelijke!beperking!kan!niet! zelfstandig!leven!en!woont!begeleid!in!een!woongroep.!Eén!van!die!van! organisaties!waar!mensen!met!een!verstandelijke!beperking!kunnen!wonen!is! Ons!Tweede!Thuis!(OTT)!(8).!Het!personeel!van!OTT!ziet!dat!veel!cliënten! gewichtsproblemen!hebben.!Hier!willen!ze!verandering!in!brengen!door!de! cliënten!gezonder!te!laten!eten!en!bewegen!maar!beschikken!niet!over!de!juiste! handvatten,!middelen!en!misschien!ook!kennis!om!dit!te!realiseren.!De! Turfsteker!is!onderdeel!van!OTT!en!is!een!woonvoorziening!gelegen!midden!in! een!woonwijk!van!NieuwNVennep.!In!zeven!rijtjes!huizen!zijn!drie!woongroepen! gevestigd.!Op!iedere!woongroep!wonen!gemiddeld!zes!cliënten.!Op!dit!moment! wonen!er!19!cliënten!op!de!Turfsteker.!! ! OTT!heeft!gevraagd!om!een!advies!over!hoe!ze!de!cliënten!een!evenwichtig! voedingN!en!beweegpatroon!kunnen!aanbieden.!Dit!heeft!geleid!tot!de!volgende! probleemstelling:!Wat!zijn!de!knelpunten!op!het!gebied!van!gezonde!voeding!en! een!gezond!beweegpatroon!bij!de!cliënten!van!OTT!op!locatie!de!Turfsteker!en! welke!adviezen!zijn!passend!om!deze!knelpunten!te!verhelpen?! De!probleemstelling!is!opgedeeld!in!de!volgende!deelvragen:! !• Wat!is!de!prevalentie!van!overgewicht,!obesitas!en!ondergewicht!bij! mensen!met!een!verstandelijke!beperking!op!locatie!de!Turfsteker?! • Welke!geestelijke!en!lichamelijke!aandoeningen!komen!voor!op!locatie!de! Turfsteker!en!van!hoeverre!zijn!deze!van!invloed!op!hun!voeding!en! beweegpatroon?! • Wat!is!het!huidige!voedingN!en!beweegpatroon!van!de!cliënten?! • Wat!zijn!de!richtlijnen!voor!gezonde!voeding!voor!de!cliënten?! • Voldoet!het!voedingspatroon!van!de!cliënten!aan!de!voor!hun!gestelde! richtlijnen!voor!gezonde!voeding?! • Wat!zijn!de!aanbevelingen!voor!een!gezond!beweegpatroon!voor!de! cliënten?! • Voldoet!het!beweegpatroon!van!de!cliënten!aan!de!voor!hun!gestelde! richtlijnen!voor!een!gezond!beweegpatroon?! • Wat!is!de!huidige!kennis!van!de!begeleiders!over!voeding!en!is!deze! voldoende!om!de!cliënten!te!begeleiden!in!het!maken!van!de!juiste! keuzes?! • Wat!is!de!huidige!beleving!van!de!cliënten!op!het!gebied!van!voeding!en! beweging?!! • Welke!geestelijke!aandoeningen!komen!voor!op!locatie!de!Turfsteker!en! hoe!beïnvloed!dit!het!leren!van!nieuwe!dingen!voor!de!cliënten?! • Gezien!de!knelpunten!welke!aanpassingen!zijn!er!nodig!op!het!gebied!van! het!kennis!van!de!begeleiders?! • Gezien!de!knelpunten!welke!aanpassingen!zijn!er!nodig!op!het!gebied!van! het!voedingsbeleid?! • Gezien!de!knelpunten!welke!aanpassingen!zijn!er!nodig!op!het!gebied!van! het!bewegingsbeleid?! ! In!hoofdstuk!1!worden!de!gebruikte!methoden!en!materialen!beschreven,!in! hoofdstuk!2!worden!de!gevonden!resultaten!weergegeven!en!in!hoofdstuk!3! worden!de!resultaten!bediscussieerd!en!wordt!een!aanbeveling!gedaan!aan!het! personeel!van!de!Turfsteker.! ! !
Hoofdstuk&1:&Methode&en&materialen&
Doelgroep& De!onderzoeksgroep!zijn!de!cliënten!van!de!Turfsteker;!er!wordt!onderzoek! gedaan!naar!de!knelpunten!op!het!gebied!van!gezonde!voeding!en!bewegen!bij! de!cliënten.!Aan!de!hand!van!de!knelpunten!zal!er!een!advies!worden!gegeven! over!hoe!de!cliënten!gezonder!kunnen!eten!en!bewegen.!Doordat!de!cliënten! begeleid!wonen!is!het!advies!gericht!aan!de!begeleiders.!Want!de!begeleiders!zijn! van!grote!invloed!op!het!leven!van!de!cliënten!omdat!zij!in!grote!mate!bepalen! wat!een!cliënt!eet!en!wat!een!cliënt!doet.!De!begeleiders!zijn!de!uiteindelijke! uitvoerders!van!het!advies.! Op!de!Turfsteker!wonen!19!cliënten!onder!begeleiding.!Alle!cliënten!hebben!een! verstandelijke!beperking!en!als!gevolg!hiervan!een!sociaal!emotioneel! ontwikkelingsniveau!van!1,5!tot!6!jaar.!Behalve!een!verstandelijke!beperking! heeft!een!aantal!cliënten!ook!nog!andere!ziektebeelden.!Zo!heeft!een!aantal! cliënten!heeft!een!stoornis!in!het!autisme!spectrum,!één!cliënt!heeft!het!PraderN Willi!syndroom,!één!cliënt!heeft!de!ziekte!van!Steinert!en!één!cliënt!heeft!het! downsyndroom.!! De!cliënten!zijn!onderverdeeld!in!drie!woningen!die!met!de!volgende!benaming! worden!aangeduid:!Turfsteker!3,!Turfsteker!9!en!Turfsteker!13.!Deze!namen!zijn! afgeleid!van!de!huisnummers!op!de!woningen.!Op!Turfsteker!3!wonen!de! cliënten!met!de!zwaarst!verstandelijke!beperking!en!op!Turfsteker!13!wonen!de! cliënten!met!de!minst!zwaar!verstandelijke!beperking.! Er!zijn!op!de!Turfsteker!20!begeleiders!werkzaam.!De!begeleiders!helpen!de! cliënten!bij!de!dagelijkse!dingen!die!de!cliënten!niet!zelfstandig!kunnen.!Als!de! cliënten!niet!op!dagbesteding!zijn!is!er!op!elke!woning!één!begeleider!aanwezig,! behalve!op!Turfsteker!3.!Op!Turfsteker!3!zijn!altijd!twee!begeleiders!aanwezig! omdat!daar!een!cliënt!woont!die!permanent!één!op!één!begeleiding!nodig!heeft.!! ! Voor!dit!onderzoek!is!er!analyse!gemaakt!van!de!voeding!en!beweeggewoontes! van!de!cliënten!van!het!OTT!die!wonen!op!locatie!de!Turfsteker.!Om!een!goed! beeld!te!krijgen!van!de!huidige!situatie!zijn!de!volgende!methodes!gebruikt:! literatuurstudie,!een!observatie!doormiddel!van!een!meeloopdag!en!interviews! met!zowel!de!cliënten!als!de!begeleiders.! !&
Literatuurstudie& De!literatuurstudie!is!gebruikt!om!inzicht!te!krijgen!in!de!ziektebeelden!van! cliënten!en!de!daaruit!voortkomende!problemen!op!het!gebied!van!voeding!en! bewegen.!Er!is!gezocht!naar!de!richtlijnen!voor!voeding!en!bewegen!voor! mensen!met!een!verstandelijke!beperking!en!er!is!gezocht!naar!het!sportaanbod! voor!mensen!met!een!beperking!in!binnen!een!straal!van!10km!van!de! Turfsteker.!Tevens!is!er!gezocht!eerder!gedane!interventies!op!het!gebied!van! voeding!en!bewegen!bij!mensen!met!een!verstandelijke!beperking.!Hierbij!is!er! gekeken!naar!mogelijke!oplossingen!voor!knelpunten!op!het!gebied!van!voeding! en!bewegen!bij!mensen!met!een!verstandelijke!beperking.!Bij!de!literatuurstudie! zijn!de!volgende!databanken!gebruikt;!BSL!vakbibliotheek,!HVANkennisbank,! HBONkennisbank,!Google!Scholar,!Pubmed!en!ScienceNdirect.!In!tabel!1!staan!de! gebruikte!zoektermen.!De!zoektermen!gericht!op!voeding!en!beweging!zijn!altijd! in!combinatie!gebruikt!met!zoektermen!gericht!op!de!cliënten.!& Tabel!1!zoektermen!! Voeding&en&bewegen&&
Nutrition!! Exercise! Overweight!
Obesity! Underweight! Basal!metabolic!rate!!
Cliënten&& ! !
Mild!intellectual!
disability! Autism!spectrum!disability! ADHD! PraderNWilli!syndrome! Myotone!dystrophies!
type!1! Down!syndrome!
Group!living!in!a!
residential!facility! Dieet!behandelrichtlijnen!!(Nederland)! Norm!gezond!bewegen! ! De!inclusie!criteria!voor!de!literatuurstudie!waren:!onderzoeken!met!als! doelgroep!verstandelijke!beperkten!en!Engels!of!Nederlandstalige!artikelen! waarvan!de!volledige!tekst!beschikbaar!was.!! !! ! &
Observatie& Het!doel!van!de!observatie!was!om!doormiddel!van!een!meeloopdag!een!beeld!te! krijgen!van!hoe!er!gewerkt!wordt!en!wat!de!vaste!routines!zijn!binnen!de! Turfsteker.!Voorafgaand!aan!de!meeloopdag!is!er!een!checklist!gemaakt!met! daarop!belangrijke!punten!waarop!gelet!moest!worden!(bijlage!1).!Op!alle!drie! de!woningen!van!de!Turfsteker!is!er!een!dag!meegelopen.!De!meeloopdag! duurde!van!16.00!tot!ongeveer!20.00!uur.!Deze!tijden!zijn!op!aanraden!van!de! begeleiders!gekozen!omdat!de!cliënten!voor!16.00!uur!op!de!dagbesteding!zijn! en!ze!na!20.00!uur!veelal!niets!meer!eten!en!op!hun!kamer!zitten.!Tijdens!de! meeloopdag!is!er!gekeken!naar!hoe!de!avondmaaltijd!bereid!werd,!welke! producten!aanwezig!waren,!wat!de!cliënten!doen!als!zij!terugkomen!van!de! dagbesteding,!hoe!het!avondeten!er!aan!toe!ging!en!wat!de!cliënten!in!de!avond! deden.!Verder!zijn!er!tijdens!de!meeloopdagen!de!gegevens!met!betrekking!tot! lengte,!gewicht!en!de!leeftijd!van!de!cliënten!opgevraagd.!Tijdens!deze! meeloopdag!heeft!er!een!eerste!kennismaking!plaats!gevonden!met!de!cliënten.! Dit!was!voor!de!cliënten!zeer!belangrijk!omdat!zij!zo!minder!het!gevoel!zouden! hebben!door!een!vreemde!geïnterviewd!te!worden.!Tijdens!de!meeloopdag!zijn! er!ook!afspraken!gemaakt!met!de!cliënten!over!wanneer!zij!geïnterviewd!zouden! worden.!Hierdoor!konden!de!cliënten!zich!voorbereiden!op!de!interviews,!wat! voor!hen!heel!prettig!en!belangrijk!was.!! ! Lichaamssamenstelling-cliënten--Voor!het!onderzoek!was!het!van!belang!om!een!overzicht!te!hebben!hoeveel! cliënten!daadwerkelijk!gewichtsproblemen!hadden.!Er!is!gekozen!om!de!body! mass!index!(BMI!kg/m2)!te!gebruiken!als!maat!voor!het!bepalen!van!de! lichaamssamenstelling.!De!gegevens!voor!het!berekenen!van!de!BMI!waren!al! bekend!bij!de!begeleiding.! ! !
Interviews& De!vragen!voor!de!interviews!voor!zowel!de!cliënten!als!de!begeleiders!zijn! opgesteld!aan!de!hand!van!de!deelvragen!die!antwoord!moeten!geven!op!de! probleemstelling.!Verder!zijn!de!vragen!voor!het!interview!gemaakt!met!behulp! van!de!al!vergaarde!informatie!uit!de!literatuurstudie!en!de!meeloopdag.!Er!is! gekozen!voor!half!gestructureerde!interviews!omdat!er!zo!de!mogelijkheid!was! om!door!te!vragen.!De!vragenlijst!voor!de!begeleiders!zit!in!bijlage!2!en!de! vragenlijst!voor!de!cliënten!zit!in!bijlage!3.& Cliënten--Het!doel!van!de!interviews!bij!de!cliënten!was!om!een!beeld!te!krijgen!van!de! energieNinname!en!de!dagelijkse!routine!van!de!cliënten!en!hun!beleving!hiervan.! De!vragen!waren!met!name!gericht!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen.!In! eerste!instantie!was!het!de!bedoeling!om!een!24Nhour!recall!af!te!nemen.!Vanuit! het!OTT!werd!echter!geadviseerd!om!met!de!cliënten!de!dag!door!te!nemen!in! verhaalvorm,!omdat!een!24Nhour!recall!mogelijk!te!moeilijk!zou!zijn!voor!de! cliënten.!Er!is!uiteindelijk!ook!voor!gekozen!om!met!de!cliënten!in!verhaalvorm! de!dag!door!te!nemen.!! Niet!alle!cliënten!zijn!geïnterviewd!omdat!een!deel!van!de!cliënten!hier! verstandelijk!niet!toe!in!staat!was.!De!begeleiders!beoordeelden!welke!cliënten! wel!en!welke!niet!geïnterviewd!konden!worden.!Verder!hadden!de!cliënten!zelf! de!vrije!keus!of!ze!wel!of!niet!geïnterviewd!wilden!worden.&& ! Begeleiders--Het!doel!van!de!interviews!met!de!begeleiders!was!om!inzicht!te!krijgen!over!hoe! het!huidige!beleid!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen!er!uit!ziet!en!hoe!de! begeleiders!dit!ervaren.!Verder!is!er!geprobeerd!om!inzicht!te!krijgen!in!de! kennis!en!opvattingen!die!de!begeleiders!hebben!over!voeding!en!bewegen.!! ! Verwerken-van-interviews-De!interviews!zijn!opgenomen!met!een!dictafoon!zodat!de!interviews!terug! geluisterd!konden!worden!bij!het!uitwerken!ervan.!De!uitkomsten!van!de! interviews!van!de!cliënten!en!begeleiders!zijn!apart!van!elkaar!verwerkt!en!per! vraag!zijn!de!antwoorden!in!een!Excel!bestand!gezet,!zodat!de!antwoorden!met! elkaar!vergeleken!konden!worden.!Aan!de!hand!van!de!uitkomsten!van!de! interviews!met!de!cliënten!is!een!schatting!gemaakt!van!hun!energieNinname.! Door!de!antwoorden!overzichtelijk!te!maken!in!een!Excel!bestand!kon!er!een! duidelijk!beeld!geschetst!worden!van!de!huidige!situatie!en!beleving!van!het! voedingsN!en!bewegingsbeleid!op!de!Turfsteker!van!zowel!de!begeleiders!als!de! cliënten.!! ! &
Hoofdstuk&2:&Resultaten&
Literatuurstudie& Ziektebeelden-van-de-cliënten-met-betrekking-tot-voeding-en-bewegen! Mensen!met!een!verstandelijke!beperking!hebben!een!verhoogde!kans!op!het! ontwikkelen!van!overgewicht.!Behalve!de!factoren!als!overmatige!energieN inname!en!onvoldoende!lichaamsbeweging!is!bij!deze!doelgroep!nog!een!aantal! extra!factoren!van!belang.!Deze!doelgroep!is!beperkt!in!hun!intellectueel! vermogen,!krijgen!medicijnen!die!gewichtstoename!als!bijwerking!hebben!en! hebben!vaak!cognitieve!beperkingen!waardoor!ze!niet!goed!is!staat!zijn! voldoende!en/of!effectief!te!bewegen(2,10).! Leeftijd!speelt!een!belangrijke!rol!bij!het!ontwikkelen!van!obesitas.!Het! percentage!kinderen!met!een!verstandelijke!beperking!dat!overgewicht!heeft! neemt!toe!naarmate!de!leeftijd!stijgt(2).!! Een!stoornis!in!het!autismespectrum!uit!zich!in!een!beperkingen!in!het! communicatie,!sociale!contact!en!gedrag!(11).!Informatie!wordt!op!een!andere! manier!waargenomen!dan!bij!mensen!zonder!een!stoornis!in!het! autismespectrum.!De!informatie!komt!in!kleine!stukjes!de!hersenen!binnen! waardoor!er!geen!samenhang!is!in!de!waarneming,!als!gevolg!hiervan!is!een! reactie!niet!van!zelfsprekend.!Geen!enkel!persoon!met!een!stoornis!in!het! autismespectrum!reageert!hetzelfde.!Een!stoornis!van!het!autismespectrum!gaat! vaak!samen!met!een!verstandelijke!beperking!(11).!70%!van!de!mensen!met!een! stoornis!in!het!autismespectrum!heeft!een!verstandelijke!beperking.!Van!die! 70%!heeft!40%!een!licht!verstandelijke!beperking!en!30%!een!zwaar! verstandelijke!beperking.!Onder!volwassenen!met!een!stoornis!in!het! autismespectrum!zijn!depressies!een!veel!voorkomend!probleem(11).!Een! stoornis!in!het!autismespectrum!geeft!geen!groter!risico!op!onderN!of! overgewicht.!De!verstandelijke!beperking!die!daar!vaak!mee!gepaard!gaat!speelt! een!grotere!rol.!! Het!PraderNWilli!syndroom!is!een!genetische!afwijking,!waarbij!chromosoom!15! ontbreekt!of!geen!informatie!af!geeft.!Kenmerken!van!het!PraderNWilli!syndroom! zijn:!spierslapte,!een!achterstand!in!de!ontwikkeling!van!motoriek,!een! verstandelijke!beperking,!een!onbedwingbare!eetlust!en!een!geringe! energiebehoefte!van!het!lichaam(12).!De!energiebehoefte!van!iemand!met!het! PraderNWilli!syndroom!kan!tot!wel!60%!lager!zijn!vergeleken!met!iemand! zonder!het!PraderNWilli!syndroom(13).!De!combinatie!van!al!deze!kenmerken! zorgt!voor!een!verhoogde!kans!op!het!krijgen!van!obesitas.!! Ziekte!van!Steinert!oftewel!Myotone!Dystrofie!type!1,!is!een!zeer!zeldzame! erfelijke!spierziekte.!Bij!de!ziekte!van!Steinert!verzwakt!de!spiersterkte!en! aangespannen!spieren!hebben!langer!nodig!om!te!ontspannen.!Vooral!gelaatN,! keelN,!kauwN,!en!halsspieren!nemen!af!in!spiersterkte.!Als!de!symptomen!zich!al! op!vroege!leeftijd!aandoen,!is!er!een!grote!kans!op!een!verstandelijke! beperking(14).!Door!de!spierafname!in!het!gezicht,!is!het!voor!te!stellen!dat!er! kauw!en!slikproblemen!ontstaan!en!dat!er!een!verhoogde!kans!op!ondergewicht! is.! ! !! Het!downsyndroom!is!een!chromosomale!afwijking,!waarbij!er!een!extra! chromosoom!21!aanwezig!is.!Het!downsyndroom!wordt!gekenmerkt!door!de! karakteristieke!uiterlijk,!spierverslapping!en!gaat!vaak!gepaard!met!een! verstandelijke!beperking!van!verschillende!niveaus.!Bij!het!downsyndroom! ontstaan!vaak!verschillende!andere!afwijkingen.!Zo!heeft!meer!dan!de!helft!van! de!mensen!geboren!met!het!downsyndroom!een!hartafwijking.!Specifieke! aandoeningen!die!voor!kunnen!komen!en!invloed!hebben!op!het!gewicht!zijn;! aangeboren!afwijking!in!het!maagN,!darmkanaal,!coeliakie,!Diabetes!Mellitus!type! 1,!schildklierafwijking!en!aanleg!voor!obesitas!(15).!! Om!tot!een!goed!advies!te!komen!is!het!van!belang!om!te!kijken!naar!eerder! gedane!interventies!op!het!gebied!van!gezonde!voeding!en!bewegen!bij!mensen! met!een!verstandelijke!beperking.!Als!men!de!gezondheid!van!mensen!met!een! verstandelijke!beperking!wil!verbeteren!is!het!belangrijk!dat!het!advies!zich!richt! op!zowel!de!voeding!(16N18)!als!op!bewegen!(16N19)en!dat!dit!advies!eenvoudig! uit!te!voeren!is(20).!De!begeleider!heeft!een!cruciale!rol!bij!het!uitvoeren!van!het! advies!(16,17,20).!Het!is!belangrijk!dat!er!zowel!bij!de!begeleiders!als!bij!de! cliënten!draagvlak!is!voor!het!uitvoeren!van!het!advies(20).!Om!het!effect!van!de! interventie!te!behouden!is!het!van!belang!dat!de!interventie!langere!tijd!duurt,! anders!is!de!kans!groot!dat!de!cliënten!terug!vallen!in!de!oude!situatie!en!het! effect!verloren!gaat(16).! & Richtlijnen-voeding-en-bewegen-voor-mensen-met-een-verstandelijke- beperking.-In!de!literatuur!zijn!geen!specifieke!voedsel!N!of!dieetbehandelrichtlijnen! gevonden!voor!mensen!met!een!verstandelijke!beperking.!Bij!het!ontbreken!van! een!specifiek!richtlijn!voor!mensen!met!een!verstandelijke!beperking!wordt!er! voor!dit!onderzoek!gebruik!gemaakt!van!de!Richtlijnen!Voedselkeuze!2011!van! het!Voedingscentrum(21)en!de!Richtlijnen!Goede!Voeding!2006!van!de! Gezondheidsraad(22).!In!deze!rapporten!staan!de!richtlijnen!op!het!gebied!van! voeding!beschreven!voor!de!algehele!Nederlandse!bevolking.!Van!elke! productgroep!staat!de!aanbevolen!hoeveelheid!voor!mannen!en!vrouwen! beschreven!(tabel!2).!Deze!richtlijnen!zijn!per!geslacht!en!leeftijdsgroep! opgesteld.!Alle!cliënten!op!de!Turfsteker!zijn!tussen!de!19N50!jaar!oud!en!daarom! zullen!deze!richtlijnen!aangehouden!worden!voor!de!cliënten.!De!aanbeveling! voor!de!energie!inname!van!een!man!is!2.500!kcal!per!dag!en!voor!een!vrouw! 2.000!kcal!per!dag.!Voor!zowel!de!man!als!de!vrouw!wordt!geadviseerd!om!niet! meer!dan!zeven!eetmomenten!per!dag!te!hebben(22).!! De!Nederlandse!Norm!Gezond!Bewegen(NNGB)!en!de!Fitnorm!zijn!richtlijnen! voor!gezond!bewegen.!De!NNGB!is!vooral!op!gericht!het!onderhouden!van!de! gezondheid!op!de!lange!termijn!en!de!Fitnorm!is!gericht!op!het!verbeteren!van! de!fysieke!fitheid.!Omdat!er!geen!aparte!aanbeveling!is!voor!mensen!met!een! verstandelijke!beperking!gelden!deze!aanbevelingen!ook!voor!deze!doelgroep.! Volgens!de!NNGB!moeten!volwassenen!minimaal!5!dagen!in!de!week!bij! voorkeur!alle!dagen!minsten!een!half!uur!per!dag!matig!intensief!bewegen.! Voorbeelden!van!matig!intensief!bewegen!zijn!wandelen!(5N6!km!per!uur)!of! fietsen!(15!km!per!uur).!Om!aan!de!Fitnorm!te!voldoen!moet!er!3!keer!per!week! minimaal!20!minuten!intensief!gesport!worden(23).!! !
Tabel!2!Aanbeveling!voedselkeuze!volgens!Richtlijnen!Voedselkeuze!
Productgroep& Man&19S50&jaar& Vrouw&19S50&jaar&
Groente& 200!gram!
4!opscheplepels! 200!gram!4!opscheplepels!
Fruit& 200!gram!
2!stuks!
200!gram! 2!stuks!
Brood& 245!gram!
7!boterhammen! 210!gram!6!boterhammen! Aardappelen,&rijst,&
pasta,&peulvruchten& 250!gram!5!opscheplepels! 200!gram!4!opscheplepels!
Melk&(producten)& 450!ml! 450!ml!
Kaas& 30!gram!
1,5!plak! 30!gram!1,5!plak! Vlees(waren)&vis,&kip,&
eieren,&
vleesvervangers&
100N125!gram! 100N125!gram!
Halvarine& 35!gram!
5!gram/boterham! 30!gram!5!gram/boterham! Bereidingsvetten& 15!gram!
1!eetlepel! 15!gram!1!eetlepel!
Dranken& 1,5N2!liter! 1,5N2!liter!
! Sportaanbod-Mensen!met!een!verstandelijke!beperking!zijn!door!hun!handicap!vaak!niet!in! staat!om!te!sporten!in!bij!reguliere!sportinstellingen.!Voor!deze!doelgroep!zijn! aangepaste!sporten!nodig.!Sportservice!NoordNHolland!is!een!organisatie!die! sporten!aanbied!voor!mensen!met!zowel!een!lichamelijke!als!geestelijke! beperking.!GNvoetbal,!GNtennis!en!GNatletiek!zijn!enkele!sporten!die!worden! aangeboden.!In!bijlage!5!staat!een!uitgebreid!overzicht!van!alle!sporten!voor! mensen!met!een!beperking!binnen!een!straal!van!10!km!van!de!Turfsteker(24).! & ! &
Observatie& Doelgroep! Het!merendeel!van!de!bewoners!bestaat!uit!jong!volwassenen.!De!leeftijd!van!de! cliënten!loop!van!18!jaar!tot!31!jaar.!Van!de!cliënten!zijn!er!12!man!en!7!vrouw.!-Lichaamssamenstelling! Tijdens!de!meeloopdag!zijn!de!gegevens!met!betrekking!tot!het!gewicht,!lengte! en!leeftijd!van!de!cliënten!opgevraagd.!Van!één!cliënt!waren!geen!gegevens! beschikbaar,!deze!cliënt!is!niet!meegenomen!in!de!resultaten.!Er!zijn!in!de! resultaten!18!cliënten!verwerkt!waarvan!er!12!man!zijn.! Uit!de!gegevens!bleek!dat!9!cliënten!(50%)!overgewicht!hebben.!Overgewicht! kwam!verhoudingsgewijs!net!zo!vaak!voor!bij!de!mannen!als!bij!de!vrouwen.!Bij! 2!cliënten!(11%)!was!sprake!van!obesitas,!daarvan!was!1!cliënt!man.!Er!kwam! geen!ondergewicht!voor,!er!was!wel!één!cliënt!die!neigt!naar!onder! ondergewicht!(BMI!18.7).!Voor!de!verdeling!van!overgewicht!en!obesitas!over!de! verschillende!woningen!zie!figuur!1.!Het!valt!op!dat!er!in!woning!3!en!9!waar!de! cliënten!een!zwaardere!verstandelijke!beperking!hebben!vaker!overgewicht!en! obesitas!voorkomt.!In!woning!13!waar!de!cliënten!zitten!met!de!minst!zware! verstandelijke!beperking!komt!geen!obesitas!voor!en!het!minste!overgewicht.!! ! Figuur!1!De!verdeling!van!gezond!gewicht,!overgewicht,!obesitas!per!woning.! Energiebehoefte! Aan!de!hand!van!het!gewicht,!lengte!en!leeftijd!is!met!de!HarrisNBenedict! methode!de!ruststofwisseling!(BMR)!van!de!cliënten!berekend.!Door!de!BMR!te! vermenigvuldigen!met!de!physical!activity!level!(PAL)!kan!de!energiebehoefte! berekend!worden(25,26)).!Hierbij!is!uitgegaan!van!een!PAL!van!1,3!voor!de! cliënten.!Uit!de!interviews!bleek!namelijk!dat!de!meeste!cliënten!weinig! lichamelijk!actief!waren!en!1,3!is!een!PALNwaarde!die!daar!bij!past(27,28).!Bij!het! berekenen!van!de!van!de!gemiddelde!energiebehoefte!zijn!de!cliënten!met! overgewicht!en!obesitas!niet!meegenomen!omdat!deze!cliënten!een!hogere!BMR! hebben!doordat!ze!zwaarder!zijn!en!hierdoor!de!gemiddelde!energiebehoefte! voor!de!cliënten!met!een!gezond!gewicht!zouden!verstoren.!Voor!de!mannelijke! cliënten!met!een!gezond!gewicht!is!de!energiebehoefte!2.365kcal!per!dag!en!voor! de!vrouwelijke!cliënten!is!deze!1.938!kcal!per!dag.!& ! -0! 1! 2! 3! 4! 5!
Turfsteker!3! Turfsteker!9! Turfsteker!13!
Aantal&Cli
ënten& Gezond!gewicht!
Overgewicht! Obesitas!!
Meeloopdag-Twee!maal!per!week!wordt!het!eten!besteld!bij!de!groothandel!en!dit!wordt!op! de!Turfsteker!bezorgd.!De!cliënten!kunnen!niet!bij!het!eten!want!dit!zit!in!de! voorraadkast!of!in!de!koelkast!en!deze!zitten!op!slot.!! Op!de!Turfsteker!wordt!voornamelijk!bruinbrood!gegeten!en!als!boter!voor!op! brood!wordt!er!margarine!gebruikt.!Als!beleg!is!er!kaas,!worst!en!zoetbeleg! aanwezig.!De!kaas!en!de!worst!zijn!vaak!de!volvette!varianten.!Voor!de!cliënten! met!overgewicht!is!hiervan!vaak!wel!een!magere!variant!van!aanwezig.!! Als!tussendoortje!voor!de!cliënten!met!overgewicht!wordt!er!vaak!een!rijstwafel! of!een!stukje!fruit!gegeven.!De!cliënten!zonder!overgewicht!mogen!dan!vaak!een! koekje!uitkiezen,!dit!varieert!van!een!biscuitjes!tot!af!en!toe!een!gevulde!koek!of! een!stroopwafel.!! Bij!het!bereiden!van!het!avondeten!worden!vloeibare!vetten!zoals!olijfolie!en! vloeibare!bakboter!gebruikt.!De!zetmeelcomponent!was!veelal!niet!de!volkoren! variant.!Er!wordt!veelal!één!zak!voorgesneden!groente!gebruikt!van!600!gram! voor!7!personen.!Wat!neerkomt!op!85!gram!onbewerkte!groente!per!persoon.! Tijdens!het!bereiden!van!de!groente!slinkt!het!gewicht!waardoor!de! daadwerkelijke!inname!vermoedelijk!onder!de!85!gram!per!dag!zit.!De!cliënten! kunnen!onbeperkt!thee!en!koffie!drinken!met!melk,!suiker!en/of!zoetjes!als!ze! willen!en!krijgen!af!en!toe!een!glaasje!limonade.!Frisdrank!wordt!alleen!in!de! weekenden!gedronken.!In!de!koelkast!stonden!verschillende!soorten!melk! (mager,!halfvol!en!volle)!dit!wordt!meestal!bij!het!ontbijt!gedronken.! Op!alle!drie!de!woningen!koken!de!begeleiders!het!avondeten!voor!de!cliënten.! De!begeleiders!eten!samen!mee!met!de!cliënten!en!moeten!voor!ongeveer!7! cliënten!tegelijk!koken.!Het!eten!wordt!bereid!op!een!elektrisch!gasfornuis!met!4! pitten.!Elke!cliënt!heeft!zijn!eigen!dag!waarop!hij!mag!bepalen!wat!er!gegeten! wordt!en!op!deze!dag!helpt!de!cliënt!ook!bij!het!bereiden!van!de!maaltijd.!De! begeleiding!helpt!de!cliënten!met!de!keuze!van!de!maaltijd!zodat!de!cliënt!niet! elke!week!hetzelfde!kiest.!De!begeleiders!stellen!samen!met!de!cliënten!dan!een! weekmenu!op.!Het!avondeten!is!meestal!tussen!17.30!en!18.00!uur.!De! begeleiding!schept!het!avondeten!op!voor!de!cliënten!en!bepaald!ook!de! hoeveelheid.!Hierbij!wordt!er!rekening!gehouden!met!het!gewicht!van!de!cliënt.! Cliënten!met!overgewicht!krijgen!minder.!Op!woning!3!en!9!wordt!water! gedronken!bij!het!avondeten!en!bij!woning!13!drinken!de!meeste!cliënten! limonade!bij!het!avondeten.! &
Interviews& Cliënten!! Van!de!19!cliënten!zijn!er!12!cliënten!geïnterviewd!en!waren!11!interviews! bruikbaar.!Eén!interview!is!niet!meegenomen!in!de!resultaten!omdat!het! interview!geen!bruikbare!antwoorden!opleverde.!Van!de!11!bruikbare! interviews!zijn!er!7!bij!een!mannelijke!cliënt!afgenomen.!! Met!de!cliënten!is!in!verhaalvorm!de!dag!doorgenomen,!hieruit!kwam!naar!voren! dat!de!cliënten!veelal!hetzelfde!eetpatroon!hebben.!Cliënten!hebben!zes! eetmomenten!op!een!dag.!Op!een!doordeweekse!dag!zijn!twee!eetmomenten!op! de!dagbesteding.!Bij!sommige!dagbesteding!is!lunch!en!een!tussendoortje! aanwezig!bij!andere!dagbestedingen!nemen!de!cliënten!hun!eten!zelf!mee.!! In!het!weekend!zijn!de!cliënten!aanwezig!op!de!Turfsteker!of!gaan!naar!hun! familie!toe.!Het!eetgedrag!bij!de!familie!is!moeilijk!in!te!schatten,!en!verschilt! waarschijnlijk!erg!per!cliënt.!Op!de!Turfsteker!wordt!in!het!weekend!iets!minder! strikt!omgegaan!met!de!voeding.!Er!is!één!avond!in!het!weekend!dat!er!iets! “ongezonds”!wordt!gegeten!zoals!friet!of!pannenkoeken.!Op!vrijdagN!en! zaterdagavond!krijgen!de!cliënten!één!bakje!chips!en!één!glas!frisdrank.!! Een!aantal!cliënten!heeft!een!koelkast!op!de!kamer,!hierin!zit!voornamelijk!wat! te!drinken!en!te!snoepen.!De!cliënten!die!een!koelkast!op!de!kamer!hebben!staan,! hebben!geen!overgewicht.!! Het!eetpatroon!van!de!cliënten!is!onder!te!verdelen!in!twee!groepen.!De!eerste! groep!heeft!overgewicht!en!hierbij!is!de!begeleiding!bezig!om!zijn/haar!gewicht! te!reduceren!en!de!tweede!groep!heeft!een!gezond!gewicht!en!is!niet!bezig!met! afvallen.!In!tabel!3!en!4!is!een!schatting!gemaakt!van!de!energieNinname!van!de! cliënten.!Deze!tabellen!zijn!gebaseerd!op!de!informatie!verkregen!uit!de! interviews!met!de!cliënten.!! Bij!het!bedenken!en!bereiden!van!de!avondmaaltijd!helpen!de!cliënten!de! begeleiders.!Iedere!cliënt!heeft!een!eigen!dag!waarop!zij!mogen!bedenken!wat!er! wordt!gegeten.!Cliënten!gaven!aan!dat!ze!het!leuk!vinden!om!te!beslissen!wat!er! wordt!gegeten,!maar!dat!ze!het!bedenken!lastig!vinden.!Cliënten!zijn!niet! verplicht!om!te!helpen!met!koken,!maar!worden!hier!wel!in!gestimuleerd.!Van!de! ondervraagde!cliënten!helpen!er!6!altijd!met!koken,!4!helpen!er!soms!en!1!helpt! niet.!Het!verschilt!per!cliënt!wat!zij!zien!als!helpen!bij!het!bereiden!van!het! avondeten.!De!een!helpt!mee!met!het!bereiden!en!tafeldekken,!de!ander!dekt! alleen!de!tafel.!! In!iedere!woning!is!fruit!aanwezig.!Bij!Turfsteker!3!moeten!de!cliënten!vragen! om!fruit,!bij!de!andere!twee!woningen!kunnen!cliënten!zelf!het!fruit!pakken.!Van! de!ondervraagde!cliënten!gaven!5!cliënten!aan!uit!zichzelf!fruit!te!eten.!De! andere!6!gaven!aan!geen!fruit!te!eten!als!dit!niet!werd!aangeboden.!! Volgens!5!van!de!ondervraagde!cliënten!eten!zij!gezond,!5!van!de!ondervraagde! cliënten!gaf!aan!meestal!gezond!te!eten!en!1!vond!dat!er!ongezond!werd!gegeten.! Alle!geïnterviewde!cliënten!gaven!aan!gezond!te!willen!eten.!Cliënten!zagen! vooral!aardappelen!en!groente!als!gezond!eten.!Fruit,!pasta,!bruin!brood,!melk,! sap,!vlees!en!weinig!vet!waren!andere!minder!terugkerende!antwoorden.! Van!de!geïnterviewde!cliënten!deden!er!10!aan!sport!hierbij!sporten!9!cliënten! wekelijks!en!1!cliënt!sport!om!de!14!dagen.!3!cliënten!sporten!meer!dan!3!keer! per!week,!dit!is!dan!wel!vaak!2!keer!een!half!uur!sporten!op!de!hometrainer!op!
Turfsteker3.!De!meeste!cliënten!vinden!vooral!het!spelelement!van!het!sporten! leuk.!!
!
Tabel!3!Geschatte!energieEinname(kcal)!van!de!cliënten!op!doordeweekse!dagen! Geschatte&inname&
overgewicht& Kcal& Geschatte&inname&normaal& Kcal&
Ontbijt:& Bruin!brood!2x! Mager!hartig!beleg!1x! Zoet!beleg!1x! Margarine!1x! Halfvolle!melk!1!glas& ! 165!! 61!! 37!! 58!! 68!! Ontbijt:& Bruin!brood!3x! Hartig!beleg!2x! Zoet!beleg!1x! Margarine!1x! Halfvolle!melk!1!glas! ! 248!! 93!! 37!! 58!! 68! Eerste&pauze:& Fruit!1!stuk! Thee!of!koffie!1!glas& ! 95!! 0!! Eerste&pauze:& Koek!gemiddeld!1x! Thee!of!koffie! ! 109!! 0!! Lunch:& Bruin!brood!2x! Mager!hartig!beleg!2x! Halfvolle!melk!1!glas& ! 165!! 122!! 68!! Lunch:& Bruin!brood!3x! Hartig!beleg!2x! Zoet!beleg!1x! Margarine!1x! Halfvolle!melk!1!glas! ! 248!! 93!! 37!! 58!! 68!! Thuiskomst:& Thee!of!koffie! Rijst!wafel!1x&& ! 0!! 27!! Thuiskomst:& Thee!of!koffie! Koek!gemiddeld!1x! ! 0!! 109!! Avondmaaltijd:& Gekookte!aardappelen!! 2N3!opscheplepels!! Gekookte!wortelen!! 2!opscheplepels! Slavink!1!stuk! Jus!1!juslepel! Fruityoghurt!mager!1&bakje& ! 145!! ! 35!! ! 222!! 126!! 57!! Avondmaaltijd:& Gekookte!aardappelen!! 2N3!opscheplepels!! Gekookte!wortelen!! 2!opscheplepels! Slavink!1!stuk! Jus!1!juslepel! Yoghurt!of!vla!1!bakje! ! 145!! ! 35!! ! 222!! 126!! 86/132!! In&de&loop&van&de&avond:& Thee!of!water! Rijstwafel!1x& ! 0!! 27! In&de&loop&van&de&avond:! Limonade! Koek!gemiddeld! ! 83!! 109!! Gemiddeld&dag&totaal& 1352!! ! 1810/1856!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Tabel!4!Geschatte!energieEinname(kcal)!van!de!cliënten!in!het!weekend!
Geschatte&inname&overgewicht& Kcal& Geschatte&inname&normaal& Kcal&
Ontbijt:& Bruin!brood!2x! Mager!hartig!beleg!1x! Zoet!beleg!1x! Margarine!1x! Halfvolle!melk!1!glas& ! 165!! 61!! 37!! 58!! 68!! Ontbijt:& Bruin!brood!3x! Hartig!beleg!2x! Zoet!beleg!1x! Margarine!1x! Halfvolle!melk!1!glas! ! 248!! 93!! 37!! 58!! 68!! Tussendoor:& Rijstwafel! Thee!of!koffie!1!glas& ! 27!! 0!! Tussendoor:! Koek!gemiddeld!1x! Thee!of!koffie! ! 109! 0!! Lunch:& Bruin!brood!2x! Mager!hartig!beleg!2x! Halfvolle!melk!1!glas& ! 165!! 122!! 68!! Lunch:! Bruin!brood!3x! Hartig!beleg!2x! Zoet!beleg!1x! Margarine!1x! Halfvolle!melk!1!glas! ! 248!! 93!! 37!! 58!! 68!! Tussendoor:& Thee!of!koffie! Fruit! Rijst!wafel!1x&& ! 0!! 95!! 27!! Tussendoor:! Thee!of!koffie! Fruit! Koek!gemiddeld!1x! ! 0!! 95!! 109!! Avondmaaltijd:& Pannenkoeken!3x!70gram! Stroop!3x!15!gram! Appel! Spek!3x2!plak! Vla!1!bakje& ! 412!! 135!! 41!! 150! 132!! Avondmaaltijd:! Pannenkoeken!3x!70gram! Stroop!3x!15gram!! Appel! Spek!3x2!plak! Vla!1!bakje! ! 412!! 135!! 41!! 150! 132!! In&de&loop&van&de&avond:& Frisdrank! Chips!1!bakje& ! 90!! 136!! In!de!loop!van!de!avond:! Frisdrank! Chips!1!bakje! ! 90!! 136!! Gemiddeld&dag&totaal& 1989! ! 2417!! ! ! ! !
Begeleiders-Van!de!20!begeleiders!zijn!er!11!geïnterviewd.!Op!Turfsteker!3!zijn!5!begeleiders! geïnterviewd,!op!Turfsteker!9!zijn!4!begeleiders!geïnterviewd!en!op!Turfsteker! 13!zijn!2!begeleiders!geïnterviewd.!Alle!interviews!zijn!meegenomen!in!de! resultaten.!! Op!de!vraag!wat!de!begeleiders!onder!gezonde!voeding!verstonden!waren!de! meest!voorkomende!antwoorden!groente!en!gevarieerd!eten.!Minder! voorkomende!antwoorden!waren:!koolhydraat!arm,!vers,!minder!suiker,!fruit,! onbewerkte!voeding,!schijf!van!vijf!en!de!combinatie!van!groenteNvleesN aardappelen.!De!begeleiders!gaven!aan!dat!de!cliënten!verstandelijk!niet!in!staat! zijn!om!een!gezonde!keuze!te!maken.!De!begeleiders!moeten!de!cliënten!sturen! bij!het!maken!van!een!gezonde!keuze.!! Om!de!cliënten!gezonder!te!laten!eten!is!het!volgens!de!begeleiders!belangrijk! dat!er!gezondere!producten!gekozen!worden,!dat!de!visie!over!gezond!eten! vanuit!de!begeleiding!hetzelfde!is!en!dat!er!minder!uit!pakjes!en!gevarieerder! gekookt!moet!worden.!! De!begeleiders!helpen!de!cliënten!met!het!bedenken!van!het!weekmenu!omdat! de!cliënten!het!bedenken!van!een!gevarieerd!weekmenu!lastig!vinden.!De! cliënten!zijn!veelal!visueel!ingesteld!en!vinden!het!daarom!lastig!om!een!keuze!te! maken!voor!het!avondeten!aan!de!hand!van!alleen!de!namen!van!gerechten.! Sommige!cliënten!en!begeleiders!gebruiken!het!internet!voor!inspiratie!bij!de! keuze.!De!begeleiders!proberen!de!cliënten!zo!te!sturen!dat!zij!een!keuze!maken! die!past!in!een!gevarieerd!weekmenu.!Een!aantal!begeleiders!gaf!aan!het!lastig!te! vinden!om!variatie!in!het!weekmenu!aan!te!brengen!omdat!ze!het!gevoel!hebben! dat!andere!begeleiders!het!niet!eens!zijn!met!hun!keuze!en!kiezen!dan!maar!voor! aardappels.!! De!begeleiders!koken!iedere!avond!op!de!groep.!Zij!koken!dan!voor!zeven!á!acht! personen.!Voor!de!ene!begeleider!is!dit!makkelijker!dan!de!ander.!Sommige! begeleiders!gaven!aan!dit!lastig!te!vinden!omdat!ze!dit!niet!van!huis!uit!gewend! zijn.!Volgens!sommige!begeleiders!is!er!voor!het!bereiden!van!de!avondmaaltijd! is!niet!altijd!voldoende!tijd!en!materiaal!(pannen,!fornuis,!ruimte)!om!de!maaltijd! gezond!te!maken.!Cliënten!komen!van!de!dagbesteding!en!moeten!soms!al!vroeg! weer!weg!in!de!avond!om!te!sporten!of!een!andere!activiteit.!Hier!moet!dan!de! hele!woning!rekening!mee!houden.!Waardoor!er!ook!niet!altijd!tijd!is!om!een! cliënt!te!stimuleren!mee!te!helpen.!! Uit!de!interviews!met!de!begeleiders!is!ook!gebleken!dat!het!beweegpatroon!van! de!cliënten!laag!ligt.!Cliënten!gaan!vijf!dagen!in!de!week!naar!de!dagbesteding,! daar!voeren!zij!verschillende!werkzaamheden!uit.!De!meeste!cliënten!worden! opgehaald!door!de!taxi,!een!klein!aantal!cliënten!gaat!op!de!fiets!naar!de! dagbesteding.!In!tabel!5!zijn!de!werkzaamheden!weergegeven!die!de!cliënten! verrichten!op!de!verschillende!dagbestedingen.!! Volgens!de!meerderheid!van!de!ondervraagde!begeleiders!komt!de!gemiddelde! cliënt!niet!aan!een!half!uur!beweging!per!dag.!Behalve!de!cliënten!op!Turfsteker! 13,!daar!kwamen!de!cliënten!volgens!de!begeleiders!wel!aan!30!minuten! beweging!per!dag.!Dit!omdat!ze!met!de!fiets!naar!de!dagbesteding!gaan!en! gemiddeld!intensiever!werk!verrichten!op!de!dagbesteding!dan!cliënten!van! andere!woongroepen.!!
en!zwemmen!zijn!enkele!sporten!die!beoefend!worden!door!de!cliënten!op!de! Turfsteker.!Een!deel!van!de!begeleiding!probeert!de!cliënten!met!overgewicht!te! stimuleren!om!twee!keer!per!week!op!de!hometrainer!die!op!Turfsteker!3!staat! te!laten!sporten.! Ook!in!het!weekend!komen!de!cliënten!niet!aan!een!halfuur!beweging!per!dag.!In! het!weekend!gaan!de!cliënten!niet!naar!de!dagbesteding!en!mogen!ze!zelf!weten! hoe!zij!hun!vrije!tijd!besteden.!Door!sommige!begeleiders!wordt!regelmatig! voorgesteld!een!rondje!te!gaan!lopen.!Maar!dan!moeten!wel!alle!cliënten!mee! gaan,!waardoor!het!maar!weinig!gebeurd.!De!lichamelijke!activiteit!van!de! cliënten!is!in!het!weekend!in!vergelijking!met!doordeweeks!veel!lager.! ! Tabel!5!De!verschillende!dagbestedingen!en!werkzaamheden!
Dagbesteding& Werkzaamheden& Extra&mogelijkheden&
Spoorzicht&
Dagbesteding&OTT& LichtNindustrieel!werk,!kantine!werk,!Schilderen,! knutselen!etc.! Mogelijkheid!om!1x!per! week!1,5!uur!te!sporten! Manege& Stallen!uitmesten,!dieren! verzorgen! ! Kinderboerderij& Stallen!uitmesten,!dieren! verzorgen! ! Horeca,&lunch&
dagbesteding& In!de!keuken!of!in!de!bediening! ! !
!
Hoofdstuk&3:&Discussie&en&conclusie&
Kijkend!naar!de!prevalentie!cijfers!kan!er!gesteld!worden!dat!er!minder! overgewicht!en!obesitas!voorkomt!op!de!Turfsteker!vergeleken!met!de!cijfers! gevonden!in!de!literatuurstudie.!Op!de!Turfsteker!heeft!50%!(n=9)!van!de! cliënten!overgewicht!en!11%!(n=2)!is!obees.!Het!Ministerie!van!Volksgezondheid! schat!dat!er!60N75%!van!de!mensen!met!een!licht!verstandelijke!beperking! overgewicht!heeft,!deze!schattig!is!gebaseerd!op!buitenlands!onderzoek(4).! Volgens!Noors!onderzoek!heeft!19%!van!de!mensen!met!een!verstandelijke! beperking!die!begeleid!woonden!obesitas(5).!De!BMI!is!gebruikt!als!maat!voor!de! lichaamssamenstelling!van!de!cliënten.!Voor!het!berekenen!van!de!BMI!zijn! alleen!de!lengte!en!het!gewicht!nodig!en!deze!waren!al!bekend!bij!de!begeleiders! van!de!Turfsteker.!Hierdoor!was!het!niet!nodig!was!om!inbreuk!te!maken!op!de! dagelijkse!routine!van!de!cliënten!voor!het!meten!van!de!lichaamssamenstelling.! Een!review!gedaan!naar!het!meten!van!de!lichaamssamenstelling!van!mensen! met!een!verstandelijke!beperking!adviseert!tevens!om!de!BMI!te!gebruiken!als! maat!voor!het!bepalen!van!de!lichaamssamenstelling.!Dit!omdat!de!gegevens! voor!het!berekenen!van!de!BMI!eenvoudig!te!verkrijgen!zijn!en!hierdoor!de!kans! op!meetfouten!klein!is(9).!! Er!komt!minder!overgewicht!en!obesitas!voor!op!de!Turfsteker!vergeleken!met! de!percentages!gevonden!in!de!literatuurstudie.!Mogelijk!komt!dit!door!het! huidige!beleid!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen.!Het!is!de!vraag!hoe! betrouwbaar!deze!percentages!zijn.!Ten!eerste!zijn!de!percentages!waarmee!het! overgewicht!en!obesitas!op!de!Turfsteker!vergeleken!is!gebaseerd!op! buitenlandse!onderzoek,!er!zijn!geen!Nederlandse!cijfers!bekend.!Misschien!ligt! het!percentage!van!mensen!met!een!verstandelijke!beperking!dat!overgewicht!of! obesitas!heeft!wel!lager!in!Nederland.!Ten!tweede!is!de!onderzoeksgroep!klein! (n=18),!als!1!of!2!cliënten!andere!waardes!hebben!heeft!dit!grote!invloed!op!de! percentages.!! De!energiebehoefte!voor!de!cliënten!volgens!de!Richtlijnen!Voedselkeuze(21)!is! 2.500!kcal!voor!een!man!en!2.000!kcal!voor!een!vrouw.!Echter!is!de!vraag!of!deze! aanbeveling!aansluit!op!de!behoeften!van!de!cliënten.!Uit!de!literatuur!blijkt!dat! mensen!met!een!verstande!beperking!veelal!een!lagere!PAL!hebben!dan!mensen! zonder!verstandelijke!beperking(27,28),!tevens!is!uit!de!interviews!gebleken!dat! het!merendeel!van!de!cliënten!buiten!de!dagbesteding!om!weinig!lichamelijk! actief!bezig!is.!De!gemiddelde!energiebehoefte!voor!de!cliënten!is!berekend!en! was!2.365kcal!voor!de!mannelijke!cliënten!en!1.938kcal!voor!de!vrouwelijke! cliënten.!Dit!is!lager!dan!de!aanbeveling!voor!volwassenen.!Toch!zijn!de! Richtlijnen!Voedselkeuze!bruikbaar!als!richtlijnen!voor!de!cliënten,!aangezien!er! alleen!een!aanbevolen!hoeveelheid!voor!de!basisvoedingsmiddelen!gegeven! wordt.!Met!alleen!de!aanbevolen!hoeveelheid!basisvoedingsmiddelen!wordt!de! energie!aanbeveling!niet!gehaald(21).!Voor!mannen!is!er!nog!400!kcal!en!voor! vrouwen!300!kcal!over,!die!ingevuld!kan!worden!met!nietN basisvoedingsmiddelen.!Daarom!kan!de!Richtlijnen!Voedselkeuze!aangehouden! worden!voor!de!cliënten!ondanks!de!hun!lagere!energiebehoefte.!Hierbij!is!het! wel!van!belang!dat!er!niet!te!veel!energierijke!snacks!gegeten!worden.!Welke! snacks!de!voorkeur!krijgen!staat!op!de!variatielijst!(bijlage!4).!!de!meeste!dagbestedingen!niet!lichamelijk!zwaar!werk!wordt!verricht.!Een! uitzondering!hierop!is!Turfsteker!13,!de!cliënten!op!deze!woning!doen!veelal! fysiek!werk!op!de!dagbesteding!en!gaan!hier!vaak!op!de!fiets!naar!toe.!De! cliënten!op!Turfsteker!13!voldoen!wel!aan!de!NNGB.!! Geen!van!de!cliënten!voldoet!aan!de!Fitnorm(22).!De!meeste!cliënten!zijn!wel!lid! van!een!sportvereniging!of!sporten!op!de!Turfsteker!of!dagbesteding,!maar! sporten!vaak!niet!meer!dan!één!keer!per!week.!Tevens!is!het!de!vraag!of!de!! cliënten!in!staat!zijn!om!intensief!genoeg!te!sporten!om!aan!de!Fitnorm!te! voldoen.!Een!aantal!begeleiders!gaf!aan!dat!de!intensiteit!waarop!gesport!wordt! laag!is!en!dat!de!focus!van!het!sporten!vooral!op!plezier!hebben!ligt.!Het!is!dan! ook!de!vraag!of!het!reëel!is!om!de!Fitnorm!te!gebruiken!als!aanbeveling!voor! mensen!met!een!verstandelijke!beperking!want!deze!groep!heeft!door!hun! cognitieve!beperking!vaak!moeite!met!bewegen(10).!Door!de!cliënten!meer!te! laten!bewegen!zal!de!energiebehoefte!stijgen.! & Op!de!Turfsteker!wordt!de!voeding!gereguleerd!door!de!begeleiders.!! Het!merendeel!van!de!cliënten!kan!en!mag!niet!zelf!bepalen!wanneer!ze!eten!en! op!de!voorraadkast!en!de!koelkast!zit!een!slot.!De!cliënten!hebben!doordeweeks! zes!vaste!eetmomenten.!De!Gezondheidsraad!adviseert!om!niet!meer!dan!zeven! eetmomenten!per!dag!te!hebben!dit!is!inclusief!de!hoofdmaaltijden!(22).!Met!zes! eetmomenten!op!een!dag!voldoet!het!eetpatroon!van!de!cliënten!aan!de! aanbeveling.!Er!is!geen!noodzaak!dit!te!veranderen.!! Een!aantal!begeleiders!gaf!aan!problemen!te!ervaren!bij!het!bereiden!van!het! avondeten.!Zo!gaf!een!aantal!begeleiders!aan!dat!ze!het!lastig!vonden!om!een! maaltijd!te!bereiden!voor!7!cliënten!met!de!beperkte!middelen!in!de!keuken.! De!begeleiders!van!Turfsteker!3!gaven!aan!dat!ze!vaak!te!weinig!tijd!hadden!om! te!koken!omdat!de!cliënten!veel!zorg!nodig!hebben.! In!de!weekenden!worden!de!cliënten!vrijer!gelaten!in!wat!ze!eten!en!wordt!er! vaak!ongezond!gegeten!in!de!avond,!bijvoorbeeld!pizza!of!patat.!Hierdoor!komt! de!energieNinname!een!stuk!hoger!te!liggen!dan!doordeweeks,!dit!verschil!kan! oplopen!tot!wel!500kcal!(zie!tabel!4!en!5).!Dit!in!combinatie!met!minder! lichamelijke!activiteit!dan!doordeweeks!zorgt!ervoor!dat!de!cliënten!meer! energie!binnen!krijgen!in!de!weekenden!dan!dat!ze!verbruiken.!Voor!cliënten! met!overgewicht!en!obesitas!is!dit!een!knelpunt,!want!zo!gaat!de!progressie!om! de!cliënt!te!laten!afvallen!verloren!die!doordeweeks!geboekt!is,!met!als!mogelijk! gevolg!dat!de!cliënt!niet!op!gezond!gewicht!kan!komen.! Een!deel!van!de!cliënten!gaat!regelmatig!in!de!weekenden!naar!hun!ouders!toe.! De!begeleiders!vermoeden!dat!als!cliënten!in!de!weekenden!bij!hun!ouders!zijn! ze!extra!verwent!worden!met!lekker!en!ongezond!eten.!Dit!kan!voor!cliënten!met! overgewicht!en!obesitas!problematisch!zijn.!Als!dit!gebeurd!worden!de!pogingen! van!de!begeleiders!om!de!cliënt!op!een!gezond!gewicht!te!krijgen!ongedaan! gemaakt.!! Tijdens!de!interviews!werd!duidelijk!dat!er!tussen!de!begeleiders!een!groot! verschil!zit!in!kennis!en!visie!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen.!Als!gevolg! hiervan!is!het!lastig!om!met!de!cliënten!duidelijke!afspraken!te!maken!op!het! gebied!van!voeding!en!bewegen.!De!meeste!begeleiders!proberen!de!cliënten!wel! gezonder!te!laten!eten!en!meer!te!laten!bewegen!maar!doordat!de!begeleiders!dit! op!hun!eigen!manier!doen!is!het!effect!hiervan!te!verwaarlozen.!Om!succesvolle! veranderingen!op!het!gebied!van!gezonde!voeding!en!beweging!door!te!voeren!
en!hier!ook!daadwerkelijk!gezondheidswinst!mee!te!bereiken,!is!het!belangrijk! dat!de!veranderingen!voor!langere!periode!aanhouden!en!deze!consequent! uitgevoerd!worden(16,20).!Dit!is!alleen!mogelijk!als!alle!begeleiders!gemaakte! afspraken!handhaven.!! Een!groot!knelpunt!op!het!gebied!van!voeding!bij!de!cliënten!is!de!productkeuze.! Per!productgroep!wordt!de!inname!vergeleken!met!de!aanbeveling.!! ! Groente& De!aanbeveling!voor!groente!wordt!niet!gehaald.!Uit!de!interviews!bleek!dat!er! wel!dagelijks!groente!wordt!gegeten!bij!het!avondeten!maar!dat!dit!niet! voldoende!is!om!aan!de!200!gram!groente!per!dag!te!komen.!! ! Fruit& Uit!de!interviews!kwam!een!tegenstrijdig!beeld!naar!voren!over!de! fruitconsumptie.!De!begeleiders!(vooral!van!Turfsteker!3!en!9)!gaven!aan!dat!ze! de!cliënten!vaak!fruit!mee!gaven!naar!de!dagbesteding.!Echter!uit!de!interviews! met!de!cliënten!bleek!dat!er!nauwelijks!fruit!geconsumeerd!werd.! Op!Turfsteker!13!staat!altijd!een!fruitschaal!op!tafel!maar!daar!maken!de!cliënten! weinig!gebruik!van.!Op!de!vraag!waarom!ze!daar!geen!gebruik!van!maken!gaven! ze!als!antwoord!dat!ze!er!niet!aan!dachten.!De!aanbeveling!van!200!gram!fruit! per!dag!wordt!door!de!meeste!cliënten!niet!gehaald.! ! Brood!en!broodvervangers& De!meeste!cliënten!eten!twee!keer!per!dag!brood.!Bij!het!ontbijt!en!bij!de!lunch! eten!de!meeste!cliënten!in!totaal!6!sneden!bruin!brood.!De!broodconsumptie! kom!hiermee!in!de!buurt!van!de!aanbeveling!van!zes!sneden!brood!voor! vrouwen!en!zeven!sneden!brood!voor!mannen(21).!Gezien!de!lagere! energiebehoefte!van!de!cliënten!is!het!niet!nodig!om!de!broodconsumptie!verder! te!stimuleren.!! Aardappelen,!rijst,!pasta!en!peulvruchten& Uit!de!interviews!blijkt!dat!de!cliënten!dagelijks!bij!het!avondeten!aardappels,! rijst,!pasta!of!een!andere!zetmeelcomponent!eten.!De!consumptie!van!deze! productgroep!komt!in!de!buurt!van!de!aanbeveling.!! Melkproducten& Bijna!alle!cliënten!consumeren!dagelijks!zuivel!of!zuivelvervangende!producten.! Een!groot!deel!van!de!cliënten!drinkt!bij!het!ontbijt!of!overdag!melk!en!alle! cliënten!consumeren!een!zuivel!toetje!na!het!avondeten.!Waarschijnlijk!wordt!de! aanbeveling!voor!melkproducten!door!de!meeste!cliënten!gehaald.! Kaas& Een!aantal!cliënten!geeft!in!de!interviews!aan!dat!ze!kaas!op!brood!eten.!Het!is! niet!duidelijk!uit!de!interviews!of!de!cliënten!die!kaas!op!brood!aten!de! aanbeveling!overschreden.!! Vlees(waren),!vis,!kip,!eieren!en!vleesvervangers&
Halvarine& De!cliënten!die!hun!brood!besmeerden!gebruikten!hiervoor!margarine.!Het! advies!is!om!halvarine!te!gebruiken!dus!geen!van!de!cliënten!voldoet!aan!de! aanbeveling.!! Dranken& Er!wordt!voornamelijk!thee,!koffie,!melk!en!limonade!gedronken!door!de! cliënten.!Frisdrank!wordt!alleen!in!de!weekenden!gedronken.!Het!merendeel!van! de!cliënten!haalt!de!aanbeveling!van!1,5N2!liter!vocht!per!dag!waarschijnlijk!niet.! De!grootste!knelpunten!zijn!op!het!gebied!van!voeding!zijn:!een!verkeerde! (ongezonde)!productkeuze!en!te!lage!consumptie!van!groente!en!fruit.!Bij!het! bestellen!van!het!eten!van!de!cliënten!worden!meestal!de!varianten!van! producten!besteld!die!niet!de!voorkeur!hebben.!Deze!producten!bevatten!vaak! meer!energie!en!minder!essentiële!voedingsstoffen.!Als!de!groenteN!en! fruitconsumptie!verhoogd!wordt!kan!dit!de!plaats!innemen!van!andere! energierijke!voedingsmiddelen.!Door!te!kiezen!voor!de!gezondere!varianten!van! producten!en!het!verhogen!van!de!groenteN!en!fruitconsumptie!zullen!de!cliënten! voldoende!van!alle!voedingsstoffen!binnen!krijgen!en!zal!de!energieNinname! lager!worden.!Op!het!gebied!van!bewegen!is!het!grootste!probleem!de!geringe! lichamelijke!activiteit!van!de!cliënten!buiten!het!sporten!en!de!dagbesteding!om.! Als!gevolg!hiervan!hebben!de!cliënten!een!lagere!energie!behoefte,!wat!de!kans! op!het!krijgen!van!overgewicht!vergroot.!Het!beeld!over!wat!een!gezond! voedingsN!en!beweegpatroon!is!verschild!sterk!onder!de!begeleiders.!Als!gevolg! hiervan!hanteert!elke!begeleider!een!andere!aanpak!op!dit!gebied.!Om!succesvol! veranderingen!door!te!voeren!op!het!gebied!van!gezonde!voeding!en!bewegen!is! het!belangrijk!dat!de!begeleiding!de!gemaakte!aanpassingen!consequent!blijft! handhaven.!Dit!is!alleen!mogelijk!als!er!vanuit!de!begeleiding!één!duidelijke!visie! en!beleid!is.!Verder!is!van!belang!dat!bij!de!cliënten!met!gewichtsproblemen!er! afspraken!gemaakt!worden!met!de!ouders!van!deze!cliënten!over!de!voeding.!Op! deze!manier!wordt!voorkomen!dat!de!cliënten!in!het!weekend!als!ze!niet!op!de! Turfsteker!zijn!teveel!energie!binnen!krijgen!en!alle!progressie!op!het!gebied!van! afvallen!of!aankomen!die!doordeweeks!geboekt!wordt!verloren!gaat.!! In!de!aanbevelingen!worden!mogelijke!oplossingen!gegeven!voor!het!verhelpen! van!deze!knelpunten.! ! !
Aanbevelingen& Om!op!de!Turfsteker!minder!cliënten!met!gewichtsproblemen!te!krijgen!is!het! belangrijk!om!zowel!op!het!gebied!van!voeding(16N18)!en!bewegen(16N19)! aanpassingen!te!maken.!! -Voeding! Op!het!gebied!van!voeding!is!het!van!belang!dat!de!begeleiders!de!cliënten! stimuleren!zoveel!mogelijk!volgens!de!Richtlijnen!Voedselkeuze(21)!te!eten.!Per! productgroep!wordt!een!advies!gegeven.! & Groente! Het!advies!is!om!de!cliënten!meer!groente!te!laten!eten!bij!het!avondeten!en!om! toch!200!gram!groente!per!dag!te!halen.!Hierbij!maakt!het!niet!uit!of!het!gaat!om! verse!groente,!diepvriesgroente!of!groente!uit!een!potje.!Een!oplossing!voor!het! verhogen!van!de!groenteconsumptie!is!de!groente!centraal!stellen!bij!het! bereiden!van!de!avondmaaltijd.!Hierbij!is!het!de!bedoeling!dat!de!groente!het! belangrijkste!onderdeel!wordt!van!de!maaltijd.!Voor!het!bereiden!van!de! avondmaaltijd!moet!er!voor!elke!cliënt!ongeveer!250!gram!onbereide!groente! klaar!gemaakt!worden.!Bij!het!opscheppen!van!het!avondeten!wordt!eerst!de! groente!verdeeld!over!de!cliënten!en!daarna!aangevuld!met!een! zetmeelcomponent!en!een!klein!stukje!vlees!of!vis.! & Fruit& Een!mogelijke!oplossing!voor!het!verhogen!van!de!fruitconsumptie!is!dat!de! begeleiders!tweemaal!daags!de!cliënten!klaargemaakt!fruit!aanbieden.! Bijvoorbeeld!bij!thuiskomst!van!de!dagbesteding!en!in!de!avond!bij!het! thee/koffie!moment!om!20.00!uur.! -Brood!en!broodvervangers& De!consumptie!van!brood!komt!in!de!buurt!van!de!aanbeveling.!Echter!kan!de! keuze!van!het!broodsoort!wel!gezonder.!Op!de!Turfsteker!wordt!voornamelijk! bruinbrood!gegeten!terwijl!volkorenbrood!de!voorkeur!heeft.!Dit!kan!opgelost! worden!door!volkorenbrood!in!te!kopen!in!plaats!van!bruinbrood.!Donker!brood! is!niet!per!definitie!volkorenbrood.!Volkorenbrood!is!te!herkennen!aan!dat!er! volkoren!op!de!verpakking!staat.! & Aardappelen,!rijst,!pasta!en!peulvruchten& Het!is!niet!nodig!om!de!consumptie!van!deze!productgroep!te!stimuleren.!Er!mag! echter!wel!vaker!gevarieerd!worden!in!deze!productgroep.!Een!aantal! begeleiders!gaf!aan!dat!er!vaak!4!á!5!dagen!in!de!week!gekookte!aardappels! gegeten!wordt.!De!aardappels!kunnen!afgewisseld!worden!met!andere! zetmeelcomponenten.!Ook!kan!de!keuze!van!de!producten!beter!want!er!wordt! van!deze!productgroep!nauwelijks!de!volkerenvariant!gegeten,!dit!heeft!de! voorkeur.!! ! Melkproducten& De!zuivelconsumptie!hoeft!verder!niet!gestimuleerd!te!worden!bij!de!cliënten.!Er!
cliënten!die!neigen!naar!ondergewicht!kunnen!beter!de!volle!variant!nemen.! & Kaas& Voor!de!cliënten!met!overgewicht!die!kaas!eten!is!het!van!belang!dat!ze!de! magere!30+!kaas!op!hun!brood!kunnen!doen!en!voor!de!cliënten!met!een!gezond! gewicht!is!de!48+!kaas!geschikt.!De!begeleiders!zullen!bij!het!inkopen!beide! varianten!moeten!bestellen.!Het!is!bij!de!consumptie!van!kaas!belangrijk!dat!de! aanbeveling!niet!overschreden!wordt.!! ! Vlees(waren),!vis,!kip,!eieren!en!vleesvervangers-Het!advies!is!om!bij!het!inkopen!vaker!te!kiezen!voor!magere!vleeswaren!en! vleessoorten.!Dit!advies!geldt!voor!alle!cliënten.!! & Halvarine& Omdat!de!helft!van!de!cliënten!overgewicht!heeft!is!het!verstandig!om!de! margarine!te!vervangen!voor!halvarine.!Halvarine!kan!voor!zowel!de!cliënten! met!overgewicht!als!voor!de!cliënten!met!een!gezond!gewicht.!De!cliënt!die!neigt! naar!ondergewicht!kan!beter!margarine!gebruiken.!De!begeleiders!zouden!de! cliënten!die!helemaal!geen!margarine!of!halvarine!op!brood!doen!moeten! stimuleren!dit!wel!te!doen!want!hierin!zitten!gezonde!vetten!en!de!vet!oplosbare! vitamines!A,!D!en!E.! & Dranken& Op!de!Turfsteker!wordt!veel!limonade!gedronken!door!de!cliënten.!Voor!de! cliënten!met!overgewicht!is!het!wenselijk!deze!consumptie!verminderen!en!deze! te!vervangen!door!water,!thee!of!koffie!zonder!suiker.!Wanneer!cliënten!toch! limonade!willen!drinken!heeft!de!light!variant!van!limonade!de!voorkeur.! Daarnaast!mag!de!consumptie!van!water,!thee!en!koffie!meer!gestimuleerd! worden!door!de!begeleiding.-! Bijlage!4!is!een!variatielijst!waarop!staat!welke!producten!de!voorkeur!hebben! en!welke!producten!bij!uitzondering!gegeten!moeten!worden.!Met!behulp!van! deze!bijlage!moet!het!eenvoudiger!worden!voor!de!begeleiders!om!de!gezonde! keuze!te!maken!bij!het!inkopen!van!producten.! ! Beweging-Het!is!wenselijk!om!de!lichamelijke!activiteit!van!de!cliënten!te!verhogen! waardoor!de!energiebehoefte!hoger!wordt.!Dit!kan!vanuit!de!begeleiders! gestimuleerd!worden!door!dingen!te!ondernemen!met!de!cliënten.!Bijvoorbeeld! door!te!gaan!wandelen!met!de!cliënten!of!buiten!spelletjes!te!doen.!Het!verhogen! van!de!eigen!effectiviteit!is!ook!een!mogelijkheid!om!de!cliënten!meer!aan!het! bewegen!te!krijgen.!Hiervoor!moeten!de!begeleiders!de!cliënten!stimuleren!meer! dingen!zelf!te!doen.! De!meeste!cliënten!sporten!af!en!toe.!Het!is!aan!te!raden!dat!de!cliënten!minimaal! één!keer!per!week!gaan!sporten!en!dat!dit!actief!gestimuleerd!wordt!vanuit!de! begeleiding.!Verder!is!het!wenselijk!dat!de!begeleiding!probeert!een!geschikte! sport!te!vinden!voor!de!cliënten!die!nog!geen!sport!hebben.!In!bijlage!5!staan!alle! geschikte!sporten!voor!mensen!met!een!verstandelijke!beperking!binnen!een!
straal!van!10km!van!de!Turfsteker.! ! Visie! Om!de!veranderingen!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen!succesvol!door!te! voeren!is!het!belangrijk!dat!de!begeleiding!op!een!lijn!zit.!Communicatie!is!hierbij! essentieel!zowel!onderling!als!naar!de!cliënten!toe.!Per!woning!moeten!er! duidelijke!afspraken!gemaakt!worden!over!de!inkopen,!de!verstrekking! eenheden!en!alle!andere!aspecten!van!gezonde!voeding!en!beweging.!Op!deze! manier!kunnen!de!gemaakte!afspraken!nageleefd!worden.!Daarnaast!is!het! wenselijk!om!de!kennis!en!de!vaardigheden!van!de!begeleiders!met!betrekking! tot!gezonde!voeding!te!vergroten.!Dit!kan!bijvoorbeeld!door!een!diëtist!of!een! voedingskundige!een!aantal!voorlichtingen!en!workshops!te!laten!geven!over! gezonde!voeding.!! ! Dit!advies!over!gezonde!voeding!en!bewegen!is!voor!alle!cliënten.!En!is!dus!niet! een!op!maat!gemaakt!advies!voor!specifieke!gevallen.!Bij!cliënten!met!ernstige! problemen!op!het!gebied!van!voeding!en!bewegen!wordt!geadviseerd!een! specialist!op!het!gebied!van!het!desbetreffende!probleem!in!te!schakelen.! ! !
&
Literatuurlijst&
1) Rijksinstituut!voor!Volksgezondheid!en!Milieu.!Nationaal!kompas! volksgezondheid.!gezondheidstoestand.!Ziekte!en!aandoeningen.! Psychische!stoornissen.!Verstandelijke!beperkingen.!23!juni!2014.! http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidNenNziekte/ziektenNenN aandoeningen/psychischeNstoornissen/verstandelijkeN beperking/verstandelijkeNbeperkingNsamengevat/! 2) Maïnano!C.!Prevalence!and!risk!factors!of!overweight!and!obesity!among! children!and!adolescents!with!intellectual!disabilities.!Obesity!Reviews.! 2011;12:189N97.! 3) Rimmer!JH,!Yamaki!K,!Davis!BM,!et!al.!Obesity!and!Overweight!Prevalence! Among!Adolescents!With!Disabillities.!Preventing!Cronic!Disease.!2011! maart!:8(2):A41!! 4) Ministerie!van!volksgezondheid,!welzijn!en!sport.!Inspectie!volksgewicht.! Actueel.!Publicaties.!Zoekresultaten.!Bouwstenen!OBC's! leefstijlbegeleiding!bij!jongeren!met!een!licht!verstandelijke!beperking.!29! november!2012.! http://www.igz.nl/zoeken/document.aspx?doc=Bouwstenen+OBC's+leef stijlbegeleiding+bij+jongeren+met+een+licht+verstandelijke+beperking& docid=5276! 5) Oddbjørn!H.!Weight!survey!on!adult!persons!with!mental!retardation! living!in!the!community.!Research!in!developmental!disabilities.! 2004;25:9N17.! 6) Pomona.!Health!indicators!for!people!with!intellectual!disability:!using!an! indicator!set.!Final!report.!University!college!Dublin.!2008:49! 7) Bhaumik!S,!Watson!JM,!Thorp!CF,!Et!al.!Body!mass!index!in!adults!with! intellectual!disability:!distribution!associations!and!service!implications:!a! populationN!based!prevalence!study.!Intellect!Disable!Res.!2008! april:52.:287N98! 8) Ons!Tweede!Thuis.!Home.!Over!ons.!http://www.onstweedethuis.com! 9) Casey!AF.!Measuring!Body!Composition!in!Individuals!with!Intellectual! Disability:!A!Scoping!Review.!Journal!of!obesity.!2013.! 10) Van!de!Weerd!G.!Bewegen!in!beweging.!Het!bevorderen!van!gezondheid! door!voldoende!beweging!bij!verstandelijk!gehandicapten.!2009:8! 11) Trimbos!Instituut.!Autismespectrum!stoornissen.!Symptomen.! Symptomen!autismespectrum!stoornissen.!2010.! http://www.trimbos.nl/onderwerpen/psychischeN gezondheid/autismespectrumNstoornissen/symptomen! 12) Van!Leeuwen!M.!PraderNWilli/Angelman!Vereniging.!PraderNWilli! syndroom.!http://www.praderwillisyndroom.nl/hetNpraderNwilliN syndroom.html! 13) VeenNRoelofs!J.!PraderNWilli/Angelman!Vereniging.!PraderNWilli! syndroom.!Voeding.!Voeding!voor!mensen!met!het!PraderNWilli!syndroom.!http://www.praderwillisyndroom.nl/hetNpraderNwilliN syndroom/voeding/90NvoedingNvoorNmensenNmetNhetNpraderNwilliN syndroom.html! 14) Spierziekte!Nederland.!Overzichten!spierziekten.!Myotone!dystrofie.!Type! MD!en!erfelijkheid.!2014.! http://www.spierziekten.nl/overzicht/myotoneNdystrofie/typenNmdNenN erfelijkheid/! 15) Wealput!AJM.!Weijerman!ME.!Rijksinstituut!voor!Volksgezondheid!en! Milieu.!Nationaal!Kompas!Volksgezondheid.!Gezondheidstoestand.! Aangeboren!afwijkingen.!Downsyndroom.!23!juni!2014.! http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidNenNziekte/ziektenNenN aandoeningen/aangeborenNafwijkingen/downsyndroom/watNisNhetN downsyndroom/! 16) !Spanos!D,!Melville!CA,!Hankey!CR.!Weight!management!interventions!in! adults!with!intellectual!disabilities!and!obesity:!a!systematic!review!of!the! evidence.!Nutrition!journal.!2013:12:132! 17) Bergström!H,!Hagströmer!M,!Hagberg!J,!et!al.!A!multiNcomponent! universal!intervention!to!improve!diet!and!physical!activity!among!adults! with!intellectual!disabilities!in!community!residences:!A!cluster! randomised!controlled!trial.!Research!in!Developmental!Disabilities.! 2013:34:3847–57!! 18) Bazzano!AT,!Zeldin!AS,!Diab!IR,!et!al,!The!Healthy!Lifestyle!Change! Program:!a!pilot!of!a!communityNbased!health!promotion!intervention!for! adults!with!developmental!disabilities.!American!journal!of!preventive! medicine.!2009;37:201N8.! 19) Brooker!K,!van!Dooren!K,!McPherson!L,!et!al.!A!Systematic!Review!of! Interventions!Aiming!to!Improve!Involvement!in!Physical!Activity!Among! Adults!With!Intellectual!Disability.!Journal!of!psysical!activity!&!health.! 2014.! 20) Hithersay!R,!Strydom!A,!Moulster!G,!et!al.!CarerNled!health!interventions! to!monitor,!promote!and!improve!the!health!of!adults!with!intellectual! disabilities!in!the!community:!A!systematic!review!.!Research!in! Developmental!Disabilities.!2014:35:887–907! 21) Voedingscentrum.!Richtlijnen!Voedselkeuze.!Eerste!druk.! Voedingscentrum;!2011:15N39! 22) Gezondheidsraad.!Richtlijnen!gezonde!voeding.!2006!December! 18:2006/21:35N89! 23) Rijksinstituut!voor!Volksgezondheid!en!Milieu.!Nationaal!kompas! volksgezondheid.!Determinanten.!Leefstijl.!Lichamelijke!activiteit.! Normen!van!lichamelijke!(in)activiteit.!23!juni!2014.! http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/lic
24) Sportservice!NoordNHolland.!Aangepast!sporten.!Doorzoek!sportaanbod.! http://www.sportservicenoordholland.nl/as.php!! 25) Rolfes!SR,!Pinna!K,!Whitney!E.!Understanding!normal!and!clinical! nutrition.!Achtste!druk.!Belmont:!Wadsworth;!2008:619N21.! 26) Harms!C,!Geerets!T,!Smit!C.!SportNvoedingsatlas:!een!wereld!te!winnen.! Eerste!druk.!Nieuwegein:!Arko!Sports!Media;!2012:20N2! 27) Adolfsson!P,!Sydner!YM,!Fjellström!C,!et!al.!Observed!dietary!intake!in! adults!with!intellectual!disability!living!in!the!community.!Food!and! Nutrition!research.!2008;52.! 28) !Peterson!JJ,!Janz!KF,!Lowe!JB.!Physical!activity!among!adults! with!intellectual!disabilities!living!in!community!settings.!Preventive! medicine.!2008;47:101N6.! 29) Stichting!Voedingscentrum!Nederland.!Gezond!genieten!met!de!schijf!van! vijf.!Den!Haag.!2008:18! 30) Pruiksma!AJ.!TaalN!en!schrijfwijzer:!editie!voeding!2013N2014.!Eerste! druk.!Amsterdam:!Hoge!school!van!Amsterdam!domein!SM&O,!Voeding! en!Diëtetiek!en!ALO;!2013.! 31) Heaseryn!W,!Hustinx!L,!Joosten!J,!et!al.!De!schrijfregels.!Nijmegen.!Eerste! druk.!Nijmegen:!Radboud!universiteit!Nijmegen;!2010.! ! !
&
&
&
Bijlagen&
Bijlage&1&Checklist&meeloopdag& Check! ! ! ! hoe!wordt!het!eten!bereid! ! ! ! ! wat!wordt!er!gegeten! ! ! ! ! welke!kooktechnieken!worden!er! gebruikt! ! ! ! ! welke!materialen!zijn!er!voor!het! bereiden!van!het!eten! ! ! ! ! wat!voor!producten!worden!er! gebruikt!voor!het!bereiden!van!het! eten:! • Beleg! • Boter! • Olie! • Dranken! • Zetmeelcomponent! • Sauzen! • Groenten! ! ! Hoe!gaat!het!er!aan!toe!tijdens!het! avond!eten! ! ! ! ! Hoe!groot!zijn!de!porties! ! ! ! Mogen!de!cliënten!zelf!bepalen! hoeveel!en!wat!ze!eten!! ! ! Hoe!gaat!het!ontbijten!er!aan!toe! ! ! ! ! Hebben!cliënten!ook!eigen!eten?! ! ! ! ! Hoe!gaat!het!in!de!avond!! ! ! ! ! Nemen!ze!in!de!avond!nog!wat!te! eten!! ! • Hoeveel!nemen!ze!hiervan!! • Hoe!vaak!mag!dit!! • Mogen!ze!dit!zelf!bepalen!! ! !
Bijlage&2&Interviewlijst&cliënten& Vragenlijst!voor!de!cliënten! Intro:!Wij!zijn!voor!onze!studie!voeding!en!diëtetiek!bezig!met!ons! afstudeerproject.!Door!de!OTT!en!de!Turfsteker!zijn!wij!gevraagd!om!onderzoek! te!doen!bij!jullie!rondom!eten.!En!wij!hebben!wat!vragen!voor!jouw.!Heb!je!er! problemen!mee!als!wij!het!interview!opnemen.!! Ontbijt& 1. Hoe!laat!sta!je!in!de!morgen!op?! 2. Als!je!in!de!ochtend!uit!bed!kom!eet!je!dan!wat?!Wat!dan?!Drink!je!daar! nog!wat!bij?!Vind!je!dit!lekker?! 3. Wat!ga!je!doen!na!je!ontbijt?! & Tussendoor& 1. Als!je!naar!je!werk!ga!hoe!laat!heb!je!dan!pauze?! 2. Eet!je!nog!wat!in!de!pauze?!Zo!ja!wat!dan?!Drinken?!Lekker?! ! Lunch& 1. Als!je!naar!je!werk!gaat!hoe!laat!heb!je!dan!middag!pauze?! 2. Eet!je!dan!nog!wat?!Zo!ja!wat!dan?!Drinken?!Lekker?! ! Tussendoor& 1. Tot!hoe!laat!werk!je?! 2. Eet!je!nog!wat!op!je!werk!na!het!middag!eten?!Zo!ja!wat!dan?!Drinken?! 3. Als!je!na!je!werk!thuis!komt!eet!je!dan!nog!wat?!Zo!ja!wat!dan!?!Drinken?! 4. Lekker?! & Avondeten& 1. Hoe!laat!eet!je!warm?! 2. Vind!je!dit!vaak!lekker?! 3. Help!je!wel!een!bij!het!maken!van!het!eten?!Zo!ja!vind!je!het!leuk?!Zo!nee! zou!je!dit!willen?! 4. Neem!je!na!het!eten!wel!eens!een!toetje?!zo!ja!wat!dan?! 5. Drink!je!ook!nog!wat!bij!het!avondeten?! ! In&de&avond& 1. Wat!doe!je!in!de!avond!na!het!warm!eten?! 2. Eet!je!dan!nog!wat?!Zo!ja!wat!dan?!Drinken?! & En&in&het&weekend?& Zelfde!vragen! ! Overige&vragen& 1. Sport!je!wel!eens?!Zo!ja!wat!dan?!Zo!nee!waarom!niet?!Vind!je!sporten! leuk?! 2. Zou!je!willen!sporten?! 3. Ga!je!wel!eens!wandelen!of!fietsen?!Zo!ja!vind!je!dit!leuk?!Nee!waarom! niet?!
Bijlage&3&Interviewlijst&begeleiders& Vragenlijst!voor!de!begeleiders! Intro:!Wij!zijn!vierdejaars!studenten!aan!de!opleiding!voeding!en!diëtetiek!van! de!HVA.!Voor!ons!afstudeerproject!zijn!wij!gevraagd!een!adviesrapport!te! schrijven!over!de!knelpunten!rondom!voeding!en!bewegen!bij!de!cliënten!van!de! Turfsteker.!Wij!zouden!graag!jullie!mening!horen!over!de!knelpunten,!op!het! gebied!van!voeding!en!beweging!die!jullie!tegenkomen!in!jullie!dagelijkse! werkzaamheden.!Als!u!het!goed!vindt!willen!wij!dit!interview!opnemen!voor! onze!administratie!de!resultaten!worden!anoniem!verwerkt!in!de!scriptie.!! ! 1. Hebt!u!voor!ons!de!gegevens!van!de!cliënten!met!betrekking!tot!gewicht! en!lengte?! 2. Hoe!word!dit!gemeten,!hoe!vaak!wordt!dit!gemeten?! 3. Doen!jullie!nog!iets!met!deze!gegevens!met!betrekking!tot! overgewicht/ondergewicht?! 4. Kunt!u!vertellen!hoe!een!dag!er!op!het!gebied!van!voeding!er!uit!ziet!bij!de! gemiddelde!cliënt?! 5. Wat!verstaat!u!onder!gezonde!voeding?!(voor!jezelf,!is!dit!anders!dan!voor! de!cliënten?)! 6. Wat!zijn!volgens!u!de!grootste!knelpunten!op!het!gebied!van!gezonde! voeding!bij!de!cliënten?! 7. We!hebben!in!de!wandelgangen!gehoord!dat!ze!vaak!veel!lekkere! (ongezonde)!dingen!van!hun!ouders!mee!krijgen,!klopt!dit!en!gebeurd!dit! vaak?!! 8. Ervaren!jullie!problemen!bij!de!cliënten!met!betrekking!tot!voeding!die! mogelijk!veroorzaakt!worden!door!hun!aandoening?! 9. Wat!doen!de!cliënten!op!de!dagbesteding?! 10. Hoe!zou!u!de!meeste!cliënten!omschrijven!op!het!gebied!van!bewegen?! Veel,!weinig,!normaal.! 11. !Denk!u!dat!ze!aan!een!half!uur!per!dag!komen?! 12. Doen!de!cliënten!veel!aan!sport?! 13. Welke!mogelijkheden!hebben!de!cliënten!om!lekker!te!gaan! bewegen/sporten?! 14. !Worden!ze!hier!ook!in!gestimuleerd!vanuit!OTT?! 15. Ervaren!jullie!problemen!bij!de!cliënten!met!betrekking!tot!bewegen!die! mogelijk!veroorzaakt!worden!door!hun!aandoening?! 16. Denkt!u!dat!de!cliënten!in!staat!zijn!om!nieuwe!dingen!over!voeding!en! bewegen!te!leren!en!zouden!ze!dit!ook!willen?!(kennis!of!dagelijkse! routine)! 17. Welke!aanpassingen!zijn!er!volgens!u!nodig!op!het!gebied!van!het! voedingsbeleid!om!de!cliënten!gezonder!te!laten!eten?! 18. Welke!aanpassingen!zijn!er!volgens!u!nodig!op!het!gebied!van!het! bewegingsbeleid!om!de!cliënten!gezonder!te!laten!bewegen?! ! & ! &
