"toen wierpen zij zich op hun aangezicht ... " : de proskynese: een verkennende studie over varianten en invarianten van groetgedrag

"toen wierpen zij zich op hun aangezicht ... "

DE PROSKYNESE: EEN VERKENNENDE STUDIE OVER VARIANTEN EN INVARIANTEN VAN GROETGEDRAG

SCR 5107

doctoraal scriptie sociologie

ma rijke ja 1

in

k

We gingen wat vroeger om een beetje in de buurt van dat balkon te kunnen komen. Zo stonden we in de brandende zon, opeengepakt in horden gelovi-gen, toeristen, nonnen en monikken uit vele landen. Van het begin af had ik het niet naar mijn zin. De verwachtingsvolle stemming bij die massa kwam om niet begrepen redenen op mij over als doodsangst. We stonden hier klaar voor een massa-executie. Deze mening gaf ik ook door aan Christi-ne. 'Wat belet die paus eigenlijk', zei ik tegen haar, schertsend om mijn onrust te bedwingen, 'om straks woest gillend met het schuim op zijn lippen in die deuropening te springen met een machinegeweer in zijn handen. Het is toch een oude man, helemaal verkalkt, dat hou je als paus ook niet tegen. Hij kan zich wel inbeelden de toorn Gods over ons te moeten uitstorten. Dat is hem vannacht in een droom geopenbaard. En je zal zien dat ik als eerste wordt geraakt, dat is altijd zo, een ongelovig ie-mand die dus niets met de toorn Gods te maken heeft, die krijgt altijd de klappen.' Christine keek kwaad voor zich uit; hoe breed van opvatting ook, met grapjes over de paus moest je bij haar niet aankomen. Intussen verscheen de paus ver na het aangekondigde uur. Dat vond ik ook al heel matig, trommelt zijn schaapjes op en is dan nog te bedon-derd om op tijd te komen. Maar daar was hij dan toch. Het einde was in zicht, want de plechtigheid zou maar kort duren.

Zo kwam het op mij over. Wat er in werkelijkheid gebeurde was eenvoudiger: die hele menigte was als één man neergeknield, de hoofden gebogen. Nog verrast door dit optisch bedrog, hoorde ik dat de paus door zijn microfoon aan een gebed was begon-nen. Tegelijk bemerkte ik dat mijn lange gestalte nu eenzaam boven die zee van gebogen hoofden uit-torende. Dat was geen gezicht en kon bovendien storend werken voor de concentratie van de paus, dat begreep ik best. Ik zou dus alsnog moeten knielen, maar nu deed zich een merkwaardig con-flict voor. Je kan in zulke omstandigheden snel je vergissing inzien en je laten zakken, maar daarvoor had ik, naar mijn idee, al weer te lang overeind gestaan, en elk moment dat ik er over nadacht werd het langer, we waren nu toch al minstens op de helft van het gebed. Werkelijk, ik kon nu niet meer knielen. Nu nog door de knieën gaan zou een nederlaag betekenen in de ogen van het gevolg van de paus, dat streng naar me keek (de paus zelf had zijn ogen dicht, neem ik aan). Ik besloot te blijven staan. Zo stond ik dat gebed uit, onder groeiende vijandschap van de omgeving.

Bob den Uyl

Ik dacht erover wat een vernedering het voor mij zou wezen. in de ogen van dat volk net zo onbeduidend te zijn als een lillinutter bij ons. Maar ik begreen wel dat dit nog het kleinste van al mijn ongelukken zou worden; immers men heeft waargenomen dat menselijke wezens woes-ter er wreder zijn naarmate zij omvang-rijker zijn.'

Maar toen ik weer voortstaute naar mijn meester(zoals ik hem voortaan noe-men zal), ~akte zijn jongste zoontje, dat naast hem zat, een rakker van zo-wat tien jaar. mij bij mijn benen op en hield mij zo in de lucht, dat ik over al mijn leden beefde; maar zijn vader nam hem mij af en gaf hem op hetzelfde ogenblik zo1_{n oorvijg, dat}

hij er een Euronese afdeling ruiterij mee tegen de wereld zou hebben ge-slagen; tevens commandeerde hij, dat de jongen van tafel moest. Maar daar ik bang was. dat de knaap een wrok tegen mij zou houden, en mij boven-dien herinnerde hoe wreed alle kin-deren bij ons van nature zijn voor mussen. konijnen, katjes en hondjes, viel ik on mijn knieën, wees naar de knaan en bracht mijn meester zo goed als ik kon aan het verstand, dat ik zou willen dat hij zijn zoon vergif-fenis schonk. De vader willigde dit in en de jongen ging weer zitten; waaron ik naar hem toe ging en zijn hand kuste; mijn meester nam die hand en liet hem mij zachtjes strelen.'

Jonathan Swift Gulliver's reizen

INLEIDING i

.

l l/

:rr.

DE PROSKYNESE DOOR DE EEUWEN HEEN

II. DE VERSCHILLENDE VARIAL\fTEN VMT DE PROSKYNESE 1. Wijze van uitvoerina

Geknielde versus liggende orosternatie.

Prosternaties achter degene die vereerd wordt. Prosternaties en het contact met de grond. De duur van de proskynese.

De proskynese als onderdeel van het gebed De proskynese op een tapijt

De pxoskynese uitgebreid met het kussen van een knie of voet.

De afgekorte proskynese. Een arabische groet 2. Gerichtheid van de eerbetuiaing

De proskynese voor godheden. De proskynese voor heiligdommen

De oroskynese voor religieuze autoriteiten. De nroskynese voor wereldlijke autoriteiten. De uroskynese voor dierbaren. De liefde van

9 1 , 12 14 16 16 18 19 19 20 20 de onderliggende narti j . 20

III. DE PROSKYNESE ~N HET GROLTEN 1. De groet en de antropologie.

Beleefdheidshoudingen en gebaren bij de Tikopia. Beleefdheidshoudingen en gebaren bij de Britten Verbale en niet-verbale communicatie bij

het groeten.

2. De groet en de ethologie (Groetgedrag bij dieren) (Groeten en agressie)

(Ethologisch onderzoek en menseli.jk g:roetgedrag) }. De groet en de sociologie

PI. BESLIJr.Il • DE PROSKYNESE EN DE HIERARCHIE

NOTEN LITERATUURLIJST 22

25

27 3'1

38

41

45

51

66

74

89

Tijdens de recente bezoeken van de naus aan Engeland en Argentinië, heeft men onnieuw getuige kunnen zijn van een voor velen bizar ritueel. Bij zijn aankomst on het vliegveld van ieder land dat hij bezoekt,

knielt de uaus onmiddelijk neer en kust de grond. Deze door een kus gevolgde voetval wordt proskynese genoemd. Het woord stamt af van het griekse woord nroskunèsis (kunein "' kus, pros =naar voren).

Voor

niet katholieken zal dit een vreemde en misschien wel gênante gewaarwording zijn geweest. '.:a.nt ook wanneer de grond niet gekust

wordt zi,in knielingen die in het openbaar nlaats vinden. indrukwekkend.

Tijdens een godsdienstoefening in de kerk wordt veel geknield; men is het gewend. en zelfs zij die het graag doen hechten geen al te grote betekenis aan hun frequente kniebuigingen. Maar er moet maar eens on straat, voor een man die zojuist in de kerk zelf nog geknield heeft, een onbekende plotseling neerknielen : het effect zal enorm zijn.'

(Canetti, 1976,

blz

439)

Hoe komt de schrijver van een doctoraalscriptie aan een dergelijk onderwe:r'1' ? dat is een lange geschiedenis. Ik zal hier volstaan met het noemen van h.et boek waarin ik de proskynese voor het eers~

ben tegengekomen. Het is een dun boekje met een ouderwetse ges-oikkelde kaft dat als feestgeschrift ter gelegenheid van de verjaarda? van de koning van Denemarken(!!) in 1927 door de Deense kultuurhistoricus

~st:ru-p is verwaardigd.

In

het duits vertaald luidt de titel ervan

Orientalische Höflichkeit: Formen und Formeln im Islam(î929).

In dat boek noemt ~strun de nroskynese de meest innige uitdrukking van overgave en de meest volkomen begroetingsvorm tussen twee mensen. waarbij de een zich volledig en onvoorwaardelijk aan de ander over-geeft. (~strup. 1929. blz

30-35)

~st:run overdrijft niet als hij sDreekt van een volledige overgave. Aan de oude Perzische en

Assyrische hoven was het de gewoonte dat een bezoeker zich in het stof wie:rn voor de voeten van de opuerkoning die dan met hem kon doen wat hij wilde. zelfs een voet op zijn nek zetten en hem doden.

In een legendarisch boek over Oosterse vorsten, dat uit de 9de eeuw dateert, Le livre de la Couronne, staat vermeld dat Perzische

1

De audiëntie~ hadden gewocrJ.ijk ':; middags pbats, soms ook vroeg in de morger De sultan zat met gekruiste benen op zijn troon onder een wit beslagen baldakijn, een groot kussen in zijn rug, rwce andere als

armsteu-nen aan weerszijden. Voor hem stond de vizier, daarachter de secretarissen,

dan de kamerheren, en zo verder volgens de rangorde van het hof. 'Terwijl

le sultan gaat zitten, roepen secretarissen en kamerheren zo hard ze kun-1en: "Bismillah!-in de naam van Alhh!" Honderd wapendragers staan 1·echts,. honderd links, met schilden, zwaarden en bogen. De overige

amb-enaren en dignitarissen stellen zich aan wesrszijden van de zaal op. Dan worden zestig vorstelijk opgetuigde paarden binnengebracht; ze worden rechts e". links zo opgesteld dat de sultan ze kan zien. V ervolgcns worden vijftig met zijden dekkleden getooide olifanten binnengeleid; hun sbg-tanden zijn met ijzer beslagen en zeer effectief bij het doden van misdadi-gers. O;i de nek van elke olifant zit zijn kornak, hij heeft een soort van ijzeren bijl in zijn hand, waarmee hij hdt dier straft en stuurt. Op zijn rug draagt elke olifant een ruime kooi, die al naar de grootte van het dier twintig of meer soldaten bevat. Deze olifanten zijn ertoe afgericht de sultan hulde te brengen en maken een buiging voor hem. Elke keer dat ze bmgen roepen de kamerheren luid: "Bismillah!" Ook deze dieren worden voor de helft rechts en voor de helft links achter de staande personen ge-rangschikt. Elke persoon die binnenkomt heeft een vastgestelde plaats en maakt, zodra hij bij de kamerhercnîs gekomen, zijn buiging. Deze zeggen dan: "J3ismillah!" en regelen de geluidssterkte van hun kreet naar de r:ing van de betreffende persoon, die zich op zijn plaats terugtrekt en er geen stap meer van afWijkt. 1

(Canetti, 1975, blz. 483)

koningen daar gebruik van hebben gemaakt. (Pellat, 1954, blz 57) In hetzelfde boek is te lezen dat onderdanen soms met de dood in het hart abbasidische kaliefen hebben benaderd.

' Ils entrèrent ensemble. puis. lorsque 'Abn Allah aoerçut ar-Rachid, il fit un détour dans la direc-tion de la qi bla (na a.r Mekka toe. M.

J),

se nroster-na et releva la tête. Ar-Rachid lui fit signe

d'a~procher: il s'avan~a, les yeux olein de larmes.

nuis il s1

inclina devant le Calife, baisa son pied, son tapis et la trace de ses oieds.'

(Pellat,1954, blz 118)

De macht van deze kaliefen moet heel groot zijn geweest.

Veel

groter dan die van de absolute koningen uit de 17de en 18de eeuw in Eu:ro~a~ Een begroetingsritueel als de proskynese staat in hi~t teken van

die macht.

Hoe kan men on een toereikende manier sociologisch inzicht verschaffen over een oud ritueel als dat van de oroskyn('~s& ? ";e civilisatie theori8 van Blias zou enkele aanknoningsnunten

kunnen bieden. Elias heeft in Ueber den Prozess der Zivilisation(î939) onder meer aan de hand van veranderingen in omgangsvormen. de ont-wikkeling van het Eu:ropese bescha.vings-oroces beschreven. Die ver-anderingen heeft hij met behulp van etiketteboeken geregistreerd. Boeken die gedragsvoorschriften bevatten over primaire menselijke behoeften als eten. drinken. slapen, neus snuiten. vrijen. snugen, ola.ssen en poe9en. Veranderingen in groetgedrag heeft hij niet geregist:reerd. Daar komt bij dat de -oroskynese e.ls be.:rroeti:igswijze in het enige Arabische ,:,tikf=·tteboek dat ik heb kunnen vi!!den. niet voorkomt. Ik heb daarom van die theorie geen gebruik gemaakt.

Omdat ik aanvankelijk in de veronderstelling heb verkeerd dat ik mij ou een onontgonnen gebied zou gaan bewegen. heb ik

&"e-kozen voor een verkennende aanuak. Het is niet al tijd even makke.-li-jk geweest om emnirisch materiaal over de uroskynese te verzamelen. Vooral in het begin heb ik mij voornamelijk gebasee:rd ou de door

~st:ru~ verstrekte informatie. Een ideale informant is hij echter

niet ge bleken te ·zijn. Hoe interessant de onderwerpen die hij aansnijdt ook moge zijn~ in de manier waarop hij Oosterse gebruiken interp:reteer-JS

toon t aij zich wel erg vooringenomen. De volgende ui ts-oraak kan als voorbeeld dienen :

Een proskynese in Thailand. Niet be-kend is of het zwaard daadwerkelijk

ae

nekkèn van de·' beid.e' geknielde on-derdanen bedreigt of dat het slechts is afgebeeld als symbool van de macht van degene voor wie geknield Ttrord t. De afbeelding toont wel de vergaande mate van onderworuenheid en overgave van een uroskynese.

' Der klu,g-e Muhammed wusste wohl. was er ta.t, als er seine unbändigen Araber zw~ng, beim Gebet mit der Stirn den Boden zu berühren; den leidenschaftlichen

und u.~disziplinierten Söhnen de~ Wüste wurde des

islamitische Gebetsritual die besie Dressur.' (0strup. 1929, blz 31)

Dit soort uitsuraken doet 0strup voortdurend in zijn boek. Zo ver-klaa.rt hij de rijkheid en de di versi tei t van Oosterse omgangsvormen

uit "de zwak van de Arabier voor het formele" ! (0strup, 1929, blz 51) Al deze rationalisaties van de iest1:::rling 0strup, hebben mij doen beslissen om alleen de door hem genoemde historische feiten in mijn s_ç_riutie ou te ne~en. Om die feiten te kunnen controleren. heb

ik gebruik gemaakt van algemene historische verhandelingen en vooral van encyclopedieën. Vreemd genoeg hebben allerlei bronnen

zich naderhand "aangediend". In een vliegtuig van een Thaise maatschappij heb ik een proskynese op een filmscherm kunnen ontwaren (zie illustratie 2.), op de televisie heb ik een naar keer(!) mensen ter aarde zien vallen, tenrijl ik de meest gruwlijke beschrijving van de nroskynese heb kunnen lezen in een boek dat ik toevallig cadeau kreeg. het laatste boek van Brouwers.

In het eerste hoofdstuk van mijn scri-ptie heb ik getracht om de geschiedenis van de proskynese te traceren. Het is niet meer dan een globale historische verkenning.

In het tweede hoofdstuk heb ik de verschillende varianten van de uroskynese beschreven.

In het derde hoofdstuk komt de uroskynese en het groeten aan de orde" daar het doel van allen in de eerste twee hoofdstukken voorkomende proskyneses. ofwel het aandacht trekken ofwel het in contact komen met deze of gene is. Dit hoofdstu.1< valt ui teen

in drie delen een antrouologisch gedeelte. een ethologisch

gedeelte en tenslotte een sociologisch gedeelte.

Ik heb in dat hoofdstuk genrobeerd de vraag te beantwoorden hoe alomtegenwoordig de betekenis van de nroskynese els

begroe-tingsritueel is, als uitdrukking van een machtsverhouding.

Zowel in het antrouologische als in het ethologische gedeelte heb ik die vraag -positief kunnen beantwoorden. Ondubbelzinnig

stelt de antrouoloog Leach dat "in the case of knceling and uros-tration, the above-below criterion nearly alwaxs anulies. Both attitudes are almost invariably defJt_rential and urostration then denotes a grater degree of submissi venes.s than kneeling."

iv

In het ethologisch gelddelte kom ik tot de conclusie dat de twee belangrijke functies van de proskynese zijn , dat de begroeter zich blootgeeft en zich klein maakt.

In het sociologische gedeelte van het derde hoofdstuk, bekritiseer ik de enige socioloog die aandacht besteed heeft aan begroetingen : Goffman. Het grootste bezwaar dat ik tegen hem aanteken, is dat hij een te geringe aandacht toont voor de machtsasnecten van het

groeten.

Ik heb geen conclusie willen schrijven, omdat deze scriptie naar mijn gevoel niet af is. Ik heb de fylogenetische wordings-van het menselijk en het dierlijk groetgedrag getraceerd. Boven~

dien heb ik getracht de geschiedenis van de proskynese te traceren. Bij het zien van ben proskynesi; zal ik dan ook niet meer zo onbe-VW'lgen kunnen reageren als de OD de volgende bladzijde afgebeelde in de woestijn vertoevende Belgische politieman. (illustratie 3.) De sociogenese van de pros~ese is ook, in het antronologische gedeelte, aan de orde geweest. Maar dit is naa,r mijn smae.k toch onvoldoende. De sociologie ie meer dan alleen maar gedragsleer.

In nleats van een conclusie heb ik een besluit geschreven, waarin ik tracht aan te geven hoe de door mij verzamelde informatie over de proskynese in een veelomvattendere studie over de hiërarchie in menselijke samenlevingen geinteg:reerd zou kunnen worden.

-1-I. De 1Jro skyne ~..§_d_o_o_r .. cl.e Foeuwen heen.

D~ gesohiedenis van de proskynese gaat terug naar de vroegste tijden van de besc..,aving van het Midden Oosten. Enkele millenia voor Christus werpen mensen zich in het Midden Oosten e.l voor godheden1 heilig-dommen en hoge gezagsdragc:rs in het stof. In het Egypt:-" van de farao r s, grof= :eg v2.n 300<' tot 500 voor Christus • . kruipen mensen met neus en voor-ho•.)fd achter hun meerd8r("n aan, om uiting te geven aan gevoelens van trouw en eerbied. (~fotrup , 1929. blz. 31) Overigens wordt deze wijze van eerbetuiging later, oms:treeks 900 na Christus aan de hoven van Siam en Java ingevoerd.

Het brengen van offers aan goden en doden gaat ook gepaard met '"'m voetval wa.arbij met h::::t sezicht de grond 'beroerd wordt. Deze offer-nlechtigheden vaak bij de ingang van graven o-p zuilen afgebeeld, krijgen later aan de orosk;ynese verwante benamingen. (1)

In het oude Perzië wer-oen mensen zich behalve voor de god Mardonk ook voor hof''" geza,csdrag,:,rs ter a,arde, De oroskyn·2se wordt er meit de uitdrukking 'labän appi'aangeduid, hetgeen letterlijk 'de neus -olat maken' betekent. (~strup, 1929, blz. 31) (2) Vanuit Babylonië. van 2500 tot 500 voor Christus het toonaangevende cul turAle c~?ntrur11 van d& :estaziatische wereld, breidt het ritueel zich uit naar Syrië en Palestina. Uit teksten uit het oude en nieuwe testament blijkt dat in Palestina de proskynese ook als gebaar van hulde ae.n g-oè. i:;n een r;·enscn ~rordt opgEvoerd.(3) Hoe levend het ritueel binnen de joodse geschie-denis is laat zioh illustreren aan de hand van het bijbelboek Esther dat voor het grootste deel om de -;iroskynese drRa.it.

Wanneer Mordechai, de nleegvader van koningin Esther. als enige weigert zich voor de zojuist door koning- Ahesvorof> ( 'f) "J2vorderc1'~ vorst Haman in het stof te wernen. wordt Haman woedend. Omdat hi.j weet dat Mordechai tot het jJodse volk behoort en het te gering acht om alleen de hand aan Mordechai te slaan, (5) besluit Eaman uit w:reak alle joden uit het koninkrijk te vermoord Een. Door een list brengt

ter arm. de handpalm geonend. Een ge-knielde man beroert met neus en lipnen de aarde. alvorens het huis te betreden.

-2-Haman. zoon van Hammadetha de jodenhater. d? koning ertoe hem toe-stemming te gevt=;n Gen ni·at nad,;r (?,'B:OOemè 002.tenc1.ic Vo l_k in het

ko-ninkrijk uit te roeien. Met een door de koning verstrekte zegelring verzegE':l t Haman brieven waarin staat dat de koning tienduizend ta-lenten zilver ui tl ooft aan een ieder dit" in él~n r3 ag alle joden, man-nen, vrouwen.kinderen en bejaarden zal verdelgen. De brievt0m cwrclen

naar alle delen van het koninkrijk vcr~:,t:mrc1. IConincin Ssther, ge-waarschuwd door Mordecha.L richt dan een feestmaal aan ter ere van Haman en de koning juist op de dag waarop Haman M.o~deohai aan een in gereedheid gebrachte paal wil spd.etsen. Tijdens het maal smeekt Esther bij de koning om het behoud van haar volk en wijst Haman als boos-Hicht aan. De koning onsteekt daarop in woede en geeft bevel E2,man

te spietsen aan de voor Mordechai bestemde paal, ;-raarmee de tegen de joden beraamde aanslag verijdeld is. (6)

In het hebreeuws worden de uitdrukkingen 'histab:wàh', zich tot de

grond buigen. en 11_{nafal al panau}11_{, op het gelaat vallFm, ongev<:=er in}

dezelfde bet'"kenis ,z:ehruikt, hoA1•cl c'o '_2_2 :-.sb': de volkomen proskynese

scherper lijkt ·te benadrukken. (,0strup, 192 9. blz. 32)

Een aan de proskynese verwan-t gebaar, het omvatten van de knie~n,

is ten tijde van Homerus in G:riekenlaiW gebruikelijk. In de Ilias

non af te dwingen. Ook in de Odyssee is herh&.:Üdé:ilijk surake va.n het omvatten van kJ.ü,o,ën. .-anneerOdysseus als schipbreukeling in 'iet hmcl der Faeäken belandt. treft hij de konincsdociiü<c NatLsikaä. die zich in het gezelschap van haar slavinnen aan het baden is. Od;ysseus vreem-deling in d.i t land, ,d.:i"arbij nog naakt. schroomt om haar te benaderen.

' ••• En toen overlegde Odysseus.

of hij haar knieën omvatten en 't lieflij~e meisje zou smeek en of op een afstand alleen maar mQt vriendlijke woorden

zou bidden, dat zij de stad hem wijzen zau "1ril len en kleeren mocht

geven ••• 't Laatste. dat leek hem. bij naden..l(en. toch het

voordee-ligst te wezen. om op een afstand met vrit}D.dcliJke: woorden te smeeken opd_at

niet 't Meisje. wanneer hij haar knieën omvatte hartgrondig

verstoord werd ••• Daaro)) sprak hij terstond deze slimme en strelende Foorderu knielen doe i1<: voor U, o vorstin, 1 _{t zij ge godheid of}

mensch zijt! 1

Even verder treffen wij de volgende passage aan:

'Zoo ook bewonder ik

U.

vrouw, ontsteld van verbazing •••

'k

ontzie mij,

O! uwe knieën t• omvatten, al drukken mij vreeslijke zorgen ••• ' (Odyssee. Boek VI, vs.

168-169:

Voor het benaderen van haar ouders geeft Nausikaä Odysseus de volgende instructie:

'Daar staat gewend naar haar toe. ook de throon van mijn va.-der. waarop hij

als een onsterflijke god zijn wijn zit te drinken. Nu moet gij, langs hem geloopen, de knieën van onze moeder omarmen.'

(Odyssee, Boek

VI,

vs.

Stipt

houdt

Odysseus

zich aan

deze instructie. De godin Pallas Athene helpt hem bovendien door Odysseus te hullen in een nevel die hem on-zichtbaar maakt.

' ••• Toen sloeg Odysseus, zie, om Arétee1_{s knieën ziJn armen, want eind.lijk vervloeide}

t~en van Odysseus de godlijke nevel. En allen ve?etomden,

ziende een man in de zaP.l, vol ver~rondering dat zij hem zagen" •G Smeekende sprak toen Odysseus: "Arétee, dochter Rexénors,

- goden gelijkend - ik kom tot uw man en omhels uwe krlieën. smeekende 66k tot uw1 gasten, na eindeloos te hebben geleden!'

(Odyssee. Boek

VII.

vs. 140-î4~) In Boek X, vs. 480-482 smeekt Odysseus Circee die hem gevangen houdt

om hem te laten vertrekken e·v-eneens door haar knieën te omvatten. Het omvatten van de knieën wordt ook in 0verdrachtelijke zin gebruikt. Wanneer Odysseus terug~ekeerd is in zijn vaderland Ithaka bidt hij tot de godin Athene: "Smeeken doe ik u alsof' gij een god waart, ik nader uw knieën." (Boek

XIII,

vs.

229)

Wanneer Odysseus t<;nslott~=.· a.fr~:kcnt met de vri.~ers die tijdens zijn afwezigheid dongen naar de hand van

zijn vrouw, smeekt één van hen om genade door Odysseus knieën te om-vatten. Odysseus laat zich echter niet vermurwen.

'Toen ~-:;prong Leiódes toe en omhelsd\3:1 Odysseus de knieën.

smeekende sprak hij aan met gevederde woorden: "O, s-paar miJ, bid ik. Odysseus. heb mede lij! Nooit r\eb ik één van de vrouwen hier in 't paleis iets onvoegzaams gez~gd of aangedaan, zweer ::ilk

maar ik heb zelfs getracht de andere vrijers ervan te weerhoudm, ieder die zoo iets bestond, maar zij wilden niet luisteren, hun

handen wilden zich niRt van het boosdoen onthouden. zij vonden ook

s.

Leden van de Indiase Pa:rsigemeenscha-p eren de opkomende zon aan het strand van van Bombay. De Parsi's die de door Za-rathoestra gestichte mazdeistische gods-dienst belijden. zijn lang in Perzië ver-volgd en tenslotte uit dit land verdre-ven.

wegens hml schandelijke daden een smaadlijken dood! Nu moet ik ook. die onder hen toch een offerziener ben geweest, onschuldig vallen! Ja. zóó worden edele èaden. ach nimmer vergolden ••• "

Hem zag de sluwe Odysseus van onderop aa.n en hij seide:

"Als gij waara.chtie-l nog pocht, onder !1cn C•?n ziener te wezen

dan zult gij zeker wel vaak in de zaal hier hebben gebeden, dat van mijn zoete terugkeer vervulling nog heel ver mocht

af zijn en dat mijn dierbare gad' u zou volgen en kindr,ren sc:;e11~(1.m !

De.arom kunt gij dan ook aan den bitteren dood nint ont~wmen!"

Riep het en raapte met krachtige hand een zwaard, dat er lag, op: Zieltogend had Ageláüs het daar op den grond laten vallen.

Daarmede trof hij in 1_{t midden zijn nek en terwijl het nog}

scl1rüeu11dn ~

rolde zijn hoofd al~ o, grmrel, in r t stof .•• '

(Odyssee, Eoek XXII, vs. 309-329)

In het latere Griekenland lijkt echter het aan de ~roskynese ver-wante gebruik van het omvatten van knieën in onbruik te zi.jn gerci.akt. Herodotus

(.±.

484-420) althans wordt enkele eeuwen later bevangen door een mengeling van afschuw en verwondering, wanneer hij tijdens een va.n zijn reizen een proskynese gadeslaat •

. 'En pleine rue ils (oosterlingen), en guise de salut se prosternent l'un devant l'autre; proskunesousi. ils font les chiens, abaissen:t les mains jusqu' aux genoux.'

(Gautiex, 1931, blz. 26)

In een ander reisverslag schrijft Herodotus dat Spartaanse geze.nten wei0erden de Perzische koning Xerxes met een proskynese te begroeten.

(~strup, 1929, blz. 31) (7)

In Perzië handhaaft de proskynese zich tijdens de Assyrische over-hf,ersing ( 1300 - 600 v. Chr. ) • De Babylonische uitdrukking ervoor,

1 _{labàn appi}

r,

_{krijgt de betekenis van gebed. De machtige}

Assurbani-pal gebruikt deze uitdrukking voor het benaderen van de godheid. (- ~strup, 1929, blz. 31) Voor het gegroeten van de koning zelf be-staat een andere uitdrukking voor de proskynese: 1_{qaqqatu ina pan} sarri nasaqu', hetgeen wil zeggen: hij kust de ~'lodem voor de koning. (;Vstrup, 1929, blz. 34)

Zo laatdunkend als

oe

reizig~,r Heroclotus zicîl uitlaat over de proskynese, zo verrukt raakt Alexander de Grote(356-323 v.Chr.)

bij het aanschouwen van hetzel~de ritueel, dat hij terstond door zijn onderdanen laat overnemen.(8) Overigens past dit in Alexanders droom

in zijn gigantische rijk de Griekse en Perzische cul tu:reD te doen versmelten.

Hoewel zijn rijk hem niet overleeft. wordt na zijn dood iets van die droom werkelijkheid. De oosterse beschaving neemt Griekse elementen op en de Griekse, misschien in nog wel grotere mate. oosterse elemen-ten.

In

het Romeinse rijk wordt de proskynese geïntroduceert door Ca-ligula ( 37 - 41). "]eze oosterse kruiperij was zijn grootheidswaan-zin uiterst welgevallig''. kan ~strup niet nalaten op te merken.

(0s-trup. 1929, blz. 40) Een verplicht begroetingsritueel aan het Romein-se hof wordt de proskyneRomein-se pas onder Diocletia.nus (284 - 305). Van hem stamt de bepaling dat iedereen, ongeacht rang of stand. zich voor hem moet neerwerpen en zijn voeten kussen. Zijn voeten zijn daartoe prachtvol uitgedost met goud, edelstenen en parels versierd schoeisel.

(~strup, 1929, blz. 40-41) (9)

In Perzië blijft de proskynese in verschillende hoedanigheden be-staan. Aan het hof der Sassaniden (226 - 652) wordt het gebruik aan-geduid _met de uitdrukkingen lfruîz zemîn11 , het gezicht aan de aarde, of ''päbus''· voetkus. (.0stru-p, 19291 blz. 33) Als hoofs begroetings-ritueel verdwijnt de proskynese tijdelijk met de opkomst van de Islam in de loop van de zevende eeuw. De verspreiders van deze godsdienst, de trotse en krijg~haftige woestijnvorsten, buie·en zich alleen vrij-~

willig in het stof' voor Allah, niet voor ~·;ereldlijke heersers. Zij maken i~ ~roskynese tot een onderdeel van het gebedsritueel. zoals dat nog steeds in de islamitische wereld wordt uit-gevoerd. Dat ver-andert wanneer het geslacht der Abbasiden een kali•faÇ!t vestigt in Bagdad ( 7 50 - 1 200), 160 ki lome ter ten noord'·resten van de rui:cr:: s v::i.n Babylon. Ook aan het hof der Abbasiden wordt de prosk;ynese als be-groetingsri tu1;:1el ingevoerd. V66r de Aobasidisch: revolutie is de

r:iros-kY'nese uitgevoerd voor mensen in mohammedaanse ogen onvoorstelbaar profaan. De 11s~djÜd11(îO). als onderdeel va.n'de 'sà.lät1_{(11), alleen}

voor Allah verricht "( 12) ]e knieval wordt ook mE•t het roord 'sa~jda. 0 ~

ter aardewerping, prosternatie aangeduid.( î 3)

In 3uro"SJa zett(=in de Byze.ntijnsé'; :z;izers. ondanks menig kerkelijk orotest. de traditie van de voetkusplicht voort .(14) Aan het Byzan-tijnse hof' (300 - 1453) geldt de proskynese als een 9rivil1:ige da,t slechts aan hoge dignitarissen voorbehouden is.( 15) De bekleding van de keizerlijke voet is er, ewmals in Rome. een zaak van groot

Paus Paulus VI kuit de voet van de

lang stil bij investituurscer6moniën. Hij schrijft onder R,nr1Gn, VlC>r

dat degene die de inv;·stit·mr zou ontvengc:n zie[, tc,r .~2rrk :nont wer-'.)en, vervolgens knie en voeten van de keizer kussen &n ten .slotte, bij wijze van overgave de handen VTn elkaar doen.(17) Dit doet ver-moeden cl at de ontvémger de keizer mE t gevoucren handen tena.d2rt. De

~{arolingische k"'ize:::-f.' (C.14 - '987) nemen dit ceremonieel ongewijzigd van

hun Byzantijnse voorgangers over.(18)

Ook in Afrika kolnt de proskynes•':: voor '''n ':.'el in Gh:orn° en Mali. In deze grote koninkrijken ~rosterne~en alleen autochtonen zich voor de koning. Moslems zijn ervan vrijgesteld. ( 19)

In :iest Azië nemen de Turken, die ti~dens de laatste eeuw van het abbasidische kalifaat in feite de dienst uitmaken in Bagdad. de pro-kynese over,heraoopt tot ''hakipàja jüz sü:rnek", h8-C gezicht in het stof der voeten van de ander.wr~jven. (~strup, 192~, blz. 3î) In de uit de vijftiende eeuw daterende vertelli21g v2n àe 1001 Nachten geldt

4.

de proskynese als vast begroetingsritueel tegenover de kalifen en wordt aangeduid met 11

gabbala ' la:rda bajna jadajki 11

, hi.j kust de grond V·'lOr hem .(2.0) De ceremonie handha,e,ft zich tot ;.an het eind

,

("'

)

van het Ottomé'"'nse rijk in 1900. \;ust:-un, 1029, blz. 31 Sultan Abdul-Ham.id II eist de n:roskynese van zijn onderdan•'rn "ranneer hij ol:)treedt els kalief~ da,armee aanduidend dat de huldiging niet zijn

0ersoon maar d~. religieuze autoriteit toekomt. (~strun, 19:?9, blz. 32) Veel elementen uit het Byzantijnse hofceremonieel worden aan het

pauselijke hof overgenomen, zo ook do ~)roskynese en de voet~;..~1·:l2ding. (21 Tot en m t het begin van het pontific2at v2n Joh2.nm's XXIII in 1958

handhaaft de proskynese zich. Bij de door deze paus eeleide plech-tigheden in de baseliek van de Sint Pieter komen de aanwezige kardi-nalen naar voren en kussen achtereenvolgens de voeten, de knieën en het hoofd van de paus. (22) Soms voeren pausen uit eigen

initiatief zelf een proskynese op. Zo baart Paulus YI enig opzien 'irarmeer hij tijdens een gebedsdienst in h.et Vatice.2.n voor zijn gast. de metropoliet

r,:e l i

ton v-.an Cha.lcedon. de toAnmalige delegatieleider

van de patriarch van Constantinone1, neerknielt en diens voeten ku2t.

t23

Tot ver:re.ssine v"n VI' l.(,::1 kust de huidige paus bij aankomst de grond

van ieder land dat hij bezoekt.

Katholieken voeren de prosk;µnE se verder nog ü t on goede vrijdag en bij priesterwijdingen. Op goede vrijdag is het gebruikeli:ik dat

Bij het begin van zijn bezoek aan Enge-land kust oaus Johannes Paulus II de grond van het vliegveld Gatwick bij Lon-den.

NRC Handelsblad, 28-5-1982.

de voeten van hBt christusbeeld. al?J1 het kruis gekust worden na een prosternatie. Tegenwoordig wordt de voetval vanwege de massale toeloop ook wel achterwege gelaten en wordt volstaan met een haastige bui-ging en het kussen. (24) Wel voeren priesters en hun helpers in dat geval een proskynese uit. Verder liggen bij een priesterrrijd:ing de novieten languit op de grond voor het altaar terwijl een bisschop een gebed uitspreekt.

E:oe~'lel de proskynese in de katholieke liturgie en bij de

:oriester-wijding nog voorkomt is de betekenis ervan zo niet verloren gegaan, dan toch bij de meeste katholieken onbekend. Dit in tegenstelling tot hun Grieks-orthodoxe geloofsgenoten. Sinds de vijfde eeuw is de pros-kynese een vast bestanddeel van de Grieks-orthodoxe liturgie.

(25)

In

Rusland komt de proskym:se zz::,lfs buiten de kerk voor. T .... ijfeigenen \·r~erpAn zich ter Eu-icde voor hun l11=ren. ( 26) Tegenwoordig wordt de proskynese nog voor hogt geestelijken en ikonen verriclit. 3ov,::mdien lh:eftda.. pros.kynese in Griekenland een nieuw woord voortgebracht. Het proskynetarion, een Grieks-o:rthodo:x: kerkmeubHl. détn..l{t eT 6 e, naam aan" (27)

Ook in het Midden en Verre Oosten kom-t de proskynese nog steeds voor. Joden, Tibetanen, tl!rabieren en niet Arabisch? moslems ;-rernen zich ter aarde om zich te verootmoedigen voor hun Heer. Zij doen dit

ni1d al leen in syna.gogen. tempels of moskeeën, maar ook onder de blote hemel, voor een klaagmuur, een berg of een tent._En niet alleen bij het gebed wordt er geprosterneeTd. Zoals al 'erder opgemerkt wordt aan het @egin Van dE·ZFl eeuw de laatste sultan-kalief nog met een -prosky-nese geëerd. Ook niet-religieuze leiders valt deze eer soms ten deel. De machtig(,;n en iets minder machtigen die vandaag de dag nog met een nroskynese begroet worden, tonen waarschijnlijk minder onulent da.n s0n door Slauerhoff e:stekende sultan.

'Ditmaal werd hij de troonzaal binnengeleid; de sultan wachtte op het voorvaderlijk gestoc-ilte:: een massief gouden luipaard met diep ingezonken rug waarin hij zat, zijn rech-terhand, met vele ringen, rustend op den roofdierenkop bo-de robijnen eggen. Hassein raakte met zijn voorhoofd bo-den vloer. Ile vorst deed hem herrijzen. Da.arna verhief ook hij

zich. Het was met zichtbare moeite, maar hij had het voor Hassein over. Zijn buik werd gesteund door twee jonge kastre.ten. Hij stak zijn dik\:e armen eerst in de lucht

en trok daarna Hassein op zijn hart. Toen zetten zij zich weer, begonnen het schaakspel.' (Slauerhoff. 1930. blz. 19)

De pasja van Marrakech werpt zich in het stof voor de zojuist uit ballingschap teruggekeerde Marokkaan-se koning Mohammed Ben YousMarokkaan-sef. Dit om het konink-1 ijke pardon af te smeken. Twee jaar eerder, in konink-1953, had de pasja zich niet verzet tegen de afzetting van Mohammed door de Fransen.

Zslfs in r.en V1.::rvallen ~1:~.l is ::il_s dr kraton van Yogya..1<arta laat de

toch van iedere macht verstoken sultan zich door on hu_YJ. Lur~rnn voort-schuifelende bedienden dienen.

de proskynese. In nlaats van het gezicht op de grond te lee:-een heft men als h'" t ware de gTond naar zich to~;. De rechter hand wordt langs het di,jbeen naar beneden bewogen, waarna met diezelfde hand mond en voorhoofd worden aangeraa~d. Doorgaans gae.t dat bEEl vluc1_{1tig in zijn}

;,rsrk. Nü1tternin zijn ':r altijd brne bewegingen te ond·rsr;1,, irLn. Vooral voorR.?cn:::~ taancl1

: . 9 .. c;r r~·.).:l · n worden op deze wij ze begroet. hetgeen

erop zou kunnerî ~·ïij zen dat de oorspronkelijke betekenis van de nrcs~

kynese. het ui tine; c;;:•vccn 2,; n n_,;,', r:i

c:'

c ir1 en eerbied, onder arabieren altijd levend is gebleven. (28)

KuniyoshL Ota Sukenaga en de maagd. Detail van een negentiende eeuwse Jananse houtsnede.

II. De vcrschi ll0ncJ.E., va1'Üm t,=,n v.:'11 cJ,~ <lrosk;ynese.

Bij het raadplegen van een breed scala aan bronnen ben ik meer vormen van prosternatie tegengekomen dan ik in voorgaande globale historische verkenning genoemd he~. De volgende rubricering zal dan ook behalve de reeds in het voorgaande hoofdstuk genoemde ook pros-ternaties behelzen die nog niet genoemd zijn. De al dan niet vermeende b8tekenis van de afzonderlijke varianten is in dit hoofdstuk minder van belang dan een nauwkeurige beschrijving ervan. De verschillende varianten laten zich onderscheiden aan de hand van 1. wij ze van uit-voering en 2. tot wie of tot 'irat de eerbetuiging gericht is.

1. Wij ze van uitvoering

1 .1. Geknielde vt:,rsus liggende prosternatie voor aanbedene

In

de meeste encyclopedieën wordt het grondmodel van de proskynese omschreven als een complete voetval, waarbij het voorhoofd de grond raakt. (29) Uit andere bronnen is mij gebleken dat de grond echter ook vaak met de neus en de mond beroerd wordt, terwijl anderzijds de voetval niet altijd compleet hoeft te zijn. Een Frans woordenboek ver-meldt onder het 'rnrkwoord 1_{' zich prosternr2ren h t1ree 0•1t()}1_{<:enis;;;(;n: 11 se} coucher à terre 11

• op de grond gaan liggen. en u se courber juscru 1 _{à la}

teri:·H 11_{• zich tot de aarde buigen. ( 30) Deze twee betekeni:c2cn}

corres-ponderen met twee verschillende varianten. Bij een gekni,,lde nroster-natie ra,t:en al leen scheenbenen, knieën en voorho•Jf1~ <1':: aarde. Bij een

'complete' prosternatie lig&;en mensen languit on de grond. Ook hun

dijen, buik.en borst tegen de éarcie e;r-:,drukt zij'1. De ~-:ij7e waaron de samenstellers van het zojuist genoemde woordenboek de liggende pros-ternatie beschrijven, li.1kt mij niet l1elemaal correct. Hun

omschri,j-ving is weliswaar niet pertinent onjuist. maar wc'='l onzorgvulcl ie want Eurouacent:ri sch.

Bij een liggende prosternatie gaen mensen nLt op de grond lige-en. nee, zij werpen zich n(:it=ir, zij 12 ten zich voorovr"r ;u de ç-rornJ v::t l. l r,:,n. Dit moge blijken uit teksten uit het oude testament, waarin zeer

T ssen de zware gevechten door weet een libaneese · eri11astrijder tijd vrij te maken voor gebed

r gelegenheid van de geboortedag van de profeet

Mohammed. Deze foto stond in NRC Handelsblad van 3 januari 1982.

2zechi§l valt oo zijn acngezicht. (31) Blijkbaar hebben de samenstel-Iers van dit woordenboek de eurouese, met name in de lrn,tolie:~e kerk ui tgevo,0:rék; 0rost,3rn0.ti(" voor ogen.

Dit neemt niet weg dat ook nu nog elders mensen zich ter aarde wernen. Slauerhoff was een Euroneaan die ;vel oog heeft gPhad voor de snelle vallende be;,rnging die sommige prost,3rnaties kenmerkt. Dit moge blijken uit vijn beechrijving ven d- ~or:;st'-rn;:.tï_, als een duik;

' ••• wanneer een bedelaar om c:en aalmoes s;ne(;kt, - \·rat hij doet door het korsti2;s l1oofd tLisscn de zwerende ar-men voorover ter aerde te erpen als dook hij uit ,~l.lrm­

de in wanhoop. - ••• ' (Slauerhoff. 1933, blz. 5)

De bedoeling van dit gebaar spreekt voor zich. Het bedingen van esn gtmst of het sme!-;:en om vergiffenis door midè.8 l •mn , en VC!'' tv," 1_ '-S

een aloude gewoont<-i. Toch '.-corden prostnrna t;ins in n2.slag1rorken en in de literatuu:r in het algemeen geassocieerd met een

extreme vernedering, maar :ml een vernedering in Vt°lrhGven vorm. wordt een samenlrnng gesugg·ereerd ;nc:t gevoslens van riie.,,F <'svo-::::_,: en

serbied. Veel encyclopedieën v•-rbinden ook en <:::-lement v2L~ z,:

ltv,°lr-11.cd~ ring "Y:l een huldbetoon middels een knieval. ( 32) Zij ,'mreken van een ootmoedig<: vorm v2n verering. Deze vereenzelviging mrt

!.1.r:'-derigheid, met overdreven nederie;heid zelfs. is naar mijn oo:r:-deel van recente datum, zoals 3yzsntijns ook pe:-~ let,-::::· synoniem geworden is met slaafs~ Een voorbE::€;ld waaruit blijkt de,t een vostve.l in la-tere tijden \·rel e:ezien ~;ordt e.ls .c,pn iJijn.e. 2,;:~1stelleri,:;re uiting van nederigheid, levert Thomas !fann in zi,jn familiekroni0k Budrienbrooks. Hij schót=lt

ae

lezers een korte bespiegeling voor van Tony

Budden-brook bij het aanschouwen vr:m een man wiens D.uwelijksae.nzoók zij zo-juist b.ee:flt afgei;·rezèn en die UU een k."'lieva.l \TOOT he ar uitvoert:

'In Romanen las man dergleichen. und mm la,g im gewölm-lic!J.,ên

r,,,

ben eine Herr im Gehrock var ihr auf der Knien und Flechte!' (Mann. 1924. blz. 76-77)

'.(OOTJ---q·

-r '..,..

_11' ""

•

"

11*

't~

'

•

ben nerformance van d$ Duitse kunste-naars Salómè en Guciano Castelli,

ge-titeld: "Jananese Bitch on ai.alk with her Dog", in wiens werk homo-erotiek een belangrijk thema is. O-Omerkelijk is dat zich urostituerende mannen in het oude testament met honden worden aangeduid t. (Deuteronomi urn 2 3: 19)

~

_I~

: J

rSI

dat1

/::;

1.2. Prosternatil~S achter deg?ne die verG(è<rc1 ··ordt.

Anders d<:èn de reactie; v2.n de onthuste Tony Buddenbrook en è.f

['}3-f··scineerdCJ Sl::.u.c:rhoff is die v2.n ~·stru-:J

9

voor :üe h'.jt gG8,".e.r V"n . O •• ' . • . , , , " " . ! .'1.lf • (rf.C't A 929

. _, .!. c'.c. v •< ' .•. - - v .. l.s. 'fJ"" rup. 1 ' blz • 31 )

Dit staaft hij oet e":n Ran Tylor ontloencle v:-:rwijzi ng naar de dieren-1·rereld, die pstrup bovendien attt;ndt;erde op 88n andere va.riant va.n de '::IToskynese: op handen 1=:n voeten achtnr iemand aankruiDen of

Deze 2.l da.n niet &.1n~JUi.2nt kniP-va.1 gaat bi,jna a.i. tijd ;;wt : en ""'·-snuiving ge-paard. Dit lijkt vreemder dan het is. Het begroeten van door hem of [1r2r te h ruikeCJ., is, alrGer volgens 'ï'ylor,

·'Tijdver-' ••• The idea of the kiss being an instincti vc:; gesture is nege.ti ved by i t's being unkno·.rn over half the ··rorld, '·rhere

the prevailing salute is that by smelling ar sni~n

(3j)

Eeruiking is,ook_elGmentai~'in de eerste contacten tussen moeder en

kind. èlenders laat in zijn film '.J0dd' fUr sich. Gott gegen aller de buiten iAder mensGli contr.>.ct opgegroeide ICaspar Hauser het eerste menselijke wezen dat hij ontmoet beruiken. Het zelfde doet '11_enfant

sauvage1 _{uit de e;ejlij>~w=tmige filn van Truffaut .am:cer het voor het}

eerst een mens tegenkomt.

Een oude Egyptische muurschildering toont een kleine krui9ende man. die als een hond de voetsporç,n vc:m sc:·1 voor hem staande fi,:;uur opsrrniJ't. Uit hot feit d2.t hij klein is i?Î,§'E:Lf'Cld mogen l~i.j c.fleidGn c'.? t het een ondergeschikte betreft. 0-p deze muurschild.<~ring2n

corres-Een tafereel dat overeenkOL1t met dat van de Ggyntisch'°' muursc1cil-d·rine; ;rord t bciscbrev• n in een artikel in de Haagse Post over de sadomasochistische, homosexuele 1 _{lee.ther scene} 1 _{in A.rnsterdam.}

'Waast mij staat •Je'l ;·rat oudere. corrmlente man in een leren overall. Borstelig haar, bril op. De rits ve.n :;-::i.jn pak is ocien tot onder d'..': na.vol. S:ij ènc:'ct . · ., ondergoed. Dan ontdek ik een ,jongeman die aan zijn vorten liat. Ook

in het leer. Om zijn nek drP..agt hij een band. Geè.urig "l.ikt .hij r'e hand van de; man l12'.1St mij .. die hem volkomfn _{:-,C(:""'E.rt,}

D;: :d,;':: <;1_:. : r vc.;;rbaasd.

1_{Dit is mijn slaaf'. zegt hij glimlachend.' (34)}

onci·r--~"""'"'.'-~ _"-~

111111111~!!,"~_ ~· •_..r1~1_i_1

__

m1.~:·;t.':'..:-;.;,~

•

w:u

w~~<

- -_

~;..'--~----h,,,

___ -- .

:~~~~~~:

~~~~~:0;:'h'iJ

Prosternatie voor emblemen van de co-bra en andere dodelijke slangen in

In-dia.

geschikte Egyptenaar als de jeugdigo 'leatherboy' drukken door mid-del van hun houding An lnm respectievelijk gerui.:c <tn :_:;·olik c]r_-. aan-hanl<:<:,lifcè ::id, de verboncJ,:,1~''-'ii:l en in h0t tweede geval misschien wel de begeerte uit dü! zij ten ():;izichte van 1rnn m2ef:ter voelen. Aangetekcmd dient hierbij echter te worden dat het meesterschap in de betreffende homosexuele subcultuur, dikFijls a.Heen~ in het weekein-de van kracht is.

1. 3. Prosternaties en h, t conta.ct m•:it de rond

De Perzische uitdrukking 'labà.n appi 1_{, de neus plat maken, doet} vormoeden dat de ter aarde liggende Perzen de neus st<0vie tec:<-,n de

'",arde w:rijven .. t,;:; LLèer c~2.a.r 'labàn' effenen of gladstrijk<-·n lxtei.;:ent • . at daar verder no.s· op .ijHt ir~ de nog explicietere Turkse uitdrukking 'hakipaja jüz süxmek', het gezicht in Iwt stof van d·~ v1'lct,::-:n ,"-2,n de ander \fl'ijven. De Turken hebben de proskynz':s,' v::n dE Perzen overgf.:nO-.. men.

of wrijven, maar bedekken de ge9rostern0,erden zich met stof. smeren zij hun gezicht in inAt mod_der of likken zij zelfs cL" g-.romL

70'_):.:-:;ecl-è.211 ve.n :~ t zich ~) ">tofC','n vL1d ~2 ;ij in de bijbel. Jozua scheurt zijn

kleren. werpt zich OP zijn aangezicht en strooit stof over zijn hoofd.

(35) Een van de boeken van d~; r:oran. Sosra JCCCII, ~rordt ~J<;lJ.al_v,; h.;t

Ul~dGrwerpingsboek ook wel het '::loek ve,n clFJ <X'.V:c1wht~J2.:cc '·oc~H1 genoemd

(Soera al D ju:ruz). ( 36) De ov- rlevering c-ri7. dat Mohammed n2 een stort-regen de sÜdjudin de moskee van Medina uitvoert. ;rne.rbij hij zijn

-

-gezicht insmeert met modder. (37) Het likken van de grond ken ik uit

eigen waarneming.

Ik

herinner mij hoe vies ik als klein m~isje

van ongeveer 10 jaar een geprostr::rneerde vrouw vond die in 'Bethlehem de grond van een tot kerk omgebouwde stal likte. Zij deed dit zonder enige gêne, tussen bevlinderbrilde Amerikaanse touristen. onder het slaken van onverstaanbare kreten.

D0 "betekenis van deze bestoffi.ng en bemodC ering is niet erg duide-lijk. Opmerkelijk is do nadrU.-c c1 ic:i in do K01~:>n goL~:?tl 'rord t '.)p de onvruchtbaarheid van de grond waarop de prosternatie dient te Pe-schieden. De suggestie wordt errr:ee gewekt als zou de geprosterneerde zich symbolisch terugbrengen tot stof. Lopen zij zich met stof of modder om daarna als herboren verder te kunnen lev,~n?

14·

De voormalige koning van Griekenland kust na een dertienjarige ballingschan bij zijn terugkeer in Griekenland de grond.

Het thema van wedergeboorte en proskynese komt ook voor in Iosto-jewski' s 'Schuld en Boete • ~fanneer Raskolnikov zijn vriendin Son.ja oubiEëcht een moord geph~egd te hebben, reageert zi,j met de volgende woorden:

n Ga ogenblikkelijk naar een kruispunt, buig en kus .~ erst

de aarde die je bezoedeld hebt; buig dan voor de hele wereld, naar alle vier windstreken en zeg daarbij hardop, zodat ie-dereen het kan. horen: 'Ik heb gemoord!' Dan zal God je weer leven schenken.' (Dostojewski,

,,,.,4

0 , blz. 496)

Hoewel Raskolnikov zich aanvankelijk niets van Sonja's woorden aan-trekt. zal hi,j enkele dagen later toch zwichten voor een even mysterieu-ze als onbedwingbare drang tot openbare boetedoening·

'Maar toen hij het midden van het plein had bereikt. was het alsof er plotseling iets in hem bewoog. een heel nieuw ge-voel, dat hem met lij~ en ziel gevangen nam. Plotseling waren hem namelijk Sonja's woorden in gedachten gekomen:

'Ga naar een kruispi.m.t, buig voor het volk, kus de aarde, omdat je ook tegen haar gezondigd hebt, en zeg he,rc1op to-gen de hele wereld~ "Il( lx'n c1ei1 ;11orJrden2.1-1.rT"' Toen die woor-den nu in zijn g(heugen terug kwamen. beefde hij over zijn hele lichaam. En de hopeloze kwelling en de afschmr van deze hele tijd, maar vooral van d>'1 1-aatst(" uren. haèden hem al zo w1ni:.:-ikt, dc:i,t hij zich nu aan dit gevoel met een soort wellust ov·';rgaf. Het ~-ras als een Plotselinge aanval, er was een vonk in zijn gemoEd ov".:rgesprongr·n fën T!Gt en stond

hij in vuur eµ vlam. Plotseling werd alles mild !n }JEn.

er schot.m tra.'1<::n uit zijn o,ç:;;c-·n fcl!1 llij '<ir:,r~1 zich o-p de pTOnd. Midden op het plein kninld.e 1_{1ij noer, hij boog zich}

tot aan de g-rond en kuste d:L vuile ae,:rd.e vurig en in-ge-luk.t,:ig. Hij stond op en boog voor do h;eede rnaal •1

(:Dostojewsk:L 1'>q.o , blz. h23) Een wellustie;e ovB1·gave aan een onbedwingbare sensatie gevolgd door een algehele mildheid en een innie; gel ukse:evor=:l. IJ,:; c:rotisolie lading van dit gebeu:r·l'll1 is evident. Toch 0et~::<'t ··t

:::_,:c

?'· . :c

r'c- ligieuze gewe.arwording. Niet alleen de :er· ld- maar ook God zou ge-tuig', zi_:n v2,n de econo waarin Rasko lndlkov r' <J ac-r(' kust. ïn de roman is vooral het f•.it dat Raskolfo ikovs knieva.l oubliekeli.ü: ,"lnr'ts vinclt van bel2.ng. De 1:ereld is alleen {:'.ttuitc v2n zi,jn boet,,c1oening. 1;anneer

~foewel het lot V''n een in de regende bidddende islamiet voJr een i:üs 'J e-rens..raardig lijkt, komt er na een uur of

Inwoners van Warschau bidden op straat vóór een gesloten kantoor van Solidariteit in de Poolse hoofdstad. Aldus het onderschrift van deze, in NRC Handelsblad van 16 december 1981 afgedrukte, foto.

Televisiebeelden van hetzelfde tafereel maken ook een andere interpretatie mogelijk van deze

gebeurtenis: bij het zien van de langzaam rijden-de tanks en rijden-de marcherenrijden-de soldaten van Jaruzels-ki heft de vrouw rechts op de foto haar armen, waaraan een boodschappentas bungelt, ten hemel, slaakt een kreet en laat zich pardoes voorover vallen. Terwijl zij haar voorhoofd tegen de ijs-koude vaderlandse grond drukt, valt de man links op de foto op zijn knieën.

missci'ien na snltcle uren een eind aan zijn ong<.:mak. Dat is anêers ,ç:·esteld met boeddhistische pelgrims die vaak onder barre '1reersomsta.n-digheden in het Tibetaanse gebergte tientallen dagen en nachten onder de blote hemel haast onbeweeglijk blijven liggen. En Mozes heeft, zo-als eerder gezegd, veertig dagen en nachten neergewornen gelegen op een berg, zich van e~en en drinken onthoudend, alvorens de tien gebo-den te ontvangen. Een bijkomstigheid van zo'n lange neriode van vas-ten is het optreden van hallucinaties. Monniken kiezen soms voor de ontbering van vasten in combinatie met het dagenlang geknield bidden, in de hoop een goddelijke openbaring te mogen ontvangen.

Die onenbaring is niet wat de boeddhistische pelgrims beogen die op illustratie te zien zi,jn. Het doel van hun bedevaart is een zo volledig mogelijke verering van een heilige plaats. Zij laten de

prosternatie zo lang voortduren als nodig is om, elk uur enkele centi-meters opschuivend, de gehele breedte van de Jokhan tempel, het eind-doel van de pelgrimage, te bestrijken. Zoals Raskalnikov niet alleen de grond van het plein kust. maar ook zijn geboortegrond, en de vrouw in Betlehem niet zomaar op de vloer ligt en de vloer likt, maar de geboortegrond van Christus. zo liggen deze boeddhistische nelgrims niet langdurig op de onvruchtbare bodem of het sli,jk der aarde, maar op de aarde die de bakermat van het lamaïsme vormt.

In

alle drie ge-vallen heeft de aarde een sacraal gehalte.

1.5.

De proskynese als onderdeel van het gebed. De ritmische bewe-gingen voor en na de nrosternatie.

De gebaren die· het mohammedaanse bidden begelEdden zijn v0el ou~

der dan de Islam. (Jg) In Perzië zijn deze gf baren e.ls ~K;e;rrK·ti'le:s­

ri tueel al m,:er da.n ?000 je.e.r voor C'cri: tus te, signaleren. Ook zijn zij duizenden jaren lang oestanddeel van de oude Babylonische en joodse godsdienstige ceremoniën. Voor dE. kl_;c;;i.0111ut1r in Jeruzalem kan men nu nog op bepaalde joodse religieuzE": Cëedenkdag2n nog r· tuip.:, zi.)n van de oovoerine v1u1 ;L:;t compL,te ri tue:; 1. Mohammed ;ceeft

klearbli~-ke lijk andere godsdiensten bestaande rituelen in@r-:vor.rd. Hot islamiti2-0hegHbedsritue,~l, de" salät11 , be2te2t 11.it d0 vol_ handelingen:

- Arm het :ie . .-:-in van ht!.e- gebt<lld staat de gelovige rechton met de ban-den voor de buik ineengeklsmd, :aar1_{Jij de}

- Hij buigt lan,czaam voorover, terwijl hij zijn handen on zijn knieën laat rusten, totè.e.t zijn rug een horizontelH f;tanrJ :~,-".ft :o.,:;.ng ,nomen. Deze uositie ;:orclt in 11,,t 2rn.1_{üsch de "ruckû" penoemd. (39·)}

- Dan verheft hij zich '.·~e;er en blijft enkF:le seconden rechtop stnan~

terwijl hij zijn armen tot sohoudcrhoogte optilt. dA handris.lmen •12.ar vorr,n :!"'richt. (40)

- Hierne volgt de tera.arde er]Jing, de 11 _{s::;djÜd11 , 1·.raarbij het voorhoofd} de grond moet beroeren. :'.!et is gewenst de o·o de ·a-ond ru::.:t.c;;1c'.: hand-palmen zo dicht rnog-.üi)c '.ü~ de schouders te houden, zodat het samen-getrokken lichaam zo ·,~einig mogelijk 012.ats inneemt. (41)

- Het gHbed c·rordt dan zitt1,,nc' beëindigd, Fe.a.rbij op het r.c.etst I'• t

:1·J )fd :2r::d; naar rechts en dan naar links worcit gedraaid.

De gelijkenis tussen de boeddhistüich'" en de mohammedaanse ri tue-le buiging is frapant. De serie foto's óver de nroskynese in de Hi-:nalaya ( i 11 ustra tie ) toont accuraat de drie voorri2.e•11st.,~ bewegingen Wé'arui t het ritueel bestaat. Toch zijn er enkele verscrri llen. De boeddhistische nelgrim lijkt ~ 'n 'muze te 1 , '

ne ooen · 1_""st tussen de derdf: en de vierde stand. Verder "breekt hij zi,jYl 'n:tl nE t zijn handen die bedekt ~ijn met oen s~órt sc~o-is~l en ten slotte is zijn nros-sterna tie \1letter n u:L te;estrel::t,;r dan de islamitische 1_sud:iÜd1

•

Hij ligt languit OP de grond, ter i,jl moha.rnmEde.ens.; gGl::ivi,g-sn zich oo hun knieën lF1.ten val lon en vooroV·'H' '.yuierm.

Mohammede.nen ma.kon zich in h:·!t E''';èied zo :<::l in n1or~cli,jk. overeen-komstig een overigens niet bindend voorschrift v:' ·1 :fonammed om zo

weinic meg: lijk ruimte t::; benutte bij

n ·

t ui tvoi '"'''~ van de 1 s~djÜcl _{r .} Cok bi~ cl.- 0VE<ri13e bewegingen van de 'sud,lÜd' zijn enige kantteke-

-ningen te mak<:m. In de Babylonische cul tu'.lr nemen slav.~n d·?

houding, rechtop staan met ineengesloten handen, aan. wanneer zi,j bevelen ven huit ffH•':!stur afwachten. De N·:kln 1rning van cl:: :12nc'r'n drukt gehoorzaamheid uit. Doordat de handelende rechterhand èe linker v2e,t-houd t. zou, bovendien worden benadrukt dat die .g;éhoor7a·t:ri1r id vrij-willig is. (,~stru'Ç), 1929, blz. 27) Bij de t~·rnede be:reging, de on-volledige bui,r;:ing, ;]'18,;:ikt de gelovige niet alleen kenbaar dd hi,j vri,juillig ,rrehoorzP,1'tmt" hi,1 onderstrr:;, '1t ·,)<)k n0r dat hi.~ instr r:t met

het ge~8d, Ds dcrd1 noeiti0, waarbij de arm0n met geouende

handnal-men naar voren word$n gehouden, wekt associ~ties met de Rom2insG

'!i!its-CeremoniAel bii '

naleis va -u net betrad

land ingevoerd en nog steeds door f2,scü;tnn ge,pr1üJ~t > èl sommige af-beelding'.'::n uit '.,e.f. 01_,,,~u Es::;·~Jtu, waarvan er twee zijn ougenomen als illustratie (il Lustra ties "-Uq). Iemand met er:'O!>-nde hande:: tegemoet' treden. betekent laten ongewapend bent, zoals omgekeerd iemand tot overgave en ont·;,·apening gemaand wordt door het bevel 1 han-den omhoog' en iemand zijn hanhan-den' omhöogst,'.ekt·· ten teken de.t hij

Ifao,st "s~d~Üd '' kent het arabisch nog het :;;roord 'sadjda' voor 'sadjadjäda' afg-eleid

-'

êraarmee het tapijt wordt aangeduidt •raarop de 'salät1 _{verricht dient te "Torden.} :S:et gebrui~;: van ee.ri. oidkleed is ni<"t alcemeen binnen de isl.2.m' tisr:he

wei·old, De r.::indr::;r draag~rdchü~en oildet" ~ ~ov:l.gen in Egy-ote en r,Tarokko bedienen er zich niet van,

Het is mo0ili.jk te actirerh.al.~ wanneer het tapijt in het algemeen en het bidtapijt in h2t bijzonder. De enige encyclouedie die aandacht besteedt aan de datering, de Grand La:rousse Encyclopedique, snreekt van 1 _{la plus ;_iecute a.ntiqui té} 1 _{in _, ez1e.} . "') !"'."

Lo'La.'11i tische schrift.8e1e.e.rdw hebben wel eens gesuggereerd dat het verrichten van de "salät11 _{op de naakte bodem een privilege is, slee!:.. ts} vor)rpehouden aan Mohammed en enkele fekirs.:Srg overtuic ml is

wering niet, aangezien het algemeen bekend is dat Mohammed de 'salät 1

ook op een K'numra tapijt heeft verricht. (42)

In :faJ.i heeft iedere gelovige een vast," ~7.aa.t-:s. Vóór het; ne,erleg-gen van zijn tapi,jtje, wanneer hij een gebedsdienst '.ril ti,j" or~Bn. In komen de gelovigen ook met hun tapijtje de moskee binnen 1-raar ze het uitrollen. Meestal is dit erg klein, net eroot genoeg voor de 1

sud-jÜd 1 • Soms is de pl22ts W'~' G.e "s~djÜd 11 _moet ;~orcîGn v,0rr: c~ t in het

tapijt geweven of geknoopt. (43)

1.

7.

De prosk.ynese uitgebreid met hot kussen van een knie of \"'"'n vo,· t. Een pToslc:yné:se f,C\12,2,rtl ;-iet een voetkus is bekend uit à.et P@rzië der Sassaniden, het Rome va..-v:t ::Jioc:: letianu.s en uit de~ ri .i:,:cin der J~r­

zanti ,jnse en Re.rolon,::;;_2,c~: keizers en ook de pausen in Eome laten zich er tot 1958 mee begroeten. 'landaae; nog ;-;ord,0:n de _{vo,-:,-i;:;_ '"'':'.1}

Ook 1rorden op grote schaal oeelcfo~'1 hei~i1el_ij'-: 5c!'c:·1.st. Zo kunnen j_n oude" Franse ~-:2,~Y"l l_;;tj0s verminkte Christusbeelden gevonden worden. Zij zijn :•chter niet doot vandalen onthoofd of op ·brute~ \Tijzo in stukken gehakt, me.ar juist o:; esn ui te:cst zac'1tzLL'1i _":• wijze van voeten ontdaan en gecastreerd. Het lijkt of geslacht en voeten ervan dor:;r erosie zijn afgesleten - , de erosie van ::t:.-olingen en '.:ussen van ec:1 anonicra l oc;::;r va.n cicvo t·· .. c.cc-. L en vrouwen die hun Heer

even intiem geloofd hebben als Gerard. Reve ~=aria. de :~1or-.·c'':T van God, eert in de ka.pel van Onze Lieve Vrouw in Nood. (44) Het herin-nert ook e.e.n de zalving va.n de voE:iten van Clirlstc1~-; (45) 0:1 aa:: c'o

hiero~o geïnspireerde traditie va...-ri het wassen van voeten van leprozen&

Voeten worden niet alleen gekust, e;r:,strcr 1d -•••!!""l:ió:iL'SZ:··~-,, }"-r.. zij kunnen vastgegrepen worden. Gyges. koning van Lydië, krije;t in een droo;.1 ve.n. dG god Assur opdracht om de voeten van de opn0rk:oni·1s Lssurbanipal te omvatten en diens naam zijn vijanden te versla.an.

(~strup, 1929, blz. 41) Het gaat hier om een gebaar, ~rnarin tot uit-drukking ;-rordt eebra.cht dat stc;tm [:8ZOCht wordt, zoals kind·_')ren de rokken van hun moeder vastpakken wanneer zij zich bedreigd voelen of zoals vol\Tassenen ~ml de zoom of de ceintuur vastgrijuen van een kledinestuk dat gedra,e:on ;mrd.t door iemand bij wie zij bescherming

zoeken. Zo is er het verhe,2.l van een Assyrische koning, die aan het gewaad van de god :.fo•_d-)ek trekt O!fi düms :1rtl.] L1 ::;c; r:i<-') 'l1. rJ'.)k

:i

-·t

'.ü ;j bel verhaal van een aan bloedvloeiingen li jd(-mde vrouw die de kwast van het kleed van Christus gri,j:pt dringt zici: in dit v<=irba.YJ.d o~). Van het omvatten v;:0n lrni•'(:fo bij ''ij;:n v:'n sm:;·3kbede is ook snrake in de

Ilias en de Odyssee, hetgeen al .uitvoerig in hoofd stuk 1 p,:eP1emorEerd is.

Door middel VP.n E1en prosten1'''ti dwingt de smekeling af dat er in

ieder 1<eval naar hem geluisterd wordt en dat zijn >Jede in beraad

ge-nomen wordt. Hij Yernedert zich ongevraa,gd, da::.rmee onderstrc:;"e:ad iat hij voor at :.('·tr::fi, de inwillifin,cr van z.ijn bEélE slechts rekent op de edelmoedigheid van degene tot wie hij de bede richt. De nrosk~m:.,s0

bevat dus altijd een element van chantaec:i. Dit brengt mij on een ei-g:entijds verschijn:3el, dat op de proskynese li,jkt. de 'lig-in' of

1 _sit-in 1 _•

hoew1 l zelf :,;oerloos, in sommige gevallen gevallen geweld uitlokken. :anneer zij door de no li tie met ge'·reld •rorden w~r-d jél.Prrî, lijld dit

Rouwende Marokkanen bij de begrafenis van hun ko~

ning Mohammed in 1961. De plechtigheid speelde zich af bij de ruïnes van de, uit de twaalfde eeuw daterende, moskee in Rabat.

feit OP zich voedsel geven aan de ~rechtva.ardigdheid van hun nro-test. ;·rie geweld gebruikt tefP-n we,::rloze, o::i d- ;_:i:I'ond zit-'tnclE 1~1en­

sen brengt zich zelf in dicrediet. Ook hierin schuilt een ~lement van chantage. De nroskynese kan echter alleen in een penacificeerde sa-menlevinG·, of al thans alleen in e(m samEi::lt:vinc -' - 2rin het geweld ge-kazerneerd is. als uiting van protest worden aangewend. Alleen wan-neer een hoge mate van op,3nbaa.rhEid van krscht is, ku.YJ.nen ou de grond

zittende mensen door middel van hun weerloosheid een uolitiemacht d1·dngen om haar 'ware gezicht' te latim zien.

1. 8. De afgekorte uroskynese. ?en arabische ['Toet,

In g,rabisch2 Lwdsn begroeten mensen elkaar oo verschil lende ma-nieren. De uroskynese is <faar een van. en wel eEn h<'el bijzondere. Een orosternati· iordt, zoals gezegd- 21.leen voor wer~ldlijke en

re-ligieuze autoriteiten o-pgevoerd. Er bestaan echter minder in het oog snringende br-:gToctingsvormen, waarin uiting wordt e:egeven aan een misschien iets geringere, maar toch niet onaanzienlijke ':;atL~ van eer-bied. Deze zijn dan ook afgeleid van de 9rosk2mese, In Togo raken mensen mensen met hun handen de voetzolen van hun leiders aan.

daar-mee tekennen gevend dat zij zich ondu· he:!; gezag van die leiders stel-len. Zij plaatsen zich symbolisch onder zijn voet. (46) De zelfde ge-dachte ligt ten grondslag a,an een andE,re van de Jrosiqnost. algeleide begroetingswijze. Hierin is de pr9skynese zodanig ingekort, dat zij nauwelijks nog A-ls onderwerpingsritueel herkenbaar is. De i:eraarde-werping wordt er slechts in P'esup,g-er; rcrd. Een vooraans:taande worrlt in ara bische 1.anrl en begroet door de rechter hand lan.Q's het di ,1 been naar benedcm te laten ge,an om dan vervo l,ç::Cns in t'.•ee bewsg:Lngen met

diezelfde hand mond en voorhoofd aan te raken. Deze gebaren zijn zo subtiel en worden zo sn0l &"emaakt, dat alleen een .Q'Oede wa<.è.rnemer ziet dat zij uit verschillende onderdelen bestaen. Bij deze aroet <irordt de grond a:1-s ~t. ware ongeheven en tegen de mond en è-st voor-hoofd .0'edrukt.

Gelijkm zullen elkaar nooit op deze manier benoeten. Zij izeven elkaar een hand of leg~en een hand op de borst. Vooral het 12atste

gebaar is vertrouwelijker en minder eerbiedi~ dan de af~ekorte

nroskynese. De oorspronkeli,"ke beteksnis van d-0 lj_~o _Cf'<' is zelfs

in deze rudim0ntE1i.r-e vorm in arabischc0 landen bewaard gebleven: een