Verspreiding van het slakje Pseudamnicola confusa in het Deltagebied van Rijn en Maas (Distribution of Pseudamnicola confusa in the region of Rhine and Meuse)

Verspreiding

van het

_slakje

Pseudamnicolaconfusa in het

Deltagebied

van

Rijn

en Maas

door C. den Hartog

(Mededeling

2 van het

Hydrobiologisch

Instituut

afdeling

Delta-Onderzoek te

Yerseke)

OVERZICHT VAN DE VINDPLAATSEN

De nummers van de

_vindplaatsen

stemmen overeen met de num-mers op de

verspreidingskaart.

De

afkortingen

van de namen der

vinders hebben

_betrekking

op de

schrijver

(C.D.H.) en de heer L. DE

WOLF (L.D.W.).

1.

_Rozenburg,

_tegenover

Maassluis,

samen met

Assiminea

grayana

Fleming, Lymnaea

palustris

Mülleren Alderiamodesta

_(Loven)

in

nat brak

grasland,

dat

bij hoog

waterdoor de vloed wordt

_bereikt,

3-VIII-'60;

C.D.H. & L.D.W.

2.

IJsselmonde:

Rhoon,

bij

Rhoonse Veer,

langs

deoevers van een

klein

_kreekje.

_{Schaars, samen met}

_talrijke

_zeer kleine individuen van

Lymnaea

ovata

Draparnaud,

3-VIII-'60;

C.D.H. & L.D.W. 3.

Beyerland:

Puttershoek,

ca 1 km ten westenvan de

suikerfabriek,

aan de rand van eenzeer

rustige griendkreek,

tussen wier en gras

bij

de

_{hoogwaterlijn,}

samen metvele kleine

_exemplaren

van

Lym-naeaovata enL.

palustris,

16TII-'60;

C.D.H. &L.D.W.

In 1958maakte VAN REGTEREN ALTENA de Nederlandse

malaco-logen

voor het eerst attent _op het voorkomen van het

slakje

Pseu-damnicola

confusa

(Frauenfeld,

1863)

binnen onze

landsgrenzen.

In

een collectie van VERVOORT vond

hij

nl. naast eendood

aangetrof-fen

_schelpje

ook _een

_exemplaar,

dat levend was verzameld

langs

de

oever van de Nieuwe

_{Waterweg. Spoedig}

daarna vond BUTOT

(1960)

de_soortin verscheidene zeefmonsters in de

_Biesbosch,

maar

hij

slaag-de er ook in levende dierente verzamelen. In

juni

1959 had ik

tij-dens eenexcursie in de Biesbosch metBUTOT,VAN REGTEREN ALTE-NA, LEENTVAAR en VAAS de

gelegenheid

met deze soort kennis te

makenen

mij

eenindruktevormen van haar

biotoop.

Gedurendede

tweede helft _van 1959 en in 1960 werd

bij

onze excursies in het

Noordelijk

deel van het

_Deltagebied

voortdurendnaar Pseudamni-cola

confusa

uitgekeken,

met als

_gevolg

dat _we haar inderdaad op vele

_plaatsen

vonden.

4.

_{Goidschalxoord,}

in

_greppeltjes

in de

griend

op

tamelijk

vaste modder.

_Weinig

_exemplaren

tussen

talrijke

jonge Lymnaed

s,

27-V-'60;

C.D.H. & L.D.W.

5.

_Piershil,

aan het eind van het

_haventje,

dat slechts

bij

stormweer

door _een

_sluisje

wordt

_afgesloten.

Tussen

_graspollen

_bij

de

hoog-waterlijn,

samen met Assiminea _grayana.

_{Vrij talrijk.}

3-VIII-'60;

C.D.H. & L.D.W.

6a.

Goudswaard,

vloedkom_met riet in de uiterwaard

_langs

het

_Spui,

slechts

_bij

zeer

hoog

water door de vloed

_bereikt,

veel tussen het

bladafval,

samen met Assiminea grayana,

16-III-'60;

op 26-V-'60 bovendien Alderia modestaen

_{Lymnaea palustris;}

C.D.H. &L.D.W. 6b.

_Goudswaard,

_griend

_bij

het einde _van de _haven,

_langs

kreek-walletjes

tussen Vaucheria

sp., samen met Assiminea_grayana,

26-V-'60;

C.D.H. & L.D.W.

7.

Numansdorp,

veerhaven. Zeer

_talrijk

_op en onder _grote stenen

in het middelste

_gedeelte

der

_{getijdenzone,}

_{tezamen met} Potamo-pyrgus

jenkinsi

(Smith).

Daarentegen

zeerzeldzaam in het brakke

grasland,

ten westen van de

haven,

datzo nu endan door de vloed

wordt

_bereikt,

en waar Assimineagrayana in enorme

hoeveelhe-den

_voorkomt,

_{17-VI-'60; Kamp}

_Hydrobiol.

_Ver.

8.

_Strijen

Sas, aanhet uiterste eindevan de haven tussen 't

gras

bij

de

hoogwaterlijn,

schaars. In

_sommige

_greppels

door de

_jonge

griend

zeer

talrijk,

doch elders niet tevinden.

27-V-'60;

C.D.H. & L.D.W.

9. Eiland van Dordt:

_Kop

van 't

_Land;

1 _{ex. tussen} 't riet

_bij

de

hoogwaterlijn,

3-VII-'59;

Kamp Hydrobiol.

Ver.

10. Dordtse Biesbosch. In de

_grienden

_tussen Vaucheria

_langs

de steile

_{kreekrandjes,}

9-VII-'59,

10-VI-'60;

Kamp

Hydrobiol.

Ver. Zie ook BUTOT

_(1960).

11. Biesbosch:

_vrij

_algemeen.

Aan de

opgaven van BÜTOT

₍₁₉₆₀₎

kunnen_nog worden

toegevoegd

Groene Plaat _en

_Ganzenest,

_waar

tijdens

het

_kamp

vande

_{Hydrobiologische}

_Vereniging

in

_juni

1959 levende

_exemplaren

werden verzameld.

12. Klundert-Noordschans.Aan het uiterste einde_van de haven tus-sen de

plantengroei

bij

de

_{hoogwaterlijn,}

niet

_talrijk,

_27-V-'60;

C.D.H. & L.D.W.

13. Grienden_{tussen Willemstad}

enBovensluis; schaars

_langs

de

rus-tige

kreken in het

rietland,

samen met Assiminea

grayana,

21-VI-'60; C.D.H.,

C. O. VAN REGTEREN ALTENA & L.D.W.

14: Willemstad: in rietveld

bij

de

hoogwaterlijn,

ten oosten van het

dorp,

samen met Assiminea_grayana,

_27-V-'60;

C.D.H. &

L.D.W.;

In

_{de fortsgracht,}

welke via de haven methet Hollands

Diep

ver-bonden

is, bij

de_vuurtoren,

_22-VI-'60;

_L.D.W.

HABITAT

Ofschoon Pseudamnicola

_confusa

aanvankelijk

in één

_bepaald

bio-toop

gezocht werd,

bleekal

spoedig

dat

_zij

_{minder stenotoop}was, dan werd verondersteld. In niet minder dan vier verschillende

stand-plaatsen

bleek de soort min of meer

talrijk

voor tekomen.

1. Het meest

verspreide

biotoop

in het

zoetwatergetijdengebied

vormen

ongetwijfeld

de steile

_kantjes

van de

griendkreekjes

en

grep-pels,

waar het water reeds

zijn

snelheid verloren heeftenongeveer laminairstroomt. Pseudamnicola leeft daar in het

_hoogste

deelvan

de

_getijdenzone

in het

_{Vaucheria-tapijt,}

opde zachte moddertussen Callitriche

stagnalis,

maar vooral onder de iets

hoger groeiende

Poly-gonum

hydropiper.

De

_begroeiing

is er

betrekkelijk

open, en

ont-vangt slechts enkele uren per

dag

direct zonlicht als

gevolg

van de

overschaduwing

door

_wilgen.

Ook in de kommen achter de

griend-kaden komt de _soort

_plaatselijk

veel voor, in

overeenkomstige

be-groeiingen.

De

_vegetatie

_langs

de

_kreekjes

wordt door ZONNEVELD

(1960)

beschreven als

_gemeenschap

van Veronica

anagallis-aquatica

en

Polygonum hydropiper (p. 196,

318); de

komvegetatie,

welke flo-ristisch _grote overeenkomst doch ook

_enige

_{verschilpunten}

met de

voorgaande begroeiing

vertoont,wordt als

gemeenschap

van

Scrirpus

lacustris _en

_Lythrum

salicaria

_(p.

203) onderscheiden.

Als

_begeleiders

vanPseudamnicola komen in dit

terreintype

in het

bijzonder

zeer kleine

exemplaren

van

_Lymnaea

ovata _en L.

_palustris

in enorme hoeveelhedenvoor.

2. Een ander

_biotoop

vormen de uiterste eindenvan

sommige

in-steekhaventjes.

Pseudamnicola

_confusa

leeft daar

_bij

de

hoogwater-lijn,

tussendichte

grasgroei,

welke desoort voor

wegspoelen

behoedt. Ook in dit

_biotoop

is het water

altijd

zeer

rustig.

De modder

langs

de oever is er veel

_zandiger

dan in het hiervoor

_besproken

_geval.

3. In het

_{oligohalinicum,}

_waar

geen

grienden

meer voorkomen, werd Pseudamnicola

_confusa

slechts

_gevonden

in dicht met riet en gras

begroeide,

altijd

vochtige

uiterwaardkommen,

welke

_bij

_hoog

water door de vloed bereikt worden.

_Bij

Willemstad

gebeurt

dat

_bij

elk

_hoogwater,

_langs

het

_Spui

_bij

Goudswaard

_daarentegen

slechts

gedurende

het

_springtij.

De bodem van de kommen bestaat uit

vrij

vaste

modder,

welke hier endaar

nogal

zandig

is. Meestal is de bo-dem bedekt met een dikke

laag

bladafval van riet.

Begeleidende

slakken

_zijn

in dit

_{biotoop Assiminea}

grayana, welke er massaal

voorkomt,

naast

weinig

individuen van

Lymnaea

ovata, L.

palustris

enAlderiamodesta.Waar hetwater stagneert, vindenwe soms ook

Potamopyrgus

jenkinsi,

zoals op

Rozenburg.

4. Tenslotte werd Pseudamnicola

confusa

in _grote

_aantallen,

te-zamen met

Potamopyrgus

jenkinsi

aangetroffen

aan de

_onderzijde

van grote stenen, in het

middengedeelte

van de

getijdenzone

in de

tramhaven te

Numansdorp.

Dit

_biotoop

is wel zeer

afwijkend

van

de hier _voor

_besproken

_{terreintypen.}

Afgezien

van enkele

_exemplaren

van Pseudamnicola

_confusa,

wel-ke in een

supralittorale poel

vlak boven de

_{hoogwaterlijn}

te

Numans-dorp

werden

_gevonden,

werd de _soort

nergens buiten de

getijden-invloed

_gezien.

Alle

_{standplaatsen}

hebben met elkaar

gemeen, dat de stroomsnelheid _van het water er maar

gering

is. Behalve in de tramhaven

_{bij Numansdorp,}

bewoont desoort _opalle andere

plaatsen

slechts het

_{hoogste gedeelte}

der

_{getijdenzone.}

Fig. 1. Een getijkreekjein de griendvande Dood in de Brabantse Biesbosch. De vegetatiestrookmet Callitriche stagnalis Polygonum hydropiper vormt

hetbiotoop van

en

De _gegevens van

Numansdorp

leren ons

enige

interessante

bij-zonderheden_over de

oecologie

van

Pseudamnicola,

n.1. dat haar po-tentiële vertikale

_verspreiding

in de

_getijdenzone

veel _groteris, dan de vondsten in de andere terreinen doen vermoeden. Het verschil

tussen de

potentiële

en de actuele

amplitudo

van het

slakje

in deze

terreinen kan worden

toegeschreven

aaneen tweetal factoren. In de

eerste

plaats

liggen

de

_kreekjes

met de

_gunstige

stroomcondities in het

_hoogste

deel van de

getijdenzone.

Op lager

niveau tredengrotere

waterverplaatsingen

op en dus sterkere stromen. De tweede factor Polygonum hydropiper,

Callitriche stagnalis Fig. 2. Detail-opnamevande vegetatievan en

Pseudamnicola confusa

heeft

_betrekking

_op de

_beschutting.

Slechts het

_{hoogste gedeelte}

van de

_getijdenzone

_draagt

vegetatie,

waartussen de dieren _tegen

weg-spoelen

enige bescherming

hebben. Dat de kans op

wegspoelen

in-derdaad

_bestaat,

_bewijzen

wel de vele dode

_exemplaren

welke men

uit de modder _van de kreekbodems kan _{zeven (BUTOT,}

_1960).

Het gevaar van

wegspoelen

is in het

_biotoop

te

Numansdorp

gering,

daar de dieren in holten en

_spleten

tussen destenen kunnen

wegkruipen.

In het

_hoogste

deel der

_getijdenzone

van

_Numansdorp

was

verzame-len

_uitgesloten,

zonder het

_dijklichaam

te

beschadigen.

VERSPREIDING

Als _we de

_{verspreidingskaart}

bezien kunnen _we

_opmerken,

dat Pseudamnicola

_confusa

niet alleen het

_{zoetwatergetijdengebied}

be-woont,maar ook het

_{oligohalinicum.}

In het

_{zoetwatergetij dengebied}

bedraagt

het

_zoutgehalte

minder dan _0,3 %o

Cl',

ofschoon in het

westelijke randgebied

deze waarde

tijdelijk

overschreden kan

worden,

als

_tengevolge

_van aanhoudende

_droogte

de rivieren

_weinig

opper-water

afvoeren,

of wanneer door

_krachtige

winden zout water land-inwaarts

gestuwd

wordt.

Het

_{oligohalinicum}

wordt

_{gekarakteriseerd}

door_een aantal brak-watersoorten, enkele

euryhaliene

zeedieren,

en slechts enkele zoet-watervormen (DEN HARTOG,

1960).

De

gemiddelde

chloriniteit

be-draagt

0,3-3,0 %o. In aestuariën

_zijn

de

_dagelijkse

en

_jaarlijkse

schommelingen

van het

chloridegehalte

echter zeer

grcot, wat de

volgende

cijfers

vanWillemstad_mogen illustreren.

Chloride fluctuaties in°/«o te Willemstad

Datum Minimum Maximum

23-1-59 0,10 0,97 10-111-59

0,16

4,46

21-V-59 0,10

2,63

12-VIII-59 1,00 9,33 5-XI-59 2,82 10,31 3-XII-59

_3,56

12,51 15-1-60 0,10

1,60

12-IV-60 _{0,52 8,51} 22-VI-60 0,18

4,28

Ofschoon Pseudamnicola

_confusa

_dergelijke

_{schommelingen}

_goed

doorstaat,

hebben _we haar niet kunnen vinden onder mesohaliene condities

_(gem.

3-10 %o Cl') met grote zoutfluctuaties i.c. in het

Haringvliet,

het

_Hellegat

_en het Volkerak. Hoewel het

_duidelijk

is, dat de

grens vanPseudamnicolanaar hetwesten door het

zoutgehalte

bepaald

wordt,

weten wenog

geenszins,

hoe deze factor de verdere

verspreiding

van de soort belemmert.

Waarschijnlijk

zijn

de larven

Fig.

3.

De

verspreiding

van

Pseudamnicola

confusa

in

het

Deltagebied.

gevoeliger

voor

hoge

saliniteiten dan de volwassen

_exemplaren.

In dat

geval

is het succes van de broedval

afhankelijk

van het zoutge-halte_van het _water

_gedurende

de

_{voortplantingsperiode.}

Een andere factorwelke eenrol kan

spelen bij

de

_{westelijke begrenzing}

van het

areaal _van Pseudamnicolavormt concurrentie met denauw verwante soort Assiminea _grayana. De arealen van deze soorten vallen over

elkaar in het

_{oligohalinicum.}

Naar het oosten wordt desoort

begrensd

door het

stuwtraject

van de rivier, d.w.z. de zone van de rivier, waar nog wel de vertikale

getijdencomponent

kan worden

waargenomen,doch waar door de

druk van het opperwater de

pendelende

beweging

van de

_getij

stro-men vervangen wordt door een

altijd

zeewaarts

gerichte

stroom.

Door de

_regulering

van de rivieroevers

zijn

daartrouwens allevoor

de soort

geschikte

biotopen

verdwenen.

Het is

opmerkelijk

dat_weer niet in

_zijn

_geslaagd

Pseudamnicola

confusa

te vinden

_langs

de

_Merwede,

de

_Lek,

de Nieuwe Maas, de Hollandse

_IJssel,

_en het

gedeelte

van de Oude Maas tussen

IJssel-monde enPutten, ofschoon wel

_degelijk

voor desoort

geschikte

bio-topen werden

gezien,

b.v. te

Krimpen

aan de

_Lek,

_bij

Oosteinde

(gem.

Papendrecht)

enten Westenvan Gorkum. Daar op

enige

an-dere

punten, b.v.

bij

Goidschalxoord en

Strijensas

na

_lang

zoeken slechts enkele_zeer

_{gelocaliseerde populaties}

_{gevonden werden,}

wil ik

geenszins

stellen, dat de soort

langs

genoemde

wateren

ontbreekt,

doch _ze is er zonder

twijfel

zeldzaam. Wellicht

speelt

in deze ge-bieden de

anthropogene

verzilting

een rol.

Vervuiling

wordt door desoort

goed verdragen.

Dat

_blijkt

uit het voorkomen vande soort in de

_{insteekhaventjes,}

_waar

landbouwpro-ducten

_{verscheept worden,}

enwaarvan

speciaal

tijdens

de suikerbie-tencampagneeen druk

gebruik

wordt

_gemaakt.

_Bij

Puttershoek leeft de soort op 1 km afstand van de suikerfabriek.

Op

Rozenburg

was

de

_{vindplaats gedeeltelijk}

overdekt met stookolie en een zeer

gevari-eerd

_aanspoelsel.

Tenslotte wil ik nogeen

opmerking

makenover de

_Belgische

vind-plaatsen

van Pseudamnicola

confusa,

welke door ADAM

(1940)

wer-den

_{gepubliceerd.}

Uit _gegevens van de

Rijkswaterstaat

blijkt,

dat de

vindplaats

bij

Antwerpen ongetwijfeld

tot het

_{oligohalinicum}

gere-kend moet worden.

_Vermoedelijk

is de soort er door de

havenuit-breidingen

verdwenen. De andere

vindplaats,

de Durme

_{bij Lokeren,}

is een

typische

zoetwatergetijdenstandplaats.

Het

gelukte

ons dit

voorjaar

evenwel niet Pseudamnicola daar _terugte vinden.

LITERATUUR

ADAM, W., 1940. Notes sur les

gastéropodes

VII. Sur la

présence

de

Pseudamnicola

confusa (Frauenfeld,

1863)

en

_Belgique.

Buil. Mus.

Roy.

Hist. Nat.

_Belgique

vol. 16no. 12,p. 1-7.

ALTENA, C. O. VANRESTEREN, 1958. Faunistische

_{aantekeningen}

5.

Pseudamnicola

confusa

(Frauenfeld,

1863)

nieuwvoor de

Neder-landse fauna. Basteria vol.22, p.66-68.

BUTOT, L.

_J.

M., 1960.

Pseudamnicola

confusa

(Frauenfeld,

1863)

al-gemeen in de Biesbosch

(Gastropoda,

Prosobranchia). Basteria vol.

24,

p.60-65.

HARTOG, C. _DEN, 1960. Comments on the

_{Venice-system}

for the classification of brackish _{waters. Int. Revue ges.}

_Hydrobiol

vol.

_45,

p. 481-485.

ZONNEVELD,

I. S., 1960. De Brabantse Biesbosch. Een studie van

bodem en

vegetatie

van een

zoe'.watergetijdendelta.

Diss.

Wage-ningen;

deel B,396 p.

Summary

Distribution of Pseudamnicola

_confusa

in the

_Deltaic

_region

of Rhine and Meuse

The small snail

_{Pseudamnicola}

_confusa

has been found in 14 lo-calities in the Deltaic

_region

of the rivers Rhine and Meuse,

in-habiting

fresh _as well as

oligohaline

waters under estuarine

condi-tions. It is an intertidal

species,

which is _{very sensitive} to currents.

Therefore it lives

_mostly

in the _{upper part} of the eulittoral

_belt,

where it is sheltered

_against

the currents

by

the

vegetation.

In the fresh _{water area} it occurs most

commonly

in the willow

coppices

along

the

edges

of small tidal creeklets and

_depressions,

characterized

_by

a

_vegetation

of Callitriche

_stagnalis

and

_Polygonum

hydropiper.

Another

_biotope

_are the extreme ends of

long

mezza-nine-ports.

In the

_oligohaline

_area it has been

_mainly

found in

de-pressions

of theouter marshes, which are floodedat

high

tide. It has been discovered also in the middlepartof the intertidal

belt,

under

large

boulders. Thus the

_potential

_{vertical range is much wider} than the actual vertical

range in the other

biotopes.

The

_species

tolerates a rather strong

pollution;

nevertheless it could be found

_only

in the

_marginal

_{part of} the Rhine-sector with its

_{anthropogenously}

increased

_{saltcontent, although}

suitable

_biotopes