De ontwikkeling van typografie in de openbare ruimte gedurende de 20e eeuw

De ontwikkeling van typografie in de

openbare ruimte gedurende de 20e eeuw

Joep van Gassel 2008

Scriptie Grafisch ontwerp

AKV St. Joost, Breda

De ontwikkeling van typografie in de openbare ruimte

gedurende de 20e eeuw

Inhoudsopgave

Inleiding

Introductie onderwerp Vraagstelling

Beschrijving structuur

1 Typografie in de openbare ruimte in het begin van de 20e eeuw 1.10 Definitie openbare ruimte en typografie

1.11 Definitie openbare ruimte 1.12 Definitie typografie

1.20 Typografie in de openbare ruimte in het begin van de 20e eeuw

2 Belangrijke ontwikkelingen in de toename van typografie in de openbare ruimte in de 20e eeuw

2.10 Demografische ontwikkeling 2.11 Toename bevolking 2.12 Huisvesting

2.13 Het diverser worden van de bevolking 2.20 Technologische ontwikkeling

2.21 Film en televisie 2.22 Computers 2.23 Internet 2.30 Commerciële typografie

2.40 Kunst en aanverwante stromingen 2.41 Kunst in de openbare ruimte 2.42 Graffiti 2.43 Street art 2.50 Verkeersgerelateerde typografie 2.51 Geleidende typografie Horizontale Verticale 2.60 Ruimtelijke typografie

2.60 Definitie ruimtelijke typografie 2.61 Typografie en architectuur

Amsterdamse school ZEDZBETON 3.0 2.62 Ruimtelijke typografen

3 Typografie in de openbare ruimte aan het begin van de 21e eeuw 3.1 Typografie in de openbare ruimte aan het begin van de 21e eeuw Conclusie Bronvermelding 7 8 8 12 14 14 16 20 22 25 27 31 31 33 35

Inleiding

Introductie onderwerp

Typografie is voor mij een van de interessantste aspecten van grafisch ontwerpen. Vooral de combinatie typografie en open-bare ruimte vind ik erg boeiend. De wisselwerking met andere dingen, de diverse verschijningsvormen en locaties. De afge-lopen eeuw is er veel veranderd in onze openbare ruimte, zo ook de typografie hierin. Wat nu eigenlijk precies is veranderd is nergens exact beschreven. Natuurlijk zijn er over duizend en een dingen foto’s en andere zaken bijgehouden, maar nergens gaat het specifiek over de typografie in de openbare ruimte. Het zijn altijd deelgebieden die onderzocht zijn, nergens is er een overzicht te vinden. Ik hoop met mijn onderzoek meer inzicht te krijgen in het gebruik en de ontwikkeling van typografie in de openbare ruimte. Daarnaast vind ik het erg inspirerend om op een andere manier met typografie bezig te zijn dan de klassieke, zoals bijvoorbeeld regulier drukwerk.

Vraagstelling

De volgende vragen staan centraal in deze scriptie. Hoe is de typografie in de openbare ruimte de afgelopen eeuw veranderd en uitgebreid? Valt er nog te spreken van de openbare ruimte van honderd jaar geleden, of is er iets veranderd? Als er sprake is van een verandering, is dit dan een positieve of een negatie-ve? En op welke manier is er dan iets veranderd? Welke factoren hebben hier invloed op gehad? In welke mate is dit het geval? Is alles overzichtelijker geworden, of juist niet? De diversiteit, wat is daar mee gebeurd? Heeft de typografie in de openbare ruimte invloed gehad op de reguliere typografie? Als hier sprake van is, in hoeverre dan en op welke wijze?

Beschrijving structuur

Ik begin met de typografie aan het begin van de 20e eeuw. Ver-volgens ga ik kijken wat er de afgelopen allemaal veranderd is, en ik sluit af met de typografie in de openbare ruimte aan het begin van deze eeuw.

1 Typografie in de openbare ruimte in het begin

van de 20e eeuw

1.10 De defenitie van openbare ruimte en typografie

1.11 Definitie openbare ruimte

Het begrip openbare ruimte is de afgelopen jaren flink aan ver-andering onderhevig geweest. Betrof het vroeger puur de ruimte die voor iedereen toegankelijk was, zoals de straat en open-bare gebouwen, vandaag de dag is deze omschrijving echter niet meer volledig. De afgelopen decennia is er veel veranderd met betrekking tot de openbare ruimte. Door de verbetering van bestaande en ontwikkeling van nieuwe technologie zijn er nieu-we gebieden bijgekomen.

Deze gebieden behoren niet tot de fysieke ruimte, maar tot de digitale. Zo valt televisie, film en internet tegenwoordig ook onder de noemer openbare ruimte. De reden dat zo is komt door het feit dat bijna iedereen (in de westerse wereld wel te verstaan) op dit moment toegang heeft tot al deze middelen. Televisie heeft iedereen tegenwoordig, en ook internet. Heb je het niet thuis, dan hebben ze het wel op school, of je werk of bij de buren. Zo geeft verbinding met internet meteen toegang tot televisie en film. Naast het bekijken van films kun je ook een blog of een sim-pele website aanmaken, dit is tegenwoordig voor iedereen bin-nen handbereik. Zo is dit gedeelte van de openbare ruimte niet alleen voor iedereen toegankelijk, maar is het ook door iedereen aan te passen.Naast toegang kan er dus ook actief aan deelge-nomen worden. Ook is het internet 24 uur per dag, 7 dagen per week en 365 per jaar wereldwijd beschikbaar. Dit geeft een com-pleet nieuwe dimensie aan het begrip openbare ruimte. Naast het voor iedereen toegankelijk zijn, is het ook overal en altijd beschikbaar. Nu blijft het natuurlijk wel een virtuele wereld, maar de ontwikkelingen gaan erg snel. Was het eerst alleen mogelijk om tekst en bestanden uit te wisselen, tegenwoordig kun je net zo makkelijk een videogesprek met geluid voeren. Het blijft een computer, maar met realtime beeld en geluid is het enige gemis de fysieke afwezigheid van de persoon waar je het gesprek mee voert. Een relatief nieuw fenomeen is de digitale wereld Second Life. Deze wereld die volledige digitaal is heeft een groeiend aantal raakvlakken met de fysieke wereld. Hij is voor iedereen via internet toegankelijk. Je kunt er van alles bouwen zoals hui-zen en dergelijke, maar ook dingen kopen. Met digitaal geld wel-iswaar, maar dit geld heeft echter wel een wisselkoers met echt geld. Zo kun je dus echt geld wisselen voor digitaal en digitaal voor echt. Je kunt dus je eigen winkel openen en digitaal geld verdienen, wat dus gewoon echt geld is. Ook de overheid heeft het fenomeen ondekt en doet hier onder andere diverse onder-zoeken naar en heeft ook al enkele digitale vestigingen.

Iedere Nederlander heeft sinds enkele jaren ook een DigiD. Dit is een soort van digitaal paspoort wat gebruikt wordt ter identi-ficatie van personen die op internet zaken regelen met de over-heid. Ieder zich zelf ook maar een beetje respecterend persoon, bedrijf of instelling is digitaal vertegenwoordigd op het inter-net door middel van een website. Door dit soort ontwikkelin-gen wordt de scheiding tussen de digitale en de fysieke wereld steeds kleiner.

Nu lijkt internet in eerste instantie meer openbaar dan film en tele-visie, maar dit valt mee. Film is tegenwoordig ook steeds meer voor mensen bereikbaar. Door de technologische ontwikkeling en de prijsdaling van videocamera’s is bijna iedereen in het bezit van een, denk maar aan mobiele telefoons, digitale camera’s en webcams. Hierdoor kun je dus je eigen films maken. Door mid-del van sites zoasl YouTube en GoogleVideo, is het eenvoudig om zelfgemaakte filmpjes te uploaden en te tonen aan een mil-joenenpubliek. Voor iedereen toegankelijk en aan te passen, dat klinkt als erg openbaar.

Maar ook televisie wordt steeds beter toegankelijk voor ieder-een. Iedere plaats heeft tegenwoordig zijn eigen lokale omroep, vaak laagdrempelig waar je met van alles en nog wat terecht kan. Ook het verschijnen op nationale televisie kost niet al te veel moeite meer met alle spelletjes en shows waar je als publiek, dan wel als kandidaat mee kunt doen. Maar ook televisie maken wordt steeds makkelijker. Een computer met webcam is vol-doende om zelf uitzendingen te maken. Er zijn al verschillende initiatieven die zich hiermee bezig houden. Een voorbeeld hier-van is het programma ‘Zomaargasten’ hier-van www.zomergasten. nl. Hier kan iedereen in goed overleg, internettelevisie maken over zijn of haar favoriete onderwerp. Het werkt heel simpel via een site waar je een eigen kanaal kunt starten en waar je mid-dels de webcam kunt presenteren en eenvoudig video’s kunt instarten. Het mooie aan het systeem is dat de persoon die het kanaal begint, ook andere mensen kan toelaten. Op deze manier wordt hij dan een soort van regisseur. Een voorbeeld van hoe het nog makkelijker kan is het initiatief van RNN7 samen met enkele communicatiespecialisten. RNN7 begon in 2003 als Rot-terdamse regiozender. De commerciële zender is inmiddels flink gegroeid en te ontvangen door 8,2 miljoen mensen in Noord-Holland, Zuid-Noord-Holland, Zeeland, Flevoland en landelijk via Canal Digitaal en UPC. De proef die ze zijn gestart maakt het mogelijk door middel van videobellen via een UMTS-telefoon, live video te streamen naar de zender. Deze video wordt dan vervolgens al dan niet live gebruikt voor de nieuwsuitzendingen. Door deze ontwikkelingen moet ook televisie tot de openbare ruimte gere-kend worden, maar wel in mindere mate dan film en internet. Wat verder nog tot de openbare ruimte behoord is het openbaar vervoer. De reden waarom dat zo is, is dat de stations openbaar zijn, de voertuigen zich in de openbare ruimte begeven en toe-gangkelijk zijn voor iedereen. Tegen een bepaalde prijs, dat wel. Maar als je bijvoorbeeld ergens met de auto heen gaat, kost dat ook benzine en dergelijke. Ook kost het niet iedereeen geld om

met het openbaar vervoer te reizen, groepen zoals studenten en mensen van 55 en ouder kunnen vaak gratis of met een flinke korting reizen. (01) 02)

1.12 Definitie typografie

Typografie is volgens de Van Dale: ty·po·gra·fie (dev; typogra-fieën) 1 boekdrukkunst, 2 de vormgeving in druk. Dit dekt de lading echter bij lange na niet. Wat ik onder typografie versta dat zijn alle letters, cijfers, leestekens, lijnen, stippen en verder alle denkbare veelvoorkomende eenvoudige grafische elementen. Voor het overgrote deel dat ik het woord typografie gebruik in de komende tekst, heb ik het over letters, cijfers en leestekens.

1.2 Typografie in de openbare ruimte aan het begin van de 20e eeuw

De openbare ruimte aan het begin van de 20e eeuw bestond voornamelijk uit de ruimte buiten op straat en de openbare gebouwen. De volgende typografie was er te vinden:

Commerciële typografie

Commerciële typografie was aan het begin de vorige eeuw al goed vertegenwoordigd in de openbare ruinte. Iedere onderne-mer had de naam van zijn zaak op de voorruit geschilderd, en niet zelden was er ook een uithangbord aan de gevel beves-tigd. Gezien het feit dat dit allemaal met de hand werd gedaan waren ze allemaal uniek. Deze letters waren vaak wel allemaal in de zelfde stijl geschilderd. Dus de diversiteit was niet zo groot ondanks het feit dat er geen hetzelfde was. Naast geschilderde typografie werd er veel gebruik gemaakt van posters. Posters of affiches waren het aangewezen medium om ergens reclame voor te maken of om iets aan te kondigen. Dit kon van alles zijn, van productpresentatie, een nieuwe film of een protestposter.

Verkeersgerelateerde typografie

Verkeersborden waren er bijna nog niet nog niet, hooguit beweg-wijzering. De auto was pas net uitgevonden en in Nederland reden er in 1902 nog maar 257 auto’s rond. Het overgrote deel van het verkeer bestond uit voetgangers, paarden en honden-karren en enkele fietsers. Dit betreft allemaal ‘langzaam’ verkeer in kleine aantallen dus de noodzaak voor verkeersborden was er nog niet. Dit gaat eveneens op voor belijningen e.d. Het open-baar vervoer in die tijd was beter ontwikkeld dan het personen-vervoer, zo reed er de paardetram (die langzamerhand verdron-gen werd door de stoomtram), de trein en zelfs de metro bestond al. Dit alles maakte op diverse manieren gebruik van typografie, voor de vertrekstaten, de bewegwijzering en dergelijke.

Architectuur en typografie

Architectuur en typografie hadden al zeker raakvlakken met elkaar. Dit was alleen nog niet zo ontwikkeld. Vanaf 1900 begint er echter onder andere door de stroming van de Amsterdam-se School een hoop te veranderen. Typografie en architectuur beginnen naar elkaar toe te groeien. (03) (04)

2 Belangrijke ontwikkelingen in de toename van

typografie in de openbare ruimte in de 20e eeuw

2.10 Demografische ontwikkeling

2.11 Toename bevolking

Het inwonersaantal van Nederland aan het begin van de 20e eeuw was maar 6 miljoen, dat scheelt meer dan 10 miljoen met het huidige aantal. Deze meer dan verdubbeling van het inwoner aantal, uit zich in verschillende vormen die allemaal hun eigen invloed op typografie hebben gehad.

2.12 Huisvesting

Door deze grote bevolkingsgroei was er behoefte aan veel extra woningen, en met meer woningen meer naambordjes en straat-naamborden. Hier zijn verschillende ontwikkelingen in te zien. Naast het toenemen van de kwantiteit, is er ook een verschui-ving bij de diversiteit te zien. Bij de straatnaamborden bijvoor-beeld was er een eeuw geleden relatief veel diversiteit te zien. In de loop der jaren, speciaal in de periode na de Tweede Wereld-oorlog nam deze echter weer af. Veel vooral nieuwere wijken hebben allemaal dezelfde soort straatnaamborden. In de oude is er echter meer diversiteit te zien. Het afgelopen decennia is er echter een kleine toename in diversiteit te zien. Van de stan-daardborden die er gebruikt worden, zijn er nu al wijken met een speciaal voor hun ontworpen straatnaambord. Ook een opmer-kelijke ontwikkeling is het plaatsen van staartnaamborden in verschillende talen. In Amsterdam zijn er bijvoorbeeld al straat-naamborden die in het Nederlands en in het Chinees zijn, wat een mooie typografische combinatie opleverd door middel van letter en karakters/symbolen.

2.13 Diverser worden van de bevolkingssamenstelling

Nederland heeft altijd relatief veel immigranten gehad, en met de toegenomen globalisatie van de afgelopen eeuw, is de diver-siteit hierin alleen nog maar toegenomen. Naast de taal van het land van herkomst namen zij ook bepaalde elementen van de typografie mee. Onder immigranten zijn naar verhouding veel zelfstandig ondernemers, en met name de typografie gebruikt op de voorgevels is er een om bij stil te staan. Als de naam in een buitenlandse taal geschreven is, valt hij eigenlijk nog niet eens zo op, pas wanneer er westerse letters gebruikt worden zie je iets gebeuren. De gebruikte letters zijn zonder meer te lezen, alleen de vorm wijkt vaak net iets af van de bij ons geldende typografische conventies. Een bepaalde krul aan het einde van een stok, een sierlijke schreef. Dit komt vaak goed naar voren

als het met de hand geschilderde letters betreft, wat nog rede-lijk vaak voorkomt bij dit type winkels. Regelmatig zijn er ook opschriften in meerdere talen te zien, veelal de taal van het land van herkomst en de taal van het betreffende land waar ze nu in wonen. (05)

2.2 Technologische ontwikkeling

2.20 Film en televisie

De ontwikkeling van de televisie en de film heeft een grote invloed gehad op de ontwikkeling en de aanwezigheid van typografie in de openbare ruimte. Nu is het zo dat film en televisie pas de afgelopen tientallen jaren tot de openbare ruimte zijn gaan beho-ren. Met de komst van het internet waar alles overal en altijd te zien is, is deze ontwikkeling versnelt. Bij film werd al typografie gebruikt voor de titels en de diversiteit is sindsdien alleen maar toegenomen.

De eerste films waar animatie werd toegepast, waren uit 1905. Edwin Porter maakte How Jones Lost His Roll, en The Whole

Dam Family and the Dam Dog. Beide films hadden

tussenkop-pen die gevormd werden door letters die willekeurig verspreid lagen, en vervolgens verschoven om uiteindelijk de woorden van de koppen te vormen. De eerste animatie ooit was dus een typo-grafische. Naast het feit dat typografie onderwerp kan zijn van een film wordt het ook gebruikt voor de titel en de aftiteling, en ook ondertiteling komt regelmatig voor. Ook buiten de fysieke film om wordt er veel gebruikt maakt van typografie, zoals bij de promotie van de film. Bijna iedere film heeft zijn filmposters, en dat deze het niet slecht doen, blijkt uit het grote aanbod dat vooral op internet te vinden is.

Naast de posters zijn er een hoop films en series die gebruik maken van speciaal voor hun ontworpen fonts en logo’s, deze zijn vaak even bekend als de film of serie zelf. Denk aan bijvoor-beeld het Starwars logo of de S van Superman. Deze symbolen ontstijgen de status van ‘onderdeel van, of reclame voor de film’ en gaan een eigen leven leiden in de vorm van bedrukte t-shirts en aanverwante producten.

Bij televisie wordt er ook veel gebruikt gemaakt van typografie. In Nederland worden bijvoorbeeld alle buitenlandse programma’s al ondertiteld. Maar ook bij teletekst is er sprake van typografie in relatie tot televisie, erg simpel maar wel uiterst effectief. Ook hebben alle programma’s en dergelijke die uitgezonden worden bijna allemaal wel typografie in de aan en afkondiging. Iets wat de afgelopen jaren explosief is toegenomen is het gebruik van balken met bewegende tekst op het scherm. Denk hierbij aan bijvoorbeeld de koersen van de beurs of de teksten van smsjes die aan een muziekprogramma gestuurd worden. Vaak zijn het ook al meerdere balken boven elkaar. (06)

2.21 Computers

De computer is van zeer grote invloed geweest op de ontwik-keling van de typografie in de openbare ruimte. De computer maakte alle lettercombinaties en vormen mogelijk, dingen die eerst bijna niet te maken waren, waren met de computer binnen

handbereik. Dingen die voorheen niet mogelijk waren zoals veel letters over elkaar heen plaatsen of het oprekken van letters, was opeens mogelijk. Was het eerst nog een speeltje voor de technologiefreaks, vandaag de dag is de computer niet meer weg te denken uit elk ontwerpproces. Bijna alle typografie die er tegenwoordig is heeft ergens een computer gezien. Naast de typografie die er met de computer gemaakt wordt, hebben we ook nog de typografie die specifiek voor de computer gemaakt is. Dit zien we onder andere terug bij de vele automaten die onze openbare ruimte rijk is. Pin, parkeer en openbaarvervoer betaal-automaten en telefooncellen. In eerste instantie werd er vooral gebruik gemaakt van hele simpele pixelachtige letters en cijfers, maar met de voortgaande techniek is de vorm ook meegegroeid. Feit blijft dat een beeldscherm uit vierkante pixels bestaat en er zijn weinig veelgebruikte vierkante letters. Op een beeldscherm zul je dus nooit letters 100% kunnen zien zoals ze eigenlijk zijn. Er zal altijd een (minimale) afwijking blijven.

2.22 Internet

Feitelijk gezien bestaat bijna het hele internet uit typogra-fie. Beginnend met de html code waaruit elke website (deels) bestaat, elke afbeelding die je ziet is gelinkt met een uit tekst bestaande site. Verder bestaat een groot gedeelte van de inhoud van de pagina’s op het internet uit typografie, en het zoeken in zoekmachines verloopt ook via woorden. Adressen van site’s zijn typografisch en zo kan ik nog wel even doorgaan, kortom een groot gedeelte van het internet bestaat uit typografie. Dus naast het feit dat het internet technisch voor een groot gedeelte uit typografie bestaat, verloopt de communicatie ook voor een groot gedeelte via tekst (=typografie).

Met zo’n grote database bestaande uit typografie, zou je denken dat de kwaliteit en diversiteit op een hoog niveau zouden staan. Zouden staan inderdaad, want dit is zeker niet het geval. Inter-net heeft zeker technische voordelen, maar ook zeker nadelen. Zo bestaat een beeldscherm uit pixels, en deze zijn vierkant, en laat dat nu net bij letters weinig voorkomen. Het gevolg is vervorming van letters, hoe kleiner de letter op het scherm, hoe minder pixels er in zitten en hoe meer vervorming er optreed. Verder kunnen letters alleen goed weergegeven worden als het lettertype van de site ook daadwerkelijk op de computer geïn-stalleerd is. Wat in de praktijk neerkomt op ongeveer 9 letterty-pes die te gebruiken zijn omdat die op bijna elk systeem of in elke browser zitten. Dit zijn de volgende lettertypes: Arial, Arial Black, Comic sans MS, Courier New, Georgia, Impact, Times New Roman, Trebuchet MS en de Verdana. Miljoenen compu-ters, duizenden lettertypes, en dan de keuze hebben uit 9, dat is niet veel. Nu kun je wel tekst als een afbeelding maken, maar dit is omslachtig en dit kan een zoekmachine ook niet lezen, dus wordt het in de praktijk weinig toegepast. Een ander nadeel is dat het ook nog zo dat er meerdere computerbesturingssystemen zijn, meerdere browsers en een grote diversiteit aan beeldscher-men en dito instellingen. Wat inhoud dat je fijn getypografeerde en ontworpen website er plotseling heel anders uit kan zien als

iemand zijn beeldscherm instellingen niet helemaal goed heeft staan. Veel mensen die websites bouwen hebben weinig inhou-delijke typografische kennis en dit in combinatie met de ver-minderde precisie van de ontwerpinstrumenten van de meeste programma’s om websites te bouwen, heeft een typografische wildgroei teweeg gebracht. Sites die meer dan drie verschillen-de lettertypes gebruiken, en vaak ook nog in een esthetisch niet verantwoorde combinatie. Nu is het ook wel zo dat er genoeg goed ontworpen en uitziende sites zijn, dus het is niet helemaal schering en inslag. (07) (08)

2.30 Commerciële typografie

Commerciële typografie of met een ander woord reclame heeft zich de afgelopen eeuw flink ontwikkeld. Op elk gebied eigenlijk wel. Het internet bijvoorbeeld, is vergeven van de reclame. Je komt het echt bijna overal tegen. Van de pop up vensters op een hoop websites tot en met de spam in je mailbox. Veel dingen zijn gratis op het internet. Zoals email en bepaalde websites. Nadeel hiervan is wel dat er dan vaak wel enkele prominente reclame balken rond je site dan wel je mailbox zitten. Zelfs een zoekma-chine zoals Google draait grotendeels op reclame inkomsten. Elke keer als je iets zoekt, komt er als eerste uitkomst altijd een zogenaamde ‘gesponsorde koppeling’. Dit is gewoon een ander woord voor reclame. Ook verschijnt er bij elke zoekopdracht aan de rechterzijde een kolom met advertenties. De reden dat niet niet opvalt komt door dat de layout van de reclame gelijk is aan die van de normale zoekresultaten. Het enige verschil is dat er boven aan de kolom ‘Gesponsorde koppelingen’ staat. Maar wel op een manier waarop het in ieder geval er niet uitspringt. Elke keer als er op een van deze links geklikt wordt en de bezoeker automatisch naar de desbetreffende site gestuurd wordt, krijgt Google hier een bepaald geldbedrag hiervoor. Daarbij optellend dat Google op dit moment de meest gebruikte zoekmachine is, leverd een heel leuk bedrag op.

De fysieke openbare ruimte raakt ook steeds voller met recla-me. Je kunt het obeject zo gek niet bedenken of er is een of andere manier voor bedacht om er geld mee te verdienen. Je struikeld bijna over de posters die je overal tegenkomt. Een hoop winkels zijn ook erg wat dat betreft. Als er één winkelier een opvallend reclamebord heeft, dan wil de buurman veelal niet onderdoen hiervoor. Gevolg is een wildgroei aan verschijnings-vormen. Gelukkig worden in steeds meer steden de gevels (ver-plicht) terug in de oude staat hersteld in de oude stadskernen. Reclame aan de gevel wordt dan verboden of toegestaan onder strenge voorwaarden. Elk jaar komen er weer meer winkels bij, je zou daarom verwachten dat de diversiteit van de gebruikte typografie er groot is. Niets is echter minder waar. Onder de winkels die er elk jaar bijkomen zitten altijd een hoop veel grote winkelketens, en daar wringt nu net de schoen. Deze grote win-kelketens streven over het algemeen naar een grote mate van uniformiteit. Dit zorgt voor en betere bekendheid en uitstraling en waarschijnlijk dus meer omzet. Nadeel is echter dat deze bedrijven relatief allemaal evenwichtig over het land verdeeld zijn. Dit zorgt ervoor dat tegenwoordig een hoop stadscentra op elkaar gaan lijken omdat er overal een hoop dezelfde win-kels zitten die er overal hetzelfde uitzien. En met de komst van deze grote winkelketens zijn er ook een hoop zelfstandig onder-nemers weggeconcureerd die in verhouding een veel diversere typografie hadden. Door deze ontwikkelingen is de kwantiteit toegenomen, maar de diversiteit echter niet. Ook op de voer-tuigen die aan het verkeer deelnemen is er een toename van typografie te zien. Van de merknamen en tekens op auto’s tot en

met de meer dan 10 meter brede namen op grote vrachtwagens. Voor bedrijven is tegenwoordig een zichtlocatie, het liefste pal langs de snelweg, een ‘must’. Dit zou je ook als een vorm van verkeersgerelateerde typografie kunnen zien, want veelal wordt een locatie gezocht op basis van goede zicht en bereikbaarheid. Een uitgelezen mogelijkheid om de bedrijfsnaam weer groot en zichtbaar uit te drukken. Lukt dit niet precies langs de snelweg, dan is er nog altijd de mogelijkheid om het bedrijfslogo op een mast van tientallen meters hoog te plaatsen, zoals de welbe-kende gele M van de bijbehorende fastfoodketen. Deze schoten enkele jaren geleden rond snelwegen e.d. als paddestoelen uit de grond, met in hun kielzog de reclame zuilen. Wederom ver-krijgbaar tot op grote hoogte.

Ook in het openbaar vervoer is er een toename van reclame te zien. Volledig beplakte bussen en treinen, met kleine gaatjes erin zodat de reiziger toch nog een beetje naar buiten kan kijken. Maar ook aan de binnenzijde kom je reclame tegen. Vooral in bussen is de ‘lichtkrant’ lange tijd populair geweest. De bewe-gende letters, opgebouwd uit rode of groene stipjes die een bijna hypnotiserende werking op de reiziger hadden. Maar ook posters zijn een veelgebruikt medium, zowel binnen als buiten de bus of trein. Haltes en stations zijn bij uitstek geschikt voor plaatsing hiervan. Van de relatief kleine posters op trein en bus-stations, tot de metershoge op de metrostations. Het verschilt wel per land. In Engeland is het een stuk erger dan bijvoorbeeld in Barcelona. In de metro van Londen lijkt het wel bijna of ze elke vrije vierkante centimeter aan de binnenzijde van de metro’s en op de stations commercieel gebruikt hebben. Het fenomeen gra-tis krant draagt mede bij aan de toename aan reclame. Doordat de krant gratis is en het uiteindelijk toch kostendekkend moet zijn, komen alle opbrengsten voort uit reclame. Dit resulteerd in een aandeel van reclame in ongeveer de helft van de inhoud van de krant, regelmatig wordt hier ook de volledige omslag voor gebruikt.

2.40 Kunst en aanverwante stromingen

Onder kunst en aanverwante stromingen versta ik alle kunst, graffiti en street art die er in de openbare ruimte is te vinden. Dat ik graffiti en streetart in één naam met kunst noem en het er ook onder reken zal niet iedereen begrijpen. De reden dat ik dat doe is dat deze twee stromingen gebaseerd zijn op iets maken en niet op iets vernielen. In de ogen van een groot gedeelte van de mensen valt graffiti onder vandalisme. Nu zal ik niet ontken-nen dat hier nooit sprake van is, maar de eerste intentie van de daad is er in ieder geval zeker geen geweest van vandalisme, maar van iets te maken. Als het deze mensen puur om het van-dalisme te doen was geweest, dan hadden ze waarschijnlijk wel andere middelen gekozen. Een honkbalknuppel of een breek-ijzer richten toch aanzienlijk meer schade aan dan verf op een muur. Daarnaast gaan ze ook nog een stuk langer mee. Dus als echt vandaal wil zijn dan ga je geen honderden euro’s aan verf uitgeven om dit vervolgens goed te documenteren door middel van een foto die vaak als het werk klaar is gemaakt wordt. Er zijn graffitikunstenaars die in bekende musea hangen en diens werk een hoop geld opleverd. Om deze redenen reken ik graffiti en street art onder kunst een aanverwante stromingen.

2.41 Kunst in de openbare ruimte

Kunst in de openbare ruimte is vanaf de 19e eeuw onderdeel van het straatbeeld geworden. De laatste 30 jaar is het aantal kunstenaars dat zich in de openbare ruimte begeeft, enorm gegroeid. En met deze groei ook het aandeel van de typografie hierin. Waren het vroeger voornamelijk beeldend kunstenaars die in de openbare ruimte werkten, tegenwoordig zijn er meer-dere diciplines te zien. Dit heeft deels te maken met de techolo-gische ontwikkelingen die er hebben plaatsgevonden. Voor film-makers was het bijvoorbeeld lange tijd onmogelijk om echt in de openbare ruimte hun werk te laten zien. Maar door onder andere techologische ontwikkelingen is dat nu wel mogelijk door middel van grotere schermen en beamers. Met deze toenemende diver-siteit is er ook een toename van het aandeel van typografie te zien. Bestond vroeger de typografie voornamelijk uit de beschrij-ving van het kunstwerk als dat al aanwezig was, tegenwoordig zie je zeer diverse toepassingen. Een regelmatig voorkomende toepassing is bijvoorbeeld een gedicht op de muur, zoals te zien is op afb.01.

2.42 Graffiti

Graffiti is het aanbrengen van tekst en afbeeldingen met verf en inkt en komt van het Latijnse werkwoord graffiare. Deze stro-ming is absoluut niet, duizenden jaren geleden lieten mensen al namen en teksten achter. Hetgeen waar ik het nu over heb is de moderne graffiti. Graffiti in zijn huidige vorm is ontstaan eind

22

afb.01 Gedicht van Nick J. Swarth op muur in Tilburg

jaren 60 in de Verenigde Staten. Jongeren uit in eerste instantie Philadelphia en wat later New York, lieten door middel van vilt-stift en later ook de spuitbus hun naam achter op muren, treinen en metro’s. Er zijn verschillende vormen van graffiti letters, zo is er de tag, wat een soort handtekening is (afb.02). Daarnaast heb je nog de throw-up, die bestaat uit grote letters die meestal aan elkaar zitten. Verder hebben we de piece, van het woord masterpiece, die bestaat uit grote letters, ingekleurd en vaak met meerdere kleuren. De letters gebruikt bij de piece zijn ruw-weg in te delen in enkele hoofdtypen. Zo heb je de blockbuster, opgebouwd uit uit dikke rechte lijnen, de wildstyle, met letters die wild alle kanten op kunnen gaan. En ook heb je de logostijl, die bestaat uit strakke, logoachtige letters. Graffiti vond in eer-ste instantie alleen navolging in de rest van de V.S. maar later verspreide graffiti zich ook naar andere landen en werelddelen. En vandaag de dag is er bijna geen plaats zonder graffiti. Elk land heeft zo zijn eigen stijlen en verschijningsvormen. Een ding wat alle graffiti gemeen heeft is het feit dat je het overal tegen kunt komen. Op treinen, vrachtwagens, rolluiken, daken, muren, prullenbakken enz enz. Je kunt zo gek niet bedenken of je kunt er graffiti op aantreffen. In de loop der jaren is graffiti vanuit het illegale circuit als deels geaccepteerd verschijnsel in de maat-schappij terechtgekomen. Zo worden er vaak bouwschuttin-gen in opdracht voorzien van graffiti, maar ook rolluiken, winkel interieurs, auto’s enz enz. Naast deze voornamelijk in opdracht gemaakt dingen, zijn er tegenwoordig in bijna elke stad zoge-naamde ‘Hall of Fame’s’, dit zijn plekken waar legaal graffiti aan-gebracht mag worden. Niet iedere stad heeft hetzelfde beleid t.a.v. het ‘gedogen’ van graffiti. Ook het schoonmaakbeleid ver-schilt per keer. Door deze dingen verver-schilt de hoeveelheid graf-fiti per stad, wat niet wegneemt dat er overal nog steeds wel iets aanwezig is. Ten tijde van het begin van de graffiti werd het gezien als een jongerenhype, een tijdelijk subcultuurtje wat wel over zou waaien als het maar hard genoeg betreden en geen aandacht aan geschonken werd. De geschiedenis heeft echter anders uitgewezen, en het ziet er op dit moment niet naar uit dat aan deze opmars snel een einde komt.

2.42 Street art

Street art is verwant aan graffiti, Het is ontstaan in de jaren ‘70 en werd toen voornamelijk gebruikt om politieke standpunten duidelijk te maken. Dit deed men door teksten op de muur te schilderen met kwast of met spuitbus en stencil. Later verdween het fenomeen weer en het dook pas weer op in de late jaren ‘90. Dit keer overwegend als een zuivere kunstvorm, waarbij de straat als tentoonstellingsruimte dient. De meeste street art komt voor in de vorm van stickers, sjablonen en posters, maar ook beelden, schilderingen en bijvoorbeeld tegels vallen hieronder. Het grote verschil in techniek is dat graffiti volledig op de plek zelf gemaakt moet worden, maar bij stickers, tegels, beelden en posters is dit veel minder of niet het geval. Deze kunnen van te voren rustig gemaakt worden, en hoeven dan alleen nog maar geplaatst/plakt te worden. Hierdoor kun je dit bijna overal en op

23

elk tijdstip doen, daarbij optellend dat bijna elk formaat gemaakt kan worden, is praktisch elk object geschikt hiervoor. Doordat bijvoorbeeld stickers zowel als met de hand als met de compu-ter gemaakt kunnen worden is de diversiteit van de gebruikte typografie erg groot. Iedereen die de beschikking heeft over een stickervel kan met of zonder de behulp van de computer in een handomdraai zijn of haar stickers maken. Nu bestaat niet alle street art uit typografische elementen, maar het aandeel is wel erg hoog, vandaar dat ik het wel onder de noemer typografie schaar. Nu is het doel van hetgeen wat achtergelaten wordt om gezien te worden, dus gebieden met veel verkeer (lees voetgangers) zijn daarom ook erg populair. Enkele grote namen in de street art scène zijn: l’Atlas en Banksy (zie afb.03). Banksy, die op dit moment een van de meest bekende street artist is, is op straat begonnen met dingen maken. Maar tegenwoordig heeft hij ook werken in meerdere gallery’s hangen en een van zijn laatst ver-kochte werken, verwisselde van eigenaar voor meer dan 50.000 Pond. Daarnaast heeft hij al meerdere boeken uitgebracht, en kopen musea ook zijn werk aan. Naast het daadwerkelijke werk wat een aantal musea heeft aangeschaft, heeft Banksy ook zelf enkele werken tijdelijk aangebracht. Dit deed hij door middel van schilderijen die hij gemaakt had, ongezien op te hangen met lijm of tape. Dit gebeurde echter wel in enkele grote musea zoals in het Museum of Modern Art, het Metropolitan Museum of Art, het Brooklyn Museum, en het American Museum of Natural History, allen in New York City. Dit deed hij ook in het British Museum in Londen. Na ontdekking voegt het museum het schilderij toe aan de permanente collectie. Dit zorgde allemaal voor een gigan-tische hoeveelheid publiciteit, waardoor de bekendheid van Banksy flink is toegenomen Groot succes is dus zeker mogelijk. (09) (10) (11) (12)

24

2.50 Verkeersgerelateerde typografie

Door technische en demografische ontwikkelingen is de hoe-veelheid verkeer de afgelopen eeuw explosief gestegen. Niet alleen de kwantiteit en de kwaliteit, maar ook de diversiteit van de verschillende vervoersvormen is toegenomen. Om dit alle-maal in goede banen te leiden is een enorme hoeveelheid typo-grafie en tekens nodig. Wat alleen al te denken van het feit dat iedere auto in elk land een ander nummerbord heeft, dit geeft bijna onbeperkte typografische combinaties verspreid over de gehele wereld.

2.51 Geleidende typografie

Typografie die er voor zorgt dat het hedendaagse verkeer in goede banen geleid wordt. Dit is ruwweg onder te verdelen in twee categorieën:

- horizontale - verticale

Horizontale typografie betreft de lijnen, pijlen, cijfers, symbolen en teksten e.d. Dit zijn er vaak meer dan je denkt en in eerste instantie ziet. Een goed voorbeeld hiervan is afb.04. Naast de pijlen en rijbaanmarkeringen zijn hier de verdrijvingvlakken die opvallen door de bijna ritmische plaatsing van de evenwijdig lopende lijnen binnen het vlak. Maar niet alleen op snelwegen tref je een hoop typografische elementen, dit komt overal op de openbare weg voor. Plaatsen zoals zebrapaden, fietsstroken en parkeerplaatsen zijn meestal ook rijkelijk voorzien van typografie. Verticale typografie gaat over de borden die we op de open-bare weg aantreffen, verkeersborden en bewegwijzering. Iedere gebruiker en elk onderdeel van de openbare weg heeft zo zijn eigen typografie, veel borden zijn echter voor meerdere gebrui-kers geschikt, zoals veel vormen van bewegwijzering.

De ANWB die in Nederland veel voor bewegwijzering zorgt kent meer dan 10 verschillende categorieën. Met het diverser wor-den van het verkeer, werwor-den ook de borwor-den diverser. Zo hebben we tegenwoordig borden voor voetgangers, fietsers, gemotori-seerd verkeer en we hebben tegenwoordig zelfs bewegwijzerde kanoroutes. Deze bewegwijzering is weer onder te verdelen in 3 delen: vaste, tijdelijke en dynamische bewegwijzering.

Vaste bewegwijzering is de meest gangbare vorm en omvat alle borden die een vaste plaats hebben.

Tijdelijke bewegwijzering wordt ingezet bij omleidingen als gevolg van werkzaamheden aan de weg, bij calamiteiten of eve-nementen zoals beurzen en tentoonstellingen om de intensiteit op een wegvak/de weg te verminderen door (een deel van) het verkeer via een alternatieve route te leiden.

25

Dynamische bewegwijzering wordt gebruikt voor het optimale gebruik van het wegennet en geleiding van het verkeer. Hiervoor heeft ANWB Bewegwijzering twee systemen: het mechanische wisselsyteem met kantelwalsen of lamellen en het optisch (elek-tronisch) wisselsysteem.

Naast de borden die richtingen aangeven hebben we ook object bewegwijzering. Object bewegwijzering is bedoeld om aan te geven waar objecten zoals musea en campings zich bevinden. Deze bewegwijzering wordt voornamelijk gebruikt om recreatief/ toeristische bedrijven en instellingen te vermelden. (13)

2.60 Ruimtelijke typografie

2.61 Definitie ruimtelijke typografie

Ruimtelijke typografie is een lastige definitie. Volgens de ‘van Dale’ is ruimtelijk ‘de ruimte betreffend => spatiaal, driedimen-sionaal’ en typografie ‘boekdrukkunst, de vormgeving in druk’. Hierbij zou je kunnen gaan denken dat ik het over driedimen-sionale boeken wil gaan hebben, niets is echter minder waar. Wat ik bedoel dat zijn typografische tekens, de tekenvorm drie-dimensionaal. Woorden, zinnen, teksten e.d. zolang het maar deel uitmaakt van een ruimtelijk object of het zelf is. Ruimtelijke typografie is bijna even oud als het schrift zelf, de eerste ruimte-lijke tekens die er werden gebruikt komen van het spijkerschrift wat in een kleitablet werd gekerfd. Dit schrift werd in 3200 v.Chr ontwikkeld uit het oudere pictografische schrift van Sumer in het huidige Irak, wat maar een eeuw eerder het levenslicht zag en wat het eerste schrift wat er was. Na duizenden jaren is ruim-telijke typografie flink geëvolueerd, we komen het overal tegen, vaak in eenheid met de omgeving. Verwerkt in de stenen waar een gebouw uit opgebouwd is, of als onderdeel van een hek zoals te zien is op afb.05.

2.62 Architectuur en typografie

Architectuur en typografie zijn al sinds het begin van de jaar-telling met elkaar verbonden. De Romeinen waren de eersten die letters ook echt op architectuur toepasten. Zij hechtten een enorm belang aan inscripties op gebouwen en waren de eer-sten die er de artistieke en functionele mogelijkheden van inza-gen. De afgelopen eeuw zijn er meerdere stromingen geweest die raakvlakken en invloeden met betrekking tot architectuur en typografie, maar omdat de Amsterdamse school er met kop en schouders bovenuit steekt heb ik besloten om alleen deze te behandelen.

Amsterdamse School

Aan het begin van de 20e eeuw hebben architecten een belang-rijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van de typografie. In Nederland, specifiek in Amsterdam waren het de jonge archi-tecten van de Amsterdamse School die met hun interesse in ‘decoratieve architectuur’ die een vernieuwende wind door het Nederlandse ontwerpklimaat lieten waaien. De architect H.Th. Wijdeveld (1885-1987) was de oprichter van het tijdschrift Wen-dingen, (afb.06) een uitgave van het genootschap ‘Architectura et amictia’. Van 1918 tot 1932 werden er in totaal 116 nummers uitgegeven. Niet alleen over architectuur, maar ook over toege-paste kunsten. Voor iedere omslag werd een architect of kun-stenaar gevraagd. Wijdeveld zelf maakte ook meerdere omsla-gen, allen in de geest van de Amsterdamse School (zie afb.06). Meerdere mensen namen de vormen van Wijdeveld over, maar

27

afb.06 Omslag Wendingen 1925 nummer 5, H.Th.Wijdeveld, afb.05 Gedicht van Roland Joris op hek van park in Breda en typografisch vormgegeven door Steffen Maas, 1999

aangezien de eerste uitingen in het blad Wendingen versche-nen, werd deze vorm van typografie later vaak als ‘Wendingen typografie’ aangeduid. Naast Wijdeveld zijn er nog meer mensen geweest die zich bezighielden met zowel typografie als architec-tuur, namen zoals : Berlage, Lauweriks, Piet Zwart en Theo van Doesburg. Typografie is heel erg simpel gezegd vlakverdeling. Net zoals de architect alle bouwtechnische elementen op hun juiste plek zet en de juiste functie geeft, zo moet ook de typo-graaf als hij zijn werk goed wil doen, de plaatsing van de letters en woorden op een juiste en precieze wijze uitvoeren. Naast de invloed die de architecten gehad hebben op de ontwikkeling van de vorm van de typografie, hebben zij mede het pad gebaand voor de schreefloze letter. Deze letter werd eerder niet in relatie met kunst gebracht en werd beschouwd als een vulgaire bon-kige advertentieletter. Dat Wijdeveld ook als architect goed wist waar hij mee bezig was getuige het Nederlandse paviljoen op de wereld tentoonstelling in Antwerpen in 1930. De gebruikte typo-grafie is mooi in harmonie met de architectuur. In elk opzicht, kleur, vorm en positie. De invloed die de ‘Wendingen’ stroming gehad heeft is groot geweest, maar was relatief snel voorbij, eind jaren 20 was het grotendeels over. Zo nu en dan wordt de stroming herontdekt en gebruikt.

ZEDZBETON 3.0

Een recent en mooi voorbeeld van het samengaan van twee in eerste instantie los van elkaar staande disciplines is het project ZEDZBETON 3.0. uit 2002. Architect Marc Maurer, afgestudeerd als bouwkundig ingenieur aan de TU Eindhoven, werkte voor dit project samen met de graffiti artiest ZEDZ. Architectuur en graffiti, niet meteen de meest logische combinatie, maar wel een hele interessante. Het project bestond uit een 52 meter lange en 4 meter hoge betonnen passage/meubel in de vorm van de letters ZEDZ (zie afb.08). Dit gigantische object is ondanks dat het uit beton is opgebouwd en zo groot is, erg open en verfijnd. Door de afmetingen en de details komen de ruimtelijke letters van ZEDZ op deze manier erg goed tot hun recht. Het is helaas bij een concept gebleven, want ik weet zeker dat het een goede aanwinst voor de openbare ruimte geweest zou zijn.

(09) (10) (11) (12) (13)

2.63 Ruimtelijke typografen

Ruimtelijke typografen zijn er hedentendage nog niet zoveel, er zijn meerdere mensen die wel gebruik maken van ruimtelijke typogra-fie, maar er zijn er weinig die zich hier volledig op toeleggen.

René Knip

Een van de mensen die dit wel doet en op een vernieuwenden manier is René Knip. Geschoold als klassieke typograaf was hij veel te ongeduldig om naar eigen zeggen jaren te zwoegen op een letter die zich voegt naar het leesgedrag dat we na eeuwen gewend zijn. Knip kijkt naar letters als objecten, plat of gevuld,

28

afb.07 Nederlands Paviljoen Wereldtentoonstelling, Antwerpen, H. Th. Wijdeveld, 1930.

afb. 08 ZEDZBETON 3.0, bovenaanzicht

29

afb.09 Firebasket van Gebroeders Knip

maar altijd ruimtelijk. Of hij voor drukwerk ontwerpt, zoals in zijn affiches voor het Concertgebouworkest of voor boekomslagen, of in de vuurkorf van lasergesneden staal, zijn letters zijn een functie van hun ruimtelijke omgeving. De manier waarop ze in elkaar overlopen, elkaar dragen, of overeind blijven tegen de ruimte eromheen is voor Knip geen bijzaak, maar een essentie van het ontwerp: zonder een goed dragende constructie valt het om. Dat is natuurlijk een fundamenteel principe van de typogra-fie, maar Knip neemt dat op een heel eigen manier letterlijk. Een mooi voorbeeld is de fire basket (afb.(09), een vuurkorf van laser-gesneden staal dat de vlammen bijeen houdt achter 24 woor-den die als 1-woords gedichten een relatie met vuur leggen. De letters zijn hier een onderdeel van de constructie, zonder deze zou de vuurkorf geen vuurkorf zijn. De Firebasket is trouwens niet alleen door René Knip gemaakt. Dit heeft hij samen met zijn broer, industrieel ontwerper Edgar Knip, gemaakt. Samen onder de naam ‘Gebr. Knip’ maakt hij ook echt ruimtelijke objecten, vaak met letters of cijfers als dragers zoals bij de Firebasket. (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20)

3 Typografie in de openbare ruimte aan het

begin van de 21e eeuw

Vandaag de dag worden we overspoelt met typografie in de openbare ruimte, er is bijna geen plek waar je geen typografie aantreft. Vooral in de centra van de grote steden heb je vaak het idee dat je in een typografisch doolhof zit, omringt door schreeu-werige gevelreclame, bewegwijzering en graffiti. En dit beperkt zich niet alleen tot de fysieke openbare ruimte, ook de digitale heeft hier in grote mate last van. Gelukkig zijn er ook positieve ontwikkelingen te zien zoals meer typografische kunst.

Conclusie

De afgelopen eeuw is er een hoop veranderd met betrekking tot typografie en de openbare ruimte. De definitie van openbare ruimte is veranderd. Er is een verbreding van het begrip te zien richting de digitale wereld en die ontwikkeling is nog in volle gang. Naast het digitaal worden van de wereld zien we vooral in het ontwerpproces ook de digitale typografie een steeds gro-tere rol spelen. De computer is niet meer weg te denken uit het ontwerpproces van vandaag de dag. Commercie heeft ook een flinke opmars gemaakt, zowel fysiek als digitaal. Samenwer-kingsverbanden tussen typografie en andere diciplines komen ook steeds vaker voor, wat zorgt voor toename van kwaliteit en diversiteit. Over het algemeen is er naast de toename van diver-siteit van typografie in de openbare ruimte ook een toename van de kwaliteit ervan te zien. Hier zijn wel enkele uitzonderigen op. Het internet bijvoorbeeld heeft gezien zijn omvang relatief weinig diversiteit en een wisselende kwaliteit van typografie. Ook het straatbeeld in de grote steden laat vaak te wensen over met betrekking tot de diversiteit. Straten met drie winkels van dezelfde keten zijn allang geen uitzondering meer. De kwantiteit van reclame is erg toegenomen, dit is echter de kwaliteit niet ten goede gekomen. Belangrijke oorzaken voor de ontwikkeling van typografie in de openbare ruimte zijn vooral demografische en technische ontwikkelingen. Alle ontwikkelingen komen hier verder uit voort.

35

Bronvermelding

Boeken en internet http://www.erwinblom.nl/tag/zomaargasten http://www.visionsconnected.nl/en/news-events.php?newsitem=zelf-televisie-maken-succes-bij-rnn7 http://en.wikipedia.org/wiki/Poster

‘Veranderd straatbeeld, de straat in de 20e eeuw’ Wouter van Riemsdijk

2006, Uitgeverij Aprilis, Zaltbommel ISBN 9059940695 http://statline.cbs.nl/StatWeb/table.asp?STB=T&LA=nl&DM=SLNL&PA=37556&D1=0-44&D2=1,11,21 ,31,41,51,61,71,81,91,101,l&HDR=G1 http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_film#Film_history_from_1895_to_1906 http://www.dafont.com http://vision2form.nl/webontwerp/webontwerp-lettertype.html#beschikbaar http://nl.wikipedia.org/wiki/Graffiti http://www.artcrimes.com http://nl.wikipedia.org/wiki/Street_art http://www.anwb.nl/published/anwbcms/content/pagina/bewegwijzering/bewegwijzerig-soorten. nl.html

Publieke kunst: nieuwe dimensies in ruimte en tijd, voor kunstenaar en publiek Ina Boiten

2001 NAi Uitgevers, Rotterdam ISBN 9056622102

Architectonische belettering en grafiek.

Pasmans, Joyce 01-2007 ... http://nl.wikipedia.org/wiki/Pictografisch_schrift http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek

H.Th. Wijdeveld, Art Deco ontwerpen op papier, Hans Oldewarris, 2003, Uitgeverij 010, isbn 9064505047w

http://maurer.nl

René Knip de Letterbouwer

Max Bruinsma, Addmagazine 03/2006 http://www.atelierreneknip.nl 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

36

Afbeeldingen

Gedicht van Nick J. Swarth op muur in Tilburg eigen foto

Graffiti op muur in Berlijn eigen foto

Banksy

http://www.banksy.co.uk/outdoors/horizontal_1.htm Verkeersknooppunt

http://www.telecomwereld.nl/pic/article/261/wegen1.jpg

Gedicht van Roland Joris op hek van park in Breda en typografisch vormgegeven door Steffen Maas, 2001

eigen foto

Omslag Wendingen 1925 nummer 5, gemaakt door H.Th.Wijdeveld, http://www.andreswertz.com/wendingen3.jpg

Nederlands Paviljoen Wereldtentoonstelling, Antwerpen, H. Th. Wijdeveld, 1930. Architectonische belettering en grafiek

2007 Joyce Pasmans, AKV St. Joost, Breda ZEDZBETON 3.0, bovenaanzicht

http://masterplan.ooo.nl/beton/beeld.htm Vuurkorf van Renee Knip

http://www.maxbruinsma.nl 01 02 03 04 05 06 07 08 09