Bij Konrád

Bij

Konrád~

een referaat van

Hans

van

Mierlo

T

oen ik de verel'endc nodiging keeeg om uit- co-referent te zijn bij de lezing van de door mij bewon-derde Konrád, had ik slechts twee vragen voordat ik ja zei: waar gaat het ovet' en wat is een co-refel'ent ? Het bleek toen nog te gaan over de rol van intellec-tuelen bij politieke ontwikke-lingen en dat intet'esseerde mij

We

zijn

blij het referaat bij de

Van der Leeuw-lezing van György

Konrád te kunnen plaatsen.

dat ik helemaal niets heb gezien van wat mi.sschien de mooiste stad van Europa is. Ik wilde er alleen maal' weg. Een paar we-ken geleden was ik VOOI' het eerst op bezoek in de Sowjet-Unie, met mijn collegae-fractievoor-zittel'S. Het aangrijpend slechte van de situatie daal" is dat el' be-lemaal niemand woont, die een

Het gaat over Europa, de staat en

over politiek en ideologie.

Het persoonlijke wordt hierbij niet

vermeden.

zeer. Een paar maanden latei'

wel'd het "the pleasure and discomfort of a politica) rebirth", en ik dacht: ook niet slecht, daal' ben ik expet·t in, en tenslotte verinnigde dat onderwerp zicb in "me-lancholy of l'ebirth", en dat is de mooiste titel die ik in jaren heb gehoord.

Wat een co-referent is, weet ik nu nóg niet. El' is geen vaststaande interpretatie van, tenminste niet bij lezin-gen. Maar de klankwaarde van het woord verwijst naal" dienstbaarheid ten opzichte van de hoofdspreker, een zijlicht op zijn boodschap, zeker niet een tweede lezing. En zo zie ik het dan ook maar. Een paar opmerkingen die mij zijn ingevallen bij lezing van zijn lezing.

Konrád begint met zich op zeer pel:soonJijke en ont-roerende wijze te situeren in de vel'houding tot zijn land en zijn medeburgel's. Hoe kritisch ook, het is de taal del' liefde, een taal die wij Nederlanders vet'geten zijn, als we het over ons eigen land hebben, of misschien wel nooit gehad hebben, op een korte peóode na -direkt na de bevrijding. Is dat de parallel? En toch klinkt het me als volkomen natuurlijk in de oren. Zes jaar geleden bezocht ik Budapest. Ik was daar nog nooit geweest, evenmin als in Wenen, waar ik een congl'es had. Sinds The Third Man had ik een overdreven romantische voorstelling van die stad, en dat werd een zware tegen-valler.

Een vleugelboot droeg me over de Donau -langs de wacbttol'ens naar Budapest. Veel mooier kun je niet binnenkomen. Er waren Amerikanen aan boord, die na vijftig jaar hun land terug zagen. Toen ik voet aan wal zette, dacht ik: dit ken ik, hier hoor ik ook. Dat is zo gebleven. Misschien was het omdat er toen al een gisting gaande was. Een begin van vrijheid, een begin van boop. Pas dan - als het ongeluk niet meer domineert op de gezichten van de mensen -kun je de tad zien. Hóe anders dan mijn enige bezoek achter het IJzeren Gor-dijn, begin zeventig in Praag. Het was zo verschrik-kelijk, de mensen waren zo door en door

ongelukkig-lezing zou kunnen houden onder dezelfde titel als Konrád. Ja, me-lancholie is er genoeg, maar niet als bijverschijnsel van rebü,th, El' is geen sprake van hergebool'te. En dat is het dramatische verschil met Hongarije: er was nooit vrij-heid, nooit democratie, nooit markteconomie. Alle moet daar nog geboren worden. Dat wal'en mijn drie ervarin-gen met de wereld die Kom'ád achter zich heeft. Het is niet veel. Mijn l'echt van spreken niet groot. Ik zal het dan ook voornamelijk hebben over de betekenis van zijn woorden hier, voor ons, of nauwkeul'igel' gezegd, voor mij.

Want hoezeer zijn woorden ook geënt zijn op de situatie en de gescbiedenis van zijn land, bun toepasbaarheid is algemener, de kern van hun waarheid universeler. Overal is of dl'eigt racisme, nationalisme, opportunisme, baantjes-jagerij, overal valt het gat tussen de wegebben-de iwegebben-deologieën. Overal stelt zich wegebben-de V['aag naar wegebben-de functie van de overheid, om maar een paar punten te noemen, die KOlll'ád heeft aangesneden.

Politiek is steeds minder belangl'ijk VOOI' hem, omdat hij el' niet meer zo afhankelijk van is, zegt hij, en motiveel't dat met de opvatting dat hij het liefst niet lastig gevallen wordt door een regering. Die moet z'n werk doen, even gerui loos en beleefd als het personeel van een oud gel'enommeerd hotel.

Maar zo eenvoudig is dat niet, juist omdat bet zo waar is. Want iedere overheid en iedere macht beeft de aan-geboren neiging zich als een goed in zichzelf te zien, zichzelf te vervullen en zichzelf dienstbaal' te zijn en zeker die overheden, die zich voor de legitimatie van hun macht beroepen op bet goddelijke, dan wel op een ideologie in naam van het volk, hebben weinig de neiging de gedaante van botelpersoneel aan te nemen. Wie een overheid wil die dienstbaal" is en bescheiden, zal el' hard voor moeten knokken in de politiek. Dus om met rust te worden gelaten is commitment nodig. Maar ook dat is niet compleet geformuleerd.

Er zijn punten, waarop we niet met rust gelaten mogen of willen worden. Ik kom daal' via een omweg op terug.

10

te er e-'st e, 1'-.te l e-en er l e-an let ij-let ln -,1S let ijn or tie I is ~ l"'. oe, ~n -:tie !D, hij et't len ren ud :lal' an-en, en lan een ;ing een ard t te ,t is gen ug,

,

,

Het is een omweg waal'op KOnt'ád ons een ideologische spiegel voorhoudt, of lievel' gezegd een lesleesl. In zijn want/'ouwen tegen het opdringende eonsel'vatisme neemt hij het als libel'aal op voor

een vOl'm van oeialjsme, Een hiel' te lande weinig in ge-voel'de methode, Hij onde l'-scheidt het oeiali me, zoals zij, de Uongal'en,dat in het systeem gekend hebben en iets wat hij noemt "het wes-ters socialisme", De tel'm is voor zijn rekening, Hij stelt vast dat in het nieuwe tijd -perk alles wat socialistisch hcet wOl'dt gehaakt en iederc dag om het hal'dst wordt ge-rocpcn dat het socialisme dood is, en komt -verspl'eid in zijn betoog - tot de vel:-I'asscnde coneluie dat jui t dat ccrste socialisme van het

geeontl'ueel'd, Langs deze ideologische omweg ben ik tet'ug bij de vl'aag naai' de functie van de ovel'heid, maat' wederom op een punt van ideologie, Konrád zegt: het kapitalisme is bij ons VOOI'-lopig meel' een hoopvolle vel'-waehting dan een realiteit. Een uitspraak die ik begrij-pen kan vanuit de voot'ge-schiedenis, Tegelijkel,tijd zou ik het hier zo gefol'lnuleerd hebben: het kapitalisme is bij ons vool'al nog een I'ealiteit, die in toenemende mate zorg baart. Toen het communi s-tisch bolwer'k in Oost-Europa vOl'ig jaat'in elkaal' stol'tte was één van de yt'agen die on bezig hield, die naar de omschrijving van de ideolo -gische winst- en vediest'e-kening,

ystcem in zijn kat'aktCl'i s-tieken nog spt'inglevend is (centralisme, dwingelandij, niet dienstbal'e ovel'heid), terwijl hij vreest dat dat an-dcre ociaüsme indel'daad het kind van de rekening wOl'dt en dood wordt vel'klaal'd, Hij gccft een pI'aehtige omsehl'ij-ving van de essentie daarvan:

Kinderen in Copa Nica, een vervuilde stad in Roemenië

Had het kapitalisme het ge-wonnen van het communisme of de c1emoel'atie van de di c-tatuur? Me dunkt het laatste in ieclel" geval, maal' de eel"ste keuze ligt moeilijker, Het is ongetwijfeld zo dat het c om-munisme definitief verloren heeft en wel degelijk dOOI' onder andel"e de eeo no-de gedachte dat 'iedereen voldoende te eten moet h

eb-ben, ook de leeglopel's onder' ons, de ovel'tuiging dat iedcrren recht heeft op onderwijs en medische ver'ZOt'-«in", óók als hij die niet kan betalen, een oeiaal vangnet dat c1r gemeen chap het individu biedt om hem te bes('hcrmen tegen at'moede en vel'kommering,

ZclfbrsLuul' in plaats van agt'es ier centl:alisme, Niet het staatsbelang is de waat'de van het ysteem, maal' de ga-rantie c1at elk individu een leven zondet, vrees kan lei -den, ook als hij geen koploper is in de maatschappelijke wedren,

Ik riteel' hem zo uitvoet'ig, omdat dit essentieel is, VOOI' hem rn 1I0ngal'ije, maal' ook VOOt' ons in Nededand, 001' Europa, dat de komende jal'en z'n ideële gezicht moct krijgen, Konrád noemt het de goede soon van socialisme, maal' je kunt het net zo goed de goede oort van liberalisme noemen, En nog betel' kun je vaststellen dat het allcbei tegclijk waal' is dat de twee sool'ten alleen maal' vCl'wijzen naar de plaats, van waal"uit je naar dat waardestelsel kijkt: vanuit dc gemeenschap naai' het individu, of vanuit het individu naai' de gemeenschap, Ma,H' de libcl'aal Kont'ád die voor zijn waal'degoed ver-wijst naar hel 'ocialisme -omdat hij bang is dat de

lingrl'le vel' doorslaat naai' de andere kant -leert ons datlibrl'alisme en sociaüsme niet antithetisch tegenovet' r1kaar hoeven te staan, zoals zo vaak kunstmatig wonit

mise he impotentie van het systeem, Maal' daannee is de ovet'heel'sing van het ka -pital.isme niet vastgesteld, zoal dat van de parlemen-taire democratie wel het geval is, Ik neem voor het ge-mak als niet-wetenschappelijke omschl'Îjving voor ka-pitalisme het stelsel van vrijheid VOOI' kapitaal, in ge-perkt door de factol' al'beid, met ondernemingsgewijze pt'oduktie en v.-ije mal'kteconomje, Dat systeem zoals wij dat in het Westen kennen, vel'liest niet van een andel' stelsel, maal' van zichzelf. De vrijheid van consumptie en produktie heeft een toepas ing gelHegen die zich tegen de mensheid zeU' keel't. Het systeem heeft z'n eigen gl'ens ontmoet in het primaat van de ecologie, En het is van tweeën één: of dat wordt niet el'kend en dan gaan we el'aan, of dat wOl'dt wèl erkend en dan moet ons systeem zo gewijzigd worden dat hel de Vl'aag is of de gangbal'e omschrijvingen nog wel passend zijn, Duul'zame ontwikkeling is het dwingen van economische processen binnen de I'andvoorwaal'den van de ecol.ogie, Dat kan alleen als onze consumptie- en produktie-patronen ing['ijpend vel'anderen, Dat betekent scherpe b eper-kingen van onze vrijheden, Ik zou niet weten hoe dat pl'oces zich zou kunnen voltl'ekken anders dan afge-dwongen door overheden, die namens burgers oplI'eden, De factol' kapitaal wordt in het economisch kl'aehten -veld stevig beschermd door de kapitaalbezittet' , De fac-tOl' arbeid door de wet'knemel'sol'ganisaties, maar wie komt op voo I' de faetot' omgeving, die nooit in J'ekening

---

--

--

---

---

11

----

---

----

gebl'achte der:de ideologische factor, die dc twee andel'e

in een positie van ondergeschiktheid moet hr:engen, en die in feite het belang is van aUe burgers? Kan dat iets

anders zijn dan de ovel'heid, die geacht wordt alle bur -gel's te vertegenwoordigen?

Hier liggen tegcnstrijdigheden tussen Oost- en West

-Em'opa in de beleving van het helangrijkste Pl'obleem dat wij gemeenschappelijk hebben. Want op het moment dat wij auzelcnd een begin maken met ons systeem kri-tisch tegen het licht te houden, ontstaat in Oost-Europa

een euforie over de welvaartskansen die dat systeem

wording heeft bewczen dat die achtel'stand aan de pr o-ccssen een cigen dynamiek geeft, die hen in feite oncon

-troleerbaar en onbeheersbaar maakt. In het Duitse

ge-val is heUn principe goed afgelopen, althans tot nu toe,

door' de kracht van West-Duitsland en de evidentie van integr'atie die op het spel stond. Maar het kan net zo goed leiden tot vcrsnelde desintegratie en ontbinding el

-del's.

Wie wcet hoe je het verderfelijk nationalisme bestl'ijdt,

mag hct zcggen. Wat Konrád er'ovel' zei vond ik heel

goed. Een territol'Îaal staalsidee .in plaats van een et

-heeft. En haaks daarop: terwijl in

Wcst-Europa de nationale en Europese

over'heid een steeds grotere rol moet krijgen in de hervorming van on sys -teem, is de ovel'heid in Oost-Eu"opa op dit punt het mecst verdacht gewor'den door haar ver'antwool'delijkheid VOOI'

een vervuiling die nog gl'otel' is dan in het Westen. De vraag is of de nieuwe

overheid het morele gezag zal kunnen ontwikkelen dat op kan l'oeien legen de

opdringende kl'achten van economische

vrijheden. En als ik zie wat het Westen beschikbau heeft aan middelen om een

'Hier gaat het

verlangen naar

een bescheiden

overheid niet

op. Hier moet

een sterke

overheid zijn,

die wel briljant

_.

_,

nisch. De erkenning van multil'aciali

-teil als een onwrikbaar basisgegeven is

van pr:imor'diaal belang. Maar de Vl'aag

hoe dan verder, temt tot beschei

-denheid, vool'al VOOI' icmand uit een

land, dat last heeft van alles, behalve van nationali tische gevoelen . Een en

-kel woord dus maar uit de mond van het kind in de boosheid.

Boosaardige nationalistische gevoelen

slaan niet naast, maar in de plaals van iets andel"s. Ze vervangen een onmacht begin te maken met het wegwerken van

de milieu-achterstand in Oost-Eur:opa -om nog maar'

niel te spl'eken van de Sowjet-Unie -dan is et' l'eden tot

gl'ote bezorgdheid.

Hier gaat het verlangen naar een bescheiden overheid niet op. Hier moet een stct'ke overheid zijn, die wel bril

-jant is. Dat geldt voor een paar telTeinen. Een andel'

ten-ein is het vl"aagstuk van het nationalisme.

Bijna cen halve eeuw is het oorlogszuchtig Europa

ge-pacificeel'd gewol'den doot, de twee supermachten, die

met hun atoombommen dc vl'ede bewaarden. Dat moge

op zichzelf een groot goed zij n, de prijs el"Voor werd

eenzijdig betaald doot, Oost-Europa. VOOI' West-Eul'Opa ligt el' een er·eschuld. Nu aan deze periode een abt'upt

einde is gekomen, hoeft de pl'ijs van de onderdl'ukking

niet meel' betaald te wOl'den. Da t is zo' nonevenred ig gr'oot geluk dat de pl'ijs die daarvool' in de plaats komt daarbij vel'bleekt. Maar zij wOl'dt steeds zichtbaarder.

Het is de pl'ijs van de opgelopen achter tand. Het na

-tionalistisch, etnisch ver'scheurde, tot racisme geneigde,

tot op het bot verdeelde Oost-Europa van direkt na de

oorlog werd door de Sowjet ten eur in zeket'e zin tegen zichzelf beschel'md, maar ook in z'n bestaande situatie

bevroren.

Voor processen, die tot explosies kunnen leiden, maal' ook tot l'ijping -integt'atiepl'ocessen bijvoorbeeld - was geen ruimte. Het is alsof er een stolp wel'd weggenomen,

waaronder dat Oost-Europa te vool'schijn kwam, zoals hel el' veel'tig, vijftig jaar geleden onder verdween.

Hoe zuUen de effekten zijn van die proces uele achte

l'-stand, als de vel'doving is uitgewet'kt ? De Duitse een

"s.

om -in evenwicht -met het dagelijks l e-ven om te gaan. Dit wat de burget's b

e-treft. Wat de Staat bett'eft, zal et' aan nationalistische gevoelens meet' bch oef te bestaan naal'mate men minder'

in staal is in evenwicht te vel'keren met andere staten en daarvan de positieve vruchten te kunnen tonen aan ei -gen burgcl' .

Veronder'stel eens dat deze twee opmel'kingen juist zijn,

dan i het misschien zo dat de nationale ovedleid - van

waaruit wc nu eenmaal moeten stat'ten -twee doeleinden moet nastt'even, die zich in tcgengestelde l'ichting bewe-gen en juist daar:door elkaar' aanvullen.

Decentl"allsatie, naar de kleine gemeenschap; zoveel m o-gelijk zelfbestuur en gezag nau de kleine over'heid, die

hct dichtSl bij het dageLijk leven taat, en aan de and

e-re kant integratie naar de g"olere gemeenschap, die b o-ven de staat uitgaat. Beide pt'ocessen hebben gemeen dat zij zich van de nationale overheid af bewegen. Oe pal'a

-dox is dat aUeen de nationale overheid die pl'ocessen van decentralisatie en integratie kan coördinel'en en tot

stand brengen en dat je daal'vool' jui t een sterke over

'-heid nodig hebt.

In feite is dit niet anders dan het recept dat ons ook VOOI' de eigen Westeuropese wereld voor ogen staat en dat nu actuelel' is dan ooit. Terwijl een versnelling van de Eu

-r:opese integl'atie voor de del/l' staat, neemt de l'oep om decentralisatie naaI' de laget'e overheid toe. Het zijn t

e-gengestelde en tegelijk complementaire bewegingen. Voor het tegengaan van nationalisme is die bewegin g-het pt'oees dus -zelf belangrijker' dan het eindl·esultaat. Dat heb ik ook altijd gevonden van de Europese int

e-gl'atie. Het werken aan de totstandkoming van het ideaal

12

---IDEE -MAART '91 t

,

:.I C

'0-

n-

çe-Ie, an zo

el-it,

~el e t-.Ii -I is lag ci-en Ive ~ n-an ms an ~ht Je- he-:he :Ier en el-jn, 'an Jen we- no-die de- bo-dat . ra-van tot l el'-oor :nu Eu-om I te-;en. ng -aat. at e-eaa]

,

van een Veren.igd EU1'opa vl'aagt pel' definitie om een

wat mindet" nationalistische instelling. De pretentie van

eenwording e1wingt tot relativering van het separate

be-lang.

Vanzelfsprekend mag West-Europa tegenovel' dat vraa g-stuk van nationalisme in Oost-Eul'opa geen afwach

-tende houding aannemen. Vanwege die et'eschuld niet,

maar ook niet uit eigenbelang. Vanuit de abstractie naai" de concrete wel'ke)jjkheid is de vraag hoe het een bijdl 'a-ge kan leveren voor mogelijkheden tot integl'atiep

ro-cessen in Oost-Europa. Ik ben ervan overtuigd dat een

vergaande samenwerking binnen de Conferentie ovel' Veiligheid en Samenwerking in Europa, het CVSE,

gro-te mogelijkheden biedt VOOI' onder andet'e de

vool'ko-ming van nationalistische brandhaat'den in Europa, mits

die gemeenschap wordt toegerust met bevoegdheden en

een daarbij passende organ.isatie. Het is vooral West-Europa dat een be li sende invloed in die I"Ïchting zou

kunnen aanwenden. Zo zijn el' andere vel'banden, zoals

bijvool'beeld de Raad van EUl"Opa, die zo snel mogelijk toegankel.ijk zouden moeten zijn. Maar de werkelijke Haag beLJ'eft natul1l'lijk aard en tijd tip van integrati

e-mogelijkheden in de EUl'opese Gemeenschap. Buiten iedere twijfel moet zijn dat dat het einddoel is.

D

e

int e-gratie van alle EU1'opese landen in één gemeenschap. Er

mag niets gebelll'en dat die doelstelling uitschakelt. De

vraag is hoe en wanneel". Nog geen jaar geleden was de

Haag relevant of het huidige West-eul'opese integrati

e-Pl'oce niet vel'tJ'aagd moest worden om mogelijkerwijs

daardoor de toetreding van Oostellropese landen sneHer mogelijk te maken. Daar zou wat VOOI" te zeggen zijn

ge-weest al de Duit e eenwording zich had kunnen

voltrek-ken in een gematigder tempo en in een Europeser even

-wicht. Maar de oversnelle afwerking geeft de vraag een negatief antwoord. Nu zich een grote en potentieel zeer

machtige taat vormt in het hal't van Europa, is het meer dan ooit van helang dat de inbedding dauvan, de

Europeanisedng, zo snel mogelijk gaat. Dus het integra

-tieproces van West-Europa moet zo snel mogelijk gaan.

Dat is ook .in het helang van Oost-Europa. Intussen mo

e-ten waar mogelijk de associaties en samenwerking

s-verbanden met Oost-Europa tot tand wOt'den gebl"aeht.

D

e

prij dauvoor mag hier wel betaald worden met een deel van de welvaart, moeht dat nodig zijn.

D

e

Vl"aag blijft liggen of de Oosteuropese landen er niet

goed aan zouden doen, daa l'naast (onderling) een soort integl"atiepl'oces op gang te brengen met een sui geneds

karaktei', in eel"ste instantie gel'icht op een

gemeen-chappelijke markt. Ik weet dat in sommige landen,

bijvoorbeeld in Hongarije, de vrees leeft dat dit een tweederangs ma I" kt zou worden, die de integratie met

West-Europa in de weg gaat staan. Maar dat hoeft niet

zo te zijn als dat integratieproces van begin af aan, en in

coördinatie met de EU1"opese Gemeenschap, wordt

op-"ez

t n ingericht op de ver"wezenlijking van de ultieme

integratie van Oost- en West-Europa.

Hoe bang moeten we zijn voor herleving van fascisme?

Dan luister ik nauwkeudg naar iemand met de afkomst,

lecftijd en het talent van een man als KOI1l'ád. Hij

ge-looft el' niet in, maar waarschuwt aan één stuk door. Tussen hoop en Vl'ees laat hij de vraag onheantwool"d en

dat is misschien ook maal' het beste. We moeten het

nauwlettend volgen en hij geeft middelen:

opiniepei-lingen in alle landen. Tekstanalyse, want ideologische

haat openbaart zich in tek ten. Maar de mensen lezen

wat ze willen lezen en herkennen wat hen uükomt.

HitIer heeft in Mein Kampf hijna minutieus zijn

ver-nietigingsplannen aangegeven. Slechts een enkeling werd

el' onrustig van. Multatu)j schreef de scherpst en chl'ij

-nendst denkhare aanklacht tegen het Nederlands

he-wind in Nededands-Indië. De reactie was: wat kan hij het mooi zeggen. Dat is literatuur, en ieder ging zijns weegs. De aanklacht werd niet gehoord. Maar mi schien hebben we geleerd. Tenslotte telt Konrád de hulp van

intellectuelen VOOI'. Misschien neemt hij zichzelf als maat

voor het moge)jjke. En was dat maar de werkelijkheid. Want de Pl'ohlemen, waar we in Europa voor staan, zijn

zo veelsoortig en onvool"stelbaar groot dat zij niet kun

-nen wOl"den ovel'gelaten aan alleen politici, en wat

eco-nomen. Zonder de participatie van intellectuelen op

juridisch, cultureel, filosofisch en sociologisch telTein,

maar eigenlij k op alle terreinen, dit'ekt in het werk van

de politiek, is de l'edding van het publieke domein in Europa eigenJijk onmogelijk. De afzijdigheid van de in

-tellectuelen, van de voorhoede, van de elite zo men wil,

ten opzichte van de publieke zaak is één van de meest deprimet'ende aspecten van het huidige politieke leven. Zeket·, de politiek zal zich de vraag moeten stellen hoe

dat komt en wat er aan te doen is, maar ook aan

uni-versiteiten en in eigen kring zou men hij zichzelf kritisch te rade kunnen gaan.

And here, Mr. Konrád, allow me to address you dit'ectly,

at the end of my co-Iecture, with a few words.

You told us that politics bave become less important to

you, because of the fact that you u e Ie s dependent on it. But that is only one aspect. The othet" side is, that po

-litics now have hecome dependeut on you. I read in one of your mauy intel'views that you expect that in the end the intellectuals will return to their books - reading or

writing them. I think you referred to Havel's case. But that is not the point.

Now politics - aftel' yOUl" revolution -aftel' restoration of

parliamentary democracy -have become worthwhiJe and vulnerahle, now it has hecome dependent of people like

you, intellectuals, not necessaály in the frontline, but

visibly committed if need he in the last ranks of a party, cdticizing, thinking, writing, making peeches, as you

do. Or is the privilege strictly reserved to the time of r

e-volution itself? That would be l"ather disastrous.

In the last decade, intellectuals in the Nethedands as weIl as in Western EU1'ope, little hy Iitde lost their com

-mitment anel intere tin politics. Of coul~se'with the ex-ception of a few. The increasing absence of spirituality

and l'enovation as a resuIt of it is one of the l'ea ons we

---

--

--

---

----

---

13

---

--

Andere cuLturen

face serious problems in our political and democratic system. Politics al.·e withel'ing, are drying up.

It wOl'ks like a corkscl·ew. The less intellectual , the

WOI'-se politics become. And tbe WOl'se poütics get, the less in

-tellectuals become interested.

I have no right to talk about the gnititude of the alIdie

n-ce, but I am gratefuJ myself -not onJy fOl' youl' beautiflll

speech, but al 0 for the example you gave us: the mira

-cle of an involved man of yOUl' statUl'e. On behalf of fel

-low politician ,wherever they are, I would like to say to you, what the Amel'ican ay, when they announce a

commercial on TV, Stay with us. Thank you.

De tekst is het co-referaat van mr. H.A.F.M.O. van Mierlo bij de achtste Van der Leeuw-lezing door de

schrijver György Konrád, gehouden in de Martinikerk te Groningen op vrijdag 19 oktober 1990.

C

o

verage

Dat ook de Golfcrisis een media-event zou worden, lag in

de lijn der verwachtingen. De televisiecamera snort im

-mers overal ter wereld waar evenementen plaats vinden.

Wanneer Mandela premier van Zuid-Afrika wordt, onze

kroonprins een meisje van eenvoudige komaf uitkiest,

Saddam T-Ioessein de sterren op zijn epauletten laat ku

s-sen, of een oorlog uitbreekt, de media zijn ter plaatse. Zij registreren. Feiten! Publiek! Dat zijn de twee ingre

-diënten die nog immer elke journalist de luie stoel uit krijgen. Waar welfeiten zijn maar geen publiek, daar blijven de media weg. Hwnan interest blijkt een nood -zakelijk bestanddeel van elke reportage. Misgeboorten in Wit-Rusland hebben ons jarenlang niet geïnteresseerd; zij krijgen een menselijk perspectief wanneer ze gekoppeld

worden aan de kernramp in Tsjernobyl. Verzuring van de

bodem wordt pas van media-belang wanneer de bossen daadwerkelijk dreigen te sterven. Een ramp is meer event dan een langzame aftakeling. Maar wat te doen wanneer

er wèl publiek is, maar defeiten ontbreken? Dat is het

vraagstLLk waarvoor de pers zich op dil, moment van

schrijven bij de Golfoorlog ziet geplaatst. Er moet

coverage zijn, de oorlog is de overheersende gebeLLrtenis;

het NOS-journaal is -afgezien van het weer - soms zelfs voor 1000/0 op de Golfgericht. Maar tot defeiten heeft de

pers geen toegang. Na de eerste dramatische reportages greep de censor in. Het militair belang staat geen in

-dringende onafhankelijke reportages toe. En terwijl onze geografische kennis van het Golfgebied met de dag groeit, wordt non-nieuws over onze hoofden uitgestort. De per -soonlijke belevenissen van CNN-verslaggevers nemen een

onevenredig deel van de zendtijd in beslag. Elke scud die

in de buurt van de camera:S komt, wordt gefilmd als ware

deze een personality. Elk programma kan voor een lucht

-alarm in Riad of Tel Aviv worden onderbroken.

D

e

we-reld vergaapt zich aan het technologisch vernuft van de

nieuwe precisie-wapens, zo kunnen wij dezelfde loods wel tienmaal zien exploderen. Perscollferenties van generaals worden integraal over de wereld uitgezonden. CNN hOltelt hoe dan ook de aandacht 24 uur per dag bij de Golf ge-vangen. Aan de kant van de multinationale strijdmacht,

die zich soms tooit met de geuzennaam Geallieerden, is de

oorlog op het moment van schrijven nog clean; maar wij

zien niet hoe het is om als lid van lraks nationale garde te

liggen onder het bommentapijt van B 52 's; of hoeveel

smart weapons in de vlucht in intelligentie zijn tekort

ge-schoten, zodat zij ontploffen tussen de burgerbevolking.

D

e

geregeld in persorganen geventileerde waarschuwing,

dat deze alleen het nieuws melden dat is vrijgegeven door

de censor, helpt het publiek niet verder in het begrip van wat er werkelijk gaande is. Zo is de pers de gevangene van haar eigen formule: feiten plUs publiek. Wie de kraan van defeitenstroom zo ver kan dichtdraaien dat hij nog

slechts dmppelt, heeft de pers aan zijn voeten. Elke dmp

-pel wordt van immens belang. Misschien is de rehabili

-tatie van die andere journalistieke instrumenten: nieuws-analyse en commentaar ophande..n. Wanneer maakt de pers zich los van de schijn der feiten?

Eric van der Hoeven

---

14