De rol van Vrije Software in de
Internet-maatschappij: samenvatting
Herman Bruyninckx, Dept Werktuigkunde, K.U.Leuven Maart 2004
Inleiding Informatie- en Communicatie-Technologie (ICT) neemt een steeds grotere plaats in in het leven van iedereen. In de software-wereld is er de laatste jaren een (op het eer-ste zicht) geheel nieuw fenomeen opgedoken, dat de traditionele commerci¨ele ICT-wereld op zijn kop aan het zetten is: de Vrije Software, gemeenzaam ook wel Free Software of Open Source Software genoemd. Het nieuwe aan Vrije Software is dat de makers ervan de onbelemmerde verspreiding en aanpassing van de software niet alleen toelaten, maar ook stimuleren. Door de democratisering van het Internet verspreidt zulke Vrije Software zich dan ook razendsnel over de hele wereld, en aan vele Vrije Software projecten werken honderden en soms zelfs duizenden mensen mee, van overal in de (bekabelde) wereld.
Enkele tientallen van deze Vrije Software programma’s hebben ondertussen een erg be-langrijke positie ingenomen op de ICT markt; sommige zijn zelfs veruit marktleider. De meest bekende zijn het besturingssysteem Linux, de webserver Apache, het bladerprogram-ma (“browser”) Mozilla, de bureautica-programbladerprogram-ma’s van OpenOffice.org, enz.
Het potentieel van het gezamenlijk ontwikkelen van immateri¨ele “content” is nog zo goed als ongekend.
Technisch Definitie: een programma is Vrije Software indien de broncode ervan beschik-baar is, en indien de gebruikerslicentie van de software het verder verspreiden en het aan-passen ervan toelaten. Beide aspecten in deze definitie contrasteren sterk met eigendoms-software en freeware.
Belangrijke factoren voor succes van Vrije software: visie van initiatiefnemers, commu-nicatie, en kritische massa aan bekwame gebruikers. De kritische massa kan worden opge-bouwd omdat Vrije Software een web van interacties toelaat tussen alle ge¨ınteresseerden: iedereen kan met iedereen over het project discussi¨eren en deze discussie kan door alle anderen gevolgd worden. Het “web”-effect is een competitief voordeel van Vrije Software, waartegen geen enkel eigendomssoftware project kan opboksen, omdat een web exponenti-eel effici¨enter is in informatie-uitwisseling dan het “ster ”-netwerk van eigendomssoftware.
Vrije Software bestaat al tientallen jaren, dus al lang voor de grote doorbraak van het Internet. De eerste professioneel opgestelde Vrije Software licentie (de GNU General Public License, kortweg GPL) is gemaakt in 1985.
De ontwikkeling van Vrije Software volgt hetzelfde model als wetenschappelijk onder-zoek: zoveel en zo snel mogelijk informatie delen met “peers,” die actief kritiek en suggesties
leveren onder de vorm van reviews, en die zelf kunnen verder bouwen op de resultaten en inzichten van de andere wetenschappers.
Zoals wetenschap wordt ook Vrije Software vooral gemaakt door professionele IT-mensen. De meeste vrijwillige medewerkers aan Vrije Sofware projecten hebben dezelfde motivatie als de vrijwilligers van sportclubs, theatergezelschappen, buurtwerk, . . .
Vrije Software wordt meer en meer ondersteunende infrastuctuur voor eigendomssoft-ware: gegevensbanken, special effects voor films, supercomputers (weersvoorspellingen, olie-exploratie, engineering berekeningen, . . . ), zoekmachines, ingebedde systemen.
Juridisch Vrije Software geniet dezelfde juridische bescherming als eigendomssoftware: het auteursrecht. De licentie bepaalt welke rechten de auteur geeft aan de gebruiker. De Vrije Software licenties geven zowat alle rechten aan de gebruiker van de software, en stimuleren het verder verspreiden en aanpassen.
Andere juridisch middel: patent. In principe verboden voor software in Europa, maar onder druk van megaconcerns toch toegelaten. Het patentensysteem is ontspoord, zeker op IT-vlak, omdat het (i) te weinig “prior art” controleert, en (ii) bijna uitsluitend triviale “innovaties” beschermt. Dit resulteert in een de facto monopolie op het nut van patenten voor de megaconcerns, ten nadele van het collectieve belang van de maatschappij. Dit leidt tot enorme juridische onzekerheid.
Digital Rights Management (DRM): toegang tot computer controleren om toegang tot elektronische content te controleren. “Software is law!”
Economisch De essenti¨ele economische vragen: biedt Vrije Software een lagere Total Cost of Ownership (TCO), en een hogere Return on Investment (ROI) dan eigendomssoft-ware? Wat is de economische kost van het monopolie van Microsoft op de PC-markt? En via welk business model kan je geld verdienen met Vrije Software?
De enige objectief becijferbare kosten in ICT-bestedingen zijn de licentiekosten. Deze zijn nul voor Vrije Software. Lange-termijn kosten zijn moeilijker in te schatten: lock-in, opleiding, weerstand tegen verandering, “eeuwigdurende” beschikbaarheid van gegevens.
Het Microsoft monopolie is een klassiek voorbeeld van de economische wetmatighe-den van increasing returns, veroorzaakt door het gebrek aan uitwisselbaarheid. Eens een monopolie bereikt is heeft de monopolist zeer sterke, anti-competitieve mogelijkheden om zijn monopolie verder uit te breiden, naar sectoren waar hij voorheen zwak stond of zelfs volledig afwezig was. Vrije Software is vaak nog het enige alternatief, en het maakt veel ICT-diensten tot “commodities”. De monopolie-positie van Microsoft lijkt misschien on-aantastbaar en onomkeerbaar, maar is heel eenvoudig op te lossen: open standaarden voor bestandsformaten.
Business model = diensten: schrijven van nieuwe programma’s in dienst van een klant, installeren van computersystemen, garanderen dat een systeem blijft werken en doet waar de klant voor betaalt, enzovoort. De lange-termijn leefbaarheid van een Vrije Software
dienstensector moet nog in de praktijk bewezen worden.
“Nieuwe” economische entiteit, naast de traditioneel gekende entiteiten, bedrijf en markt : commons-based peer production. Vrije Software heeft immers bewezen dat belang-rijke toegevoegde waarde kan gecre¨eerd worden door de samenwerking van gekwalificeerde mensen, en op een niet-gestuurde, gedistribueerde wijze.
De huidige ICT-markt voldoet niet aan een aantal basis-veronderstellingen van de vrije markt: (i) de producten op die markt zijn niet uitwisselbaar (door gebrek aan open stan-daarden), en (ii) de consumenten op die markt zijn niet volledig ge¨ınformeerd. Vrije Soft-ware voldoet wel aan die principes, en het is zelfs een voorbeeld van een extreem compe-titieve vrije markt: indien een Vrije Software project niet voldoet aan de verwachtingen dan “sterft” het. Zijn code kan echter zonder problemen hergebruikt worden in andere projecten; ook hier heeft Vrije Software een sterk competitief voordeel ten opzichte van eigendomssoftware.
Educatief Peer review aanpak werkt voor alle immateri¨ele “goederen,” voor zover ze op incrementele manier verbeterd en uitgebreid kunnen worden. Met andere woorden, voor zowat alles wat een maatschappij tracht te bereiken met opleiding en onderwijs biedt de ervaring van de Vrije Software een model-oplossing. Het model werkt (waarschijnlijk) niet, of veel minder goed, voor immateri¨ele goederen die niet met incrementele verbetering in een gemeenschap tot stand komen, zoals bijvoorbeeld kunst en cultuur.
Ideaal voor begeleide zelfstudie en levenslang leren. In principe zou het Vrije Software model dus erg populair moeten zijn in onderwijskringen, zowel voor het aanmaken van educatieve content als voor het gebruik ervan door leerlingen. Maar in de praktijk blijken professoren en leerkrachten het goede voorbeeld nog niet te kennen, laat staan te gebruiken. Sociologisch Wat drijft mensen om onbaatzuchtig mee te werken aan Vrije Software, ook al is het duidelijk dat volstrekte vreemden soms met de financi¨ele baten gaan lopen? Eer, rationeel lange-termijn nut, fun.
Hoe geraken Vrije Software projecten georganiseerd zonder centrale sturing? Iedereen houdt lange-termijn gemeenschappelijk belang in het oog, aanvaardt tijdelijke mislukkin-gen, en delegeert verantwoordelijkheden van “meritocratische dictator.”
Etisch Een niet-onaanzienlijk deel van de deelnemers aan Vrije Software zijn sterk ethisch gemotiveerd. Deze motivatie is bijvoorbeeld de basis van de Free Software Foundation, en het grote verschil met het meer pragmatische Open Source Initiative. Etische motivaties: toegang tot kennis is een mensenrecht; afkeer van geprivatiseerde monopolies; overheids-gelden moeten macro-economisch nut nastreven; nastreven van een multi-cultureel kennis-en onderwijs-landschap.
Deze beweegredenen kiezen spelen sterk in de sociale economie: jeugdwerking, cultuur, opleiding voor minder-bedeelden, ethisch bankieren, enzovoort.
