Vorh:::ndcling
ingcdi-:2n ter gedc'~ltolilcc nnkoming
VaJ.1 die v~·o,reist,;s vir die gr8.ad
MAGISTER ART I U rJ
2':.n die
'lIn
m:RI S T :S:lJIICi::; EO i.:R 0
:m.sEl'.(:m
(Depc:..rtcCl.8::1t Af'riks.&:i.1s-::ederl&nds)
deur
1972
flentertjie kon vaskeer 'lan daardie "moeilike besigheid wat God aan die mensekinders gegee het om hulle daermee te
kwel 19
•
Dear was Jacquie, Sisna, ~'~ari tza en Con, wat di t alles ·van naby moe s c.anskou. Dis 'n groot oombl ik da t ek nou met hierdie kort potlood myself ~n h rdie boek aan
jl111e kat:
Die ag ~ing 8!lWaardf::l'ing jeens my studieleiert prof.
dr. FA Venter, kan nie met min woorde qes~ word nie. Naar dink b.y weet.
'n ~~ens moet aq slaan on (1i8 w,~.arsl~'J.wing van die prediker dat aan baie ~0Gke maak aeen einde kem nie en dat studie vermoeiing va"l die vlees is. arom is ek dankbaar teen
oor die Be ikker dat e1. by d m8~k van hierdie boek verstem ken stdan VOGr D18 Wonder.
PotchefstrooLl, Desember 1972.
, .
d
"
I Doel z terrein z metode
1. Die doel van die ondersoek 1
2. Die terrein van die ondersoek 4 3· Metode en metodologiese oOr'Negings 6
II Grondbe~12~
1. Die vokaal 12
1.1 Definisie 12
1.2 vokaalartikulasie 13
1 .. 3 Die funksie van die farinks by vokaalartiku
lasie 16
1.4 Klassifikasie van vokale 19
2. Die klankgreep 24
2.1 Definisie 25
2.2 Klankgreepvoortbre~ging 26
2.3 Die funksie van die farinks by klankgreep
voortbrenging 27
2.4 Antisipasie en retensie wat die farinksfunk
sionering kenmerk 29
Die aksent 31
Definisie 31
Fonetiese aspekte van die aksent 31
selvorme 34
Die verskuiwende aksent in Afrikaans 35 Die prominensiekontoer van In woord en wis
4.
Vokaalverandering 354.1 Veranderings wat met die gestaltkenmerke van taaleleG..onte en -strukture in v",rband staan 36 4.1 .. 1 Die ge~goleerde foon en die foon-in-klank
greep 36
4.1.2 Die klH:lkb:.:.~e8p as deel van die woordgestalt 41 4.1.3 Die voLaal 33 deel van die meersil1abige
woord 45
4.1.4 Klassifikasie van die gestaltkenmerkende
veranderings 46
4.2 Wat deur l,vokaalverandering" geimp1iseer
word 47
5.
Die artikulasiebasis van Afrikaans48
5.1 Die begrip artikulasiebasis 49
5.2 Vokaalartikulasie in Afrikaans 53
6. Vertolking van die onderwerp 54 i i i
II ANALISE
57
1. Konstante afVlykings 57
2. Kernvariasieverskynsels 59
2.1 Vokale wat vel~issel 59
2.2 Vokale wat nie verwissel e 61 Die artikulatoriese aard van die kernva
riasieverskynsels 61
3.. 1 .Abnormale vokale 62
3 .. 2 NormalG vokale 66
4 .. Benoeming van die verskynsels 67
4,,1 Frontalisasie 69
4..
2 I'liedialis3.s ie 694.3
Nev.tralisasi.e 695c Defini~ring van die verskynsels 71
5~1 OorsGnkomste en verskil1e tussen die kern
variasieverskynsels 71
5.2 Definisios 76
78
Iv Die mata waarin die Afrikaanse vokale aan
sillabekernvariasie onderhewig is 78 2. Verskuiwing van die intersillabiese intensi
teitsdal 87
3.
Morfologiese struktuurtipes 88V V~qrtgef':.~t-;--2!~?:::'~f.,:.u.(;:k na die aard van die .Afri 'Kaanse VOK8.'.(;; :ll di,;; :nate waarin hulle aan kern
wr.sserlng-=-~:~::r15;~li·ewiE 1s- 90
1. Die as.. ,) V2~L '.:; vokale as faktor by kern
variac:ie 90
2. Subordinaatkenmerke 91
3.
Indeling van die vokale volgens subordinaatkenrr;.erke 94
4. Samevatting van deel lIs Analise 95
1. Die aard en be1ang van die sintese 97 2. Verifi§rcnde oorsig van die belangrikste be
vindings 97
VII
Gesta!tk~~~e~e1 aksent en kernwisse1ing 1061. Die uitvoering van die opdrag 106 2. Die uitwerking van vokaa1wysigende spraak
prosesse op die artiku1atoriese eienskap
pe van die verski11ende si11abekerne 106 3.. Resultate van die verband1egging tussen a1
die faktore 115
4. Gevo1gtrekkings 117
5~ Die verband tussen aksent en kernvariasie 121 6 0 Samevatting van dee1 III; Sintese 126
SLOJ~GOM
~~o£ioso faktore 129
101 Die ionering van die farinks 129 1 .. 2 Verrnill(Lerde aktiwitei t van die artiku1asie
organe in die onbetoonde let~ergreep 131 1.3 Die s:,';sifiekheid van voka1e en versne11ing 132 1.4 Die 1.<Jvor·rn as faktor 133 1.5 Die sp~8idi van si11abekerne in In woord 134
1 .. 6 SpierkoaT~inas~e 135
107 Die 'J. .)iku1asiebasis van Afrikaans 136
137
Ker~I,' '.1.,' ~.·i E;.:l -saa1funks 141
IX Sameva~t~:,~~;~,:_ Vokaa1verandering en die verskui
wende a1{:'len:; 143
Summary 149
Lys van geraadp1eegde werke 151
Bylas I
By1ae I I
v
2~
1. Jlie doel_. vapbj.ie. .9E"d..?):·~
Daar bestaan betreklik gevestigde opvattings oor
vokaalrealiscring in ongeaksentueerde sillabes van Afri kaanse woorde, byvoorbeeld dat vokale in hierdie sil lab.os tot die middellae neutrale vokaal oorgaan - hoe so '0 bewering dan ook al verstaan moet word.
1.1 Ons haal uit '0 paar Afrikaanse bronne aan om van
hierdie opvattings te illustreer:
1.1.1 "Omdat die artikulasie van die Hollandse Afrikaner so slap is en die
[aJ
met ongespanne organe uitge spreek word, volg dit vanself dnt die vokaal baie algemener as enige ander vokaal in Afrikaans sal wees, en dat ander vokale, in swakbeklemde poeisies, sal oorgaan tot die neutrale vokaal. So het die oorspron}{like Nec1erlandse [?~J, by. rpek] Eik, .hom heeltemal opgelos in [2J in Afrikaansvt(Le Roux en Pienaar, 1927: 55).1.1.2 ,~ie gevolg van hierdie verswakking is dat ons tot vandag toe nog in Afrikaans en Nederlands byna uit slui tend d [8 J-vokaal gebruH::: in lettergrepe wat nie die hQofklem dra nie, behalwe as die lettergreep llOort tot 'n ui tgang wa t. lank sterk gebly het,' tot
'0 leenwoord (veral van '0, j onger laag) of leenui
t-gang, of tot 'n decl van 'I1 samestelling . . . "
(Le Roux un Le Roux, 1967: 33)
1.1.3 .Wa t Afr.:U:aaE8 betref, kan geso word da t daar 'n neiging 'JOst:.:lan om die dowwc, neutrale [8
J
te ge bruik in onbcklemtoondo sillabes en dat dGar aller lei oorgangsklanke tussen raJ enraJ,
[re] en raJ,[iJ en
raJ,
[oJ enraJ,
[yJ
en [aJ is wat in swak betoonde (on onbetoonc e) sillabes voorkom tI (Detikulecr, vind ons dat die neutrale vokaal [e] baiG algemeen voorkom. Veral gebeur dit dikwels dat bepaalde vokale in onbeklemtoonde posisies oorgaan (of verswak) tot
[A]"
(Van der Walt e.a., 1959: 40).Met die laaste aanhaling uit ~ skoo1handboek' is ons op die vlak van hoorskoolonderrig (vgl. voe tnoot, b1. 3). Da t ,hierdie opva tting tot hier deurgedring het, is ~ aanduiding van die alge mene aanvaarding d~arvan.
1.2 Dis noodsa.aklik om in bostaando a,anhalings '11 dia
chronicse sowel as ~ sinchroniesc benadering tot die taal te ondorskei. In die tweede aanhaling is die standpunt suiwcr diachronies en word die oor wegende teenwoordighoid van die neutrale vokaal in onbetoonde sillabes as die resultaat van historiese gebeurtenissc in die taa1 gesion. Alhoewel die voor peold (Ndl. [e]>Afr.[e]) in die oerste aanhaling op ~ historieso proses dui, is dio benadoring hier
(weens dio algemene opset van die bron) sinchroniGs van aard. Dit geld ook van dio dorde ~n vierde aanhaling. Hierin is daar sprake van 'n b,estaande
~neiging" by Afrikaanssprokendes wat dan ~ bepaal
de uitworking op vokaalartik~lasie in ongeaksentu eerde ,sillabes het, waarmee In verandering f)f wisse ling, 'n "Jorgaen tot" ,bedoel word.
1.3 Die histOI'LJ8 vol tooide proses waarvolgens oor spronklike vokale v n voor die akscntverskuiwing in onbctoonde sillabes bepaalde vcranderinge on
doelbewus vermy sal word nia. Waar daar egter 'r1 op
vatting bestaan dat oak op sinchroniese vlak in
hedendaagse Afrikaans sienderoc iets aan die gang is aangaande vokaa1artikulasie in ongeaksentueerde si1 labes, verg di t QlSeS insiens nadere ondersoek., Die
vraag ontstaan of genoegsame taa1gegowens so 'n op vatting staun en, aangesien bestaande bronne in Afrikaans hieroor botreklik vaag bly, wat die pre siese aard van dergelike veranderinge is. In hier die nag va~g om1ynde verband wil hierdie verhande ling graag 'r1 bydrae lewor.
1.4 In ons ondersoek wi1 ons 'r1 effens breer terrein dek
as wat deur bostaande ,aanhalings omepan word. Di t hot ten doel am binne 'n boperkte terrein vokaalklank verskynsels in nie-geaksantueerde sillabes op te spoor, tot voorwerp van wetenskaplike beskouing uit te lig en moontlike verklarings daarvoor te vindl).
.
1. By hierdie doelstelling is daar pok 'r1 bykomende oog merk. Hierdie studie wil graag 'r1 betrokkenheid op die
onderrig van Fonetiek in ons skole bly behou. Om hierdie rede word daar onder andere konnis geneem van wat in skoolhandboeke staan. Dit is ons oortuiging dat wetenskaplike ondersoek verhelderend is: dit maak dinge makliker, verstaanbaarder. In die stofaanbie ding en strukturering van die verh,andeling word dan ook gepoog am Jie ondersoek vir n breer leeskrin~
toeganklik to maak,en ans hoop van harte dat hieruit iets interessante en bruikbaare vir die onderwyeer,
Dis duidelik dat in hierdie verhandeling hoofsaaklik beweeg word op die vlak waar fonetiese oorwegings geld. Hoewel diftonge op die oog af maklik hierby ingesluit en die meeste bevindings klaarblyklik ook op diftonge van toepassing kan wees, word in hierdie verhandeling slegs oor daardie vokaliese segmente gehandel wat uit enkelvokale bestaan.
Uit die aard van die onderwerp is die instelling met be trekking tot die taal as fenomeen hierin hoofsaaklik sinchronies van aard.
Alhoewel klankverskynsels binne die gekose terrein ook, en miskien veral ook,in dialektiese verskeidenheid tot openbaring kom, word om praktiese redes slegs op die SU toegespits.
Om metodologiese en wetenskaplike oorwegings (soos hier in later bespreek) word die terrein verder ingeperk tot morfologies verwante woordpare waarin vergelykbare sillabes
(en gevolglik vergelykbare vokale) wat alleenlik t.o.v. aksentuering verskil, opgelewer word. Woordpare soos:
liries ~ liriek skema ~ ~maties
met6de x metodiek ak6esties x a~sti~k
lewer dergelike vcrgelykbare vokale in dl~ onderstreepte sillabes OPe
Daar is ongevec;'_ -,,;-j.E'rhonderd en vyftig dergelike woordpare vir die doel van hiercde studie versamel. Di t verskyn in bylae I.
Die ondersoek is dUB gemik op geisoleerde woorde en nie op die voorkoms van die verskynsels in die
sintaksis nie. Dit is egter die sogenaamde kontekstuele en nie die leksikale uitspraak (vgl. Heffner, 1964: 63)
d:larvan wat in die transkrinsie opgetcken isl ). Die kompleksiteit vnn die vokaalveranderingsv~r
skynsels hat T. verdere beperking van die terrcin nodig
gemarur.. Di2 talryke faktore wat vokaalverandering ver oorsaak of beinvloed, kan in twae groepe verdeol word, n1. interne (artikulatoriese) faktore en ekstorne fak toro. Eersgenoemde is in die s,raRkproses self gele§, terwyl die ekstorne faktore aspekte soos. die frekwensie van woordc, dio omstandighede waarondcr ~ spraakuiting plaasvind, taalbeinvloeding ens. ins1uit. Die terrein word tot die interne faktore beperk.
Aanspraak word nie daarop gemaak dat
al
dielartikulasievcrskynsdls binne die genoemde terrain geiso leer sal word nie, ook nio dc..t aan almal ewe veel aan dag gegee sal kan word nie. So 'n beperkende opmerking wi1 nie noodwendig slegs vrywaar teen die openbaring van wetensk.ap1ike kortsigtigheid nie, maar die kleiner
omvang van ~ verhandeling van hierdie aard bly tog n geldige oorweging. Dit geld ook van die versameling van die woordpare: daar word nie gepoog am al die ge valle van verskuiwonde aksent te ondersoek nie.
1. Volgens Heffner (t~a.p) is die uitspraak van die geisoleerdo v.'oord 'Yl idoale, algemoen aanvearde
ui tspraak (('l\,~ leksika1e ui tspraak). Word iemand gevra hoe hy 'n V'7()ord ui tspreek, gee hy seIde sy eie uitspraak daarvan weer maar soos hy meen die
.korre~telf uitspraak behoo~t te waes (leksikale
3.
Metode en metodologiese oorwegingsDie inhoud van hierdie verhandeling berus op literatuur studie en praktiese navorsing.
3.1
Die metode by die ondersoek beantwoord in bre~ trek ke aan generaliserende induksie (Stoker, 1961:40-41).In Versameling taalgegewens waarin die teenstelling geaksentueerde/nie-geaksentueerde vokaal in ooreen stemmende sillabes van vergelykbare woorde voorkom, is byeengebring. Klankverskynsels wat deur hierdie vergelyking tot openbaring kom, dien as grondslag vir klassifikasie, benoeming, defini~ring en beskry wing van die verskynsels. Uit die wesensaard van die verskynsels, na oorweging van moontlike relevante eenders- en andershede wat deur die geklassifiseerde voorbeelde gegee word, word gepoog om die bestaan van die betrokke verskynsels te verklaar1 ).
3.2
In In ondersoek so os hierdie staan die metode van sintuiglike waarneming (Stoker, 1961:61-67) sentraal. Die aard van die grondgegevvens verg dikwels ook intro speksie, byvoorbeeld kinest~tiese gewaarwordingeby artj.ku.lasia9 oudi tiewe gewaa.rwordinge van akoestiese impulse~ oordele oor die uitspraak van woorde, ens. Die subjektiewe speel hierby
1. Met die oog 0 ) uie IIbykomende oogmerk" (voetnoot
bl.3) is in die stofaanbieding hoofsaaklik ook die omslagtiger W8g van In lIinduktiewe" aanbiedingswyse gevolg, sodat die ondersoekmetode steeds deursigtig bly, om op d:i..-- wyse In illustrasie te word van daar die beginsels v,a.t hedendaags aan onderwysstudente in lesaanbiedingstegniek en onderrigmetode voorgehou word.
noodwondig TI groot rol. en die idoaal van wetcnskap
liko obj tiwiteit 8n die juistheid van bevirtdinge is hier verder vorwyd~rd as by eksperimentele en instrumcnt(~le mctodes.
Die wetenskaplikheid van sintuiglike wnarneming on intros ie 18 egter d(lurin dnt ftdit net so ruim kontroloorbaar as onige metode is. Elkeen kan
immers dio onderso'2ker se introspeks met syne vergulyk, em de-BrmGe word op .die ou end dies(:lfde bereik e.s met die metoda van 'n g!'oot aantal
proefpersone w (Posthumus, 1964: 20).
3. 3 Die inpc?rking van die studioterrc tot net die woordpare s~ruit hoofs ik uit metodolo 9 so noods~2k. Dit vorg enkole verduidelikings. Met dio beperking van die studieterrein tot TI sekere
soort woordpaar wil nic implisiot 90s6 word dat die betrokke verskynsols ~lla~nlik in hierdie taalmateriaal te voorskyn truo nil';, hierdif3 kontrRsterende
woordpare bied agter TI vorgalykingsbnsis wat op so TI
fluic: gcbiorl ns die van d ui tspraak noodsaaklik is. en reGkso coos fixy:r > f'3xy:r
repyblik > repeblik
rymatik > remetik
pres8dEnt > presedEnt
kr;Jko 1 > Kr;Jked21 2ns. (vorqelyk Vcm der ~'Iur'NG e. a. ,
1971: 27-28),
bestaan ernstige bed'Y)K:ings.Die cerste beswaar is dst die genoomde reekse nie
bruikbc,ar is om die .vokaalvordowwing of -verswakking", wEt2,rvolgens sekere vokale in woorde waarin hulle
sonder of met swak klem uitg8sprcek word, dikwcls tot r~J oorgaan, te bewys of te illustreer nie.
Die aksont in elk v,an bostaande al ternatiewe
woordklankvormo is r, konstante gegewe, en wat dan daardour hoc; gonaamd beV'lys kan word, kan me t
aksontucring nie veel to doen he nio. Die uitspraak van die betrokke VOlGllo in die oerste kolom berus bloot op die skrifboeld. Dc::.arom word die bestaan van d uitspraakvorme of verreweg die meeste
dcarvo.n soos di t in die ')orste kolom van die hierbo aangehaalde skoolhandboek verskyn, sterk betwyfel behalwo miskien as voorb(;c~lde van flagrante lett,or uitspr~.,ak. Vord8r impliseer hierdie voorbeelde 'n
vecl grotur onvastheid en fluktuasie in die SU as wat daar onses insiens vlerklik bestaan: alle
mC1orkle~nkgro"9igc woorde moot hiervolgens dan in die algemoen gobruiklike beskaafde taal minstens twee konstant varicrendo uitspraakvorme he.
Niem2~nd bGtwis die b0staan van 'n ryke verskeidonheid ....,li tspraakvormo in dio taal nio, maar ons hot roeds
so ver gcvordor dnt ons tusscn uits"Oraakvorme onder skei mot tormo soos plat uitspraak, lottoruitspraak, strc:e!c:ui tsprnE'Jc ,. stud(~ntct8.al, s.tandaardui tspraak ens. Origons vormoc,d 'n mens dat daar 'n ou bekende
onwotcnsk:o:plikh,eid [t,:m dergelike voorbcelde ton grondslag It:
~
doktrinere benaderingl)tot die gesproko taa: w~t nic met obsorvasionele gegewons rekoning wii nia - iets soos: die korrekte uitsprnak bohoort ointlik [koloni] te "'"mes (omdat di t tog so g;Jskryf stann / anders 8r jy nooit om die woord reg te s 1 nia), maar nou se Afrikanors dikwols (ointlik wodorrogtolik, as gevolg van luiheid en slordighcd" [keloni]. Volgons my waarneming is dit juis uitspruakvorme soos [keloni, fexy:r,repeblik, remetik, presedent, kr~ked81] wat ten spy to on ton koste van spelling-66rbewuste meesters
1. Skryw,:::r ho-: goen beswaar t,:}on 'n gere gverdigde norma tiewe
em g,)sofistik(1orde 10k in die SU rui 9 en ontcm b8.ar voort1 of.
DiG sumnum c:rv2n is dat '1'1 :r.lcms bui te dio gosk.rGwo
woord om l~[l,n bovvys d[,t ondorsko 1ik 'n r .
, 0 , 11 y~ 2., ~ I~ on 0] op dio botrokke p1ekke in hi0rdio ~oordo bcst22n •
BogcnocnLie bos'NClro gold ni'] wa:::.r byvoorboc rme~disJ
80t [mad~sA
J
vorgo1yk word nie. D ontucringis wut dia oorsto sil1abo botrof, die enigste
vor&nd'; fo..ktor. 1-1 r word die betrokke si11nbe a2.n d toots vn.n verskuiwondo 2.ksent onderv'!erp. In d1C · , 9 e rGsul
rO>8]
3.4 In dL, v rsum'Jling V2n dLJ voorbc31de is gGwaak teen
:n voorop g2 s toldhe id we,arvo1 gems slG gs voorbc Gldo wat 'TI bop v,rskyns::l mooi i11ustr,ur, Et8.nvaar on
dio rJS gan~geor word. is deur str::mg gchou 8.::~11 G enlw1a norm Vf'.n ::-~ks;'nt as variabole
fsktor. Dio vr:'.Ctg we.. .ro:r.l byvoorb8G1d
diG vo~aa1 in go 'n 3r opsig us in aksan tUGring v()rsl:j 1 nie 1 is ongotwyfo1d not so rc:1evant
on c~ dia vraag nangasnde d2~rdie verskyns (s)
3.5
Dio we rgc.wo ',<:n d tsprank in foncties8 transkrip sios in t:L.'rdic vorhando1ing opyoneem is 1 isobsc!rvc:~[)ion;:;el go grond (vgl. 3.2 hiorbo). Hieroor die volqondG :~ork gs:
As r'~30r on r -dos~rt ag skrywer hiervan
hOEl. bosko:i ;,:;n}."loid do.e,rtoo in 8 om to oordoc1
oor d ui ts:orc:nk vnn Afrike,:ms. Di t is bGpaald gewoon on geon b~sondoro ,rostasio dat wio uit die Q~rd vnn sy beroep en studie gting op die
mocdortcal toegespits is, die sproekwoordelike sesde sintuig vir die noukeurige waarnaming en ui thoor van die; sprcckte.al aankweel{. Ui t die aard van sy werle Gn w0rkkring is hy ook in aanraking mGt diG SU, ti1rvvyl hy ui t die aard van sy studio niu 3.1L.>.m met onbetwisb;:::.r;.; outori toi to op hierdie bcsondore studieterrein in aanraking kom nie maar ook die voorreg het om dour dGrgolik.G kundiges golei te word. - iots wat by die skryf van 'n vorhandeling soos hie o i:1 'n besondore sin waar ·,'Vord.
Hierdi(~ tr[:nskrips sword nia geru.gsteun dour 'n
afsonderlike ondorsoek nn die uitspr2.ak van die woorde wat 2S grondstof hierdie ondersook dion nie. In die verband gold vcral tWCG oorwcgings:
Die ar;,1'11 van dio woor<'l.m::.re is sover di t veral klank grepe a~ngann w~t voroelyk word, ointlik s01fovident t
en oor dir] aamvGsighoid t gobruiklikheid on ubeskaafdheid' dtlarvan in die spr(?ektClnl 'bc;staan daar min twyfel.
Aangosion dit in hiordie studio nie oor seldsame verskynsels loke3.1 verstoke 6ienaardighede jn die
beetarm dnR.r geon behoefte aan 'n kontrolun:v:~';:t;s t Il'r"1. t dour 'n enquete of
klankbandop-n£IDOS r l~ word nia. Dit handel oor daagse vcrskynsols 1. SUt on verreweg ~ie meeeta lesers
uit die s tcerdu groep wat hierAie verhandeling tor hend neem, besit self die kontrolemaatstaf, nl.
d~e Af~' n AB on SU. Van die geagte lsser hang dit due o:~ '<ie ui tspraakgo gewens hierin vervat d toets VCP}'T'3tenskaplike onweerlegbaarheid kan verdra.
3.6 Di t is ig Gill te neem dat in d fonet sa weergawe van d duur v~n vokalG by die ouer tici aange sluit worr. Ek transkribc:.::r byveorbeeld ['me: dis]
die candrtg op die duurverskil vcm die eerste
vokaal in [m8de'seineJ vestig. Bowendien: [e:/eJ mag fono10gias ni~ relevant waes nie 9 maar foneties
is d i t - juis in n ondersoek soos diG onderhawige van besliss.:.m(1.e belang~ die verskuiwende nksent
t dikwols j' s en feitlik n6t hierdie implikasie verqolyk ['me:x6ful- me'dufienlo:s].
Terwyl di t oor e orto gr2.,fie se gac.n9 'n laaste opmerkinq: dic::" c;ttertipe vJ'j,n die g-skryfsimbool vvyk af V8.l1 clie gewone. Dis 'n onverhelpbRre gevo1g
V",,:tl die teqniese probleme wat ondervind is met die
reprodulcsie vr.n die fonetiese sa['~m met die konven sionele skryftekens.
HOOFSTUK II GRONDBEGRIPPE
Dis 'n wotonskupliko cis dat oar grondbo grippo besin word. Tog verskyn in hierdie hoofstuk meor as bloat besinning oor grondbegrippe.
Omdnt die ontwikkeling op d~e gebied van fonetiek wat die AfrikaansJ taal betref, ~ groot agtorstnnd in ver
gelyking n1(")t dio nui. tCllnnd het - die bodroewende werklik heid is dnt ons nie voel vordcr as 1927 is nie, die jaar vvaarin Le Roux en PienQ~r se baanbrekerswork, AfrikE'.anse fonetiek, vcrskyn het-, is dit nodig om sekere fonctiesc aspekte feitlik van meet af aan te ondersock. Hierdie hoofstuk vorm dus ook die teoretieso grondslag vir die praktiese ondersoek.
In di::; opskrif,
y
okao.lv~e.rp.nd(;rinq on die ve.rskui.!L§..,nde aksent, is in die vol gordo I,-vO,:1rin di t bospreek word, die volgcndc ondorwcrpe van bel!lng:die vokc.al;
die klankgreop (die ~an die aksent onderliggende tanlstruktuur);
die nks2nt;
vokaalverancJ.3:ring.
DiG begrip artikulusiobasis en die Afrikaanse artikulasie basis word ten slotto behandel.
1. Die vokaal
1.1 Definisie
~ Vokacl is ~ stemhebbepde segment uit d spraak stroom wat ouditief as ~ komploksa toon ervnar word on akoostios gekenmerk word deur periodiese golwe (De Villiers, 1967: 29). Vokale word onderling van
moka2.r ondursk(d op grond vc.n timbreverskille wat deur geomotriaso konfigurnsies van d resonansie ruimtvs deur o.rtikul:-;.s ewe; gings v8roorsaak word
(nol, 195 3: 11-12). Voko.l:::: v2rski1 van konsonanto daarin dnt daQr by vokale "goon Bfsluiting en geen
garuisvormondo vGrn0uing ••••• of va ggingi' (Ve.n d:r I'1orwc; 1963: 25,)) van die goluidstroom is nL;.
1.2 VokQQlarb.lcuL --,~ -.-
_
... .,....In diG lig van va hodondnagsG ro.diografiesc gnicke
wnnr~eur ondor nndor8 di~ h8 sprQ~kkanaal op on foto b·.Jsigtig word - tot onlangs kon slogs ciner ondordolc gufotogr~fu2r word (De Lattre~ 1971: 132)
di t dui ik d:'l t die vok'"',?,lkaelrt Veln Daniel
Janos (Le Raux on Pionanr, 1927: 28-29) nie moor as
grondsl~g vir voka~lindoling knn dion nio (Fant, 1905: 128).
ori.; s .~ rsoeke hot feito nan die lig gobrinQ lNnt by dio fonot so v2rklf~ring van
vob22~lv2rnncL:;ringsvc;rs!7ns(ls van .k2~rdinale belang blyk tv w;:; s. Ook ["i0t die:: oog op In gangbare
torminol0 gis...: ring is c11 t nodi 9 am hier ve illende 2.spekte vcm v ,,··.,.~lc.lvoortbronging on -vlaarneming te o;Jper ..
Vokrtlc V'iO ond:::;rling i op grand van hulle
boson.dara klo.nkkwali toit on hoogs wEL,rskynlik oak
deur In spr::-'cUkI'lOtoriuso \..;rv~l,ring of wete by dt<.: hoarder van ho dio klQnkc; goo..rt or word (Zinkin, 1968: 457). Dio ouditiowo 8rv~ring van hierdie kwalitoits vcrsk G kan ~oeilik onder woordo gobring word, en die oudi tiowc,'::'oJ,: bi~)d gcvolglik min 9 ec.mth.::.id
Rifik'~8io. Op akoostiesc vlak kan deur van elektroniGso apparaat meetbare visuo10 voorstollings vnn d interne
f~~kwcnsio-strukture vc,n vokalo 9 word. Hier bestaan vir
klanko onontgonne, en daarbenewens bestnan dnar bedonk ge of alles 'N::-'.t akocst s tot openbaring kom, evant is. in die sin d~t dit dour die mems wanrnoembrto.r on vcrtolkbctar is (vgl. Van den Berg,
1962: 51).
Ondanks bosV'lP.ro so os die van Lanham(1964:
5,11)
wil t tog voorkom of die artikulntoriesQ in die boskrywonde fonetiek stoeds fund~t1L:Y'.t\.;el bly. Ek mo,:;t my in die vGrband sknar by terson(196 8: 171):
"Descriptive phonetics is prim~rily organized and appoars to be mostctivoly specified rms of the physiology
of och production~.
Dic~ t:rtikul:::s L~]~~rOSOss2 kiln D,S dio "oorsaak" van o oosticso on ouditi8we vorskynsels vertolk wo Fonotios beste.em die verskynsel spraak in
c dimansiGs wnarvo.n die ~rtikulat~riase die boc1cm- en di~; Quai ti'.. . .1"IN2 die oppervlakstratum is.
Tussonin
10
die akoestieso.gas ion die Afrikannse artikulasieorgane en -bowogings nn my W2 nog nia instrumonteol onder sook is nio, is dit nJdig ~n gowottig om die
hipotuse te stcl dat die Afriko.anse artikulasie organo in hoofs:-'.ak op diosolf,do manler c.s die van ander t~,l(j fllnksionoor. Ui t 'n stud van Duitse
(Do Lattro,
1971: 139, 140, 152),
e (De Lattra,1971: 145, 149, 152;
Mohr,1971: 85;
Gcndr0::'l, 1962~
158, 160, 163, 165),
Sweedse(Fant,
1965: 130),
Amorika~ns-Engelse (De Lattro,1971: 150,151),
Spaanso (Do Lattro,1971: 143,
144,152),
RUSt3 se; (Zinkin,1968: 264-317)
onArabioso (Dc Lattro,
1971: 130)
vokaalartikulasie st8.nde kan s ro bevindinge ook op Afrikaanstoeg word.
Op artikulato so , soos oak bevostig dour
akocstiosc ro , moot die sp~aakkanaal by vokaalartikulasie gosi0n word ns ~ uniforme rcsom:msiobuis wat by die larinks goslote en by dio lippc oap is Luttre, 1971: 131). By
die urtikuh1.sie vcm vokc:dG behalwo .die [8
J
on [reJ vorm ~io tong orons ;. in hiordio buis ~ boggol, w':,:,c'..rc1c:;ur In kons sio of vernouing in die buis voroorscJl.li: word en 2.S gevolg wac~rvan claar minstenstwo,::; r;::sonore:nde lugkolommc glJvorm v{Qrd. DiG
groott0 v(-~n di\.~ frontqle Ie orn n03m toe, en dio
groottc ven d k om noom [-'oS die; ver nouing byvoorb 31~
o
li~gerondo reoks [y, u,oJ
van voor nc. ~gter vo Die kwaliteitsver3nde ringo wor~ in dio formantformasies woorspiecl, en
di t is noontlik am m~:t b van dubbolbuisreSOIL:2tors die vokC:Lc,lkl:":'.rui:o kunsmc" ti9 to P (Fan t, 1965: fig. 12, bl.133). rgolyk fig. 1, bl.la en
fig. 2, b1. 22.
Din o"0ning w:-, t by die varnOll gl:.;vorm word, v,orskil in grootte vir be do voka18, on dit hot ook TI
ui two rl< inC;; op die klc.n.kkleur (m gevolglik op die formcm te > !O'Tlho offe; c t of increas inCj tho tongue constriction minimal aroa is to tho F-pattorn in Q direction towar~s that of neutral vowel,
1.0. it bocomes l~ss extreme" (F , 1
8.
216). DiG spraakkc.:na8.1 het goon dorgel n08monswaar digo vornouing by artikulns vanraJ
0, en Hthe vocal tract simulates Q tUbu of conscross-soction)"',l nroCt" (Fant, 1968: fig.26, ). iding hiervnn is dit duidolik [oJ
TI oop vokaa1 is en, met die oog op die sighs
kan word. Artikulatorios vorskil dit ingrypond van diQ nnd~r vpkalc in di2 sin dnt die
rAJ
se kW81i toi t cLour 'n onJ:::81resonntor en die van dieand~r vakn18 dour dub~olr)sonators bepaal word.
Dies21fdo geld VGn [re] boha~wa dnt dit met gerondo lippe gorealisocr word.
Dio vornouing wcarv~n hier sprO,ke is, moot nie met dio tr~disionolc tonghoogte verwar word nie
( F ~lnt, 1 96 5: 128 ; 1 96 8 : 215 ) •
BohQ,l"':'J VV2Qr clie hOOgSt8 vlQk V2.n dio tong - die grondslag vir die kartogr2,fiose vokaalindeling en -boskrywing - sa.amval met dio grootte en die posisie van dio vornouing in dio spraakkanaal, is dio
hoogsto vlQk van diG tong by vok2.alartikulasio
o.koostius em oudi tief irrel,ov2,nt. Wat dio sogenaamde voorvobllo bc~tr;_~f ~ is dC'~'l,r '1'1 naclere ooreenkoms
tUSSGl1 di.:; volc...c;,lb:~artposisios ',j~:l die grootto en pos 1S l·j v:::m (I,io vernouinqs. Di t gold e gter glad !~ie van die: agturvoknlo nia.
DLJ ko,:,l- t3n die mondhol to funksionoGr as eonheid In dL.: SIJl~~L8.kpr,'Js,-: s. BI vok::,alartikulas io funks iOYie 8r die kOGlholto as onontbc~rlikc medc~epalor van die
bc~soncl(}r,~; kVl:],litoit wat olke vokaal kenmerk, omdat
dit die agtorste of dorsale reson~nsicruimte vorm.
~aar is ogtcr con f2sot van die koolholt8working wat by vok2.al- en ~lnclcgroepartikulasic en by die
fone tieS,] vcrklnring V3.n vok2.alvcrandcringsvcrskyn
sels by ~kscntv8rskuiwing van diG grootste belang blyk to w.Jes ~ nc~c'mlik die: fei t dnt clie onderlingc vcrskiJlu in intonsiteit vc,n die vokale in diG belangrikstc opsig deur f~ringeuse konfigurnsius
lur tho volume of the pharyngo tract, tho mere tho pawor of tho sound increcs(;s ~v
( Z ink in, 1968
~
266) 1) •Die vo van die farinks kan by die vorskillendG voknL: ;:::~':1nsicnlik vorskil. Sy varm on grootte by diu c::rt io v::.n [i/yJ en [n] vorm in vorsl!: 10ndo talc t'!.'co ui rstos (Zink ,1968: 4,
fig.25; De Lnttre, 1971: 1]0, 142, 143, 144, 149): b klein vir [n] en b groat vir [i/y]
(vgl. fig.l,
pl. IS).
H rdie vo in grootto is ni0 s gs 'n goval V8,n vcrskil in dio afstand vem diG tongwortel tot d io ag rsto kc~olwEmd nio, maar word ook wC8rspie~1 in die licl:s-rcgsrigting(Fant, 1955: 126). Om v~1rskeie rE.l s, onder re
y
woons lugdr"'J.kvorsldlle (Zicldn, 1968: 266), en omda t &ic v[m dio farinks di}: on hord is vir [a] em
en dun is v [y/i], a 8..S govolg van die y
lugvoluf:.1(:.;vorms (Zinldn, 1968: 267), is die klank cnorgio W2. t dour [2.] vrygos tel word, baio groter
as di6 vir [iJ. Dio and~r hot tussenstando: vir ~ dorsal0 vokal0 [a, 0, ~J is die volume van die farinks iner as vir diG frontale vokale
[i~ 0, 8, y,
iJ.
Dio ral v['_n diu fnriclcs C'..S oorsank vc.n dio intonsi ted tsv,~:rskille van diG verskillondG vokale is van groat bolang by sillab ekvorming, soos lator s b1yk. Llh08v'lel die fn,rinks by clio, /J.rtikulas VEm Clfsondurlik gec.rtiku1,;\-;rcl2 e 'f: min of, moer
konst2.nte em k,]run8rkendo konfiguro.sie vir 'n b2psclde v0knal [1Clnn:.:;em, is n.i t by 8..nnoGnlop spraak nie dic; g8v~_1 n1\.:;. Die.; v';)rm en groottc vo',n die farinks moot c sondor m00r V0rst8,~',n word as 'n noodw2ndige
1. Hi8rdio halo anngaloonthaid word vo11Gdig en oortuigend bohan<:1(31 in Zinkin, 1963: 224-2'33; 261-271.
FRANS DUITS
Vaste 1yn: .! in RIR Vaste 1yn: .! in IHR
Gebroke lyn: ~ in RAR Gebroke lyn: ~ in STAR
(Saamgestel uit X-straaldiagramme. (Saamgeste1 uit X-straa1diagramme.
Delattre. 1971: 149) Delattre. 1971: 142)
DUITS ~
Vaste 1yn: .!. in JIBA U in SUCHE
Gebroke 1yn: ~ in JABA (Vo1gens X-straaldiagram in
De1attre. 1971: 139)
(Saamgestel uit X-straa1diagramme,
..,
gevalg van die tong90sisic Gn~orm nie (Zinkin, 1968: 279;vgl. ook Mohr, 1971: 33-84).
Die betrokkcmhcid van c1i,c' farinks op d kwali tei t v
van vok~l~ word dsur Ziclrin (1968: 288-304)
gelyktydig op artiku12toriesG en ak0estiese vlak inrlringond ond·2rsoek. Hy kom onder andere tot die vol gende gevol gtreld::ings:
..The modulations of the pharynx within a spocific sector results in a reconstruction of the spectrum of C sPJoch sound. Ii DL;: hoer forn.ant van raJ on [oJ
word in die farinks en die laor formant in die frontalc rosonansieruimte yovorm. Tydens die
realisaring van [iJ is die verhoudings die teenoor
y
gestolc1o (Zinkin, 1968: 303).
1,,4 Klassifik;::.sie van vokale
Die v()kac~lklCtSS ifikas io wett hier vol g, is onvollcdi 9 omd~t slogs daardio aspekte in ag geneem word wat direkte betrekking het op die verdere verloop VQn die studie. Die gcbrek aar konkrete instrumontole gegowens oor d spraakkannalkonfigurasJes by die roalisoring van Afrik~,anse vok e wcrk 'n mate van vo.aghoid in dJe hand, ma2-r so met dorgolike
gegcwens sou TI klassifikasio van Afrikaanse vokalG
~ie veol anders daar uitgesion hot nie, want vir
'n hantoorbare: en bruikbaro indeling is v.ereenvoudiging
en voralgemcning van komplekse gegew0ns noodsaaklik. Die indcling borus op ouditiof-akoestiese kenmerke van vokalo wat tot die vlak van artikulatoriose aspokte toruggovoer word. Dio studio van Fant, 196 8, het as stork riglyn gcdien, terwyl introspek
tiowo on regstroekse waarnoming van artikulasiobewogings dit moontlik gomaak hot om dio indeling op sifiek Afrik~~anso vokcle vcm toopassing te maak. Die
Afrikcanse literatuur oor hierdie onderwerp vorm die brae agtergrond.
Die fundnmentele problocm wat oorbrug moos word, clio vind v~n m;:'.n tstf"1..\vv-,,'o wc.C'orvol gens die spraak kanc.alkonfigurasie woargegee kan word.
Dio posisie vnn die tongboggcl in die spraakkanaal en 0 groottc van dio vornouing wnt so gevorm word,
twc;o bol~ngriko nrtikulnto,ricse pnramoters by voka~lartikulasio, omdnt dit ~ baie goeie aanduiding van 0 tongkonfigurnsio gee en govolglik van die
vorra on grootto van die rosonorende lugkolomme. In dio verb word da~r uitgegnan van drie kontrnste ronde sprcwkkanaalkonfigurasies, nl. die vir [i, uJ en [a], wr.::.t as .brucens" lean dion vir die vasstelling van d bctrokke gogowons vir die ander vokale.
Yir [iJ is d vornouing die verste voor in die mond.
n Bais klejn rosonc.nsieruimte word voor in die mond gcvorm on In o groto ngtor in die mond. Vir [a] is die v~rnouing die VGrsto agter in die mond on vir [u] in die middol v:::m dil) spraakkanaal. Die volume vorhoudings van orale rosonansicholto: faringeuse resonansieholte in em
3
is viidi~
onderstaande Franso vokslo soos volg:[a] 59: 8,4 [uJ 54: 31
[i] ,6: 73
(Mohr, 1971: 84). Die vernouingspo8isies, gemeet van die epiglottis af, is vir die onderstaande Franse vokale soos volg:
[0.] 4 em [u] 8,5 em [i] 12,5 em (Mohr, 1971: 84) •
Hierui t blyk di t b2"iJ duidolik da t [i ] en [a] teenoorgcstoldc spraakko.no.alkonfiguras s
vertoonwoordig,cn dct die vornouingsposis vir [a] laag in die farinks 13 (vgl. ook fig. 1, bl.18).
Die vernouingsD0sisio vir [u]
Ie
op 0,25 em na presios tusson dio vir [iJ en [~J. Uit hiardie ge gowons blyk di took dui(lalik hoe onvorsoonbaar "vernouingsposisie Ii en "hoog van die tong Ii is:Herloi tot die werkliko afmotings is die hoogsto tongposisio vir [iJ en [u] gons die skaalteko ning ven C.r'l.Doke (Lo Roux on Picns-ar, 1927: 28) ongOVJ.:r 1~05 em van mekaar , torwyl die botrokke vernouingsposisies volgens bosta~nde afmotings
4,0
em van mekaar af is.rdot die oog op dL::; bonoerning V8.n die posisio van d vernouing word die sprc.akkono.al vano.f dio lippe tot
dio farilli~s verdool in 'n frontale, medicle
en
dorsalestrook. In worklikheid het d spraakkanaal 'n goboe V0rn: rlio mondhol to is horisontat:.l,. die koolhol to vert HLjrdia goboe vor:r.::t moot 'n ui tworking he op byvoorba~ld die rigt 9 van klankgolwo on dio de ektoring d~arvan, :r.::ta~r as vokaalondorskeidondo fakt0r is dit irrelevant. Govolglik is dit moontlik .om tor willa vc.n voroonvoudiging die s-praakkanaal as
~ raguit buis voar te s 1 (vgl. fig.2 bl.22).
rvalgons is dio varnouingsposisios vir [y/i,
lie,
8, u~ 0, ~/aJ ondcrskoi lik frontaal, profrontaal~
mGctiaalfrontQ~~l, modiaal, modi8.aldClrsaEtl on dors • As hiordic vokalo in bosta~ndo volgorde no. mekaar
geroalise~r wor~~ is a vorskuiwing van d vor nouing in ~ frontaaldorsnlo rigting introspoktiof wr:,arno 8mb aar.
Dis gorioflik em tussen dorsnla en frontale vokale to ondorskoi. Die [u] wore vir die doel as dorsnlo vokaal boskou.
Dio grootto van d vornouing kan in dria grade ui tgodruk word: stork varnou [i, u, 0/a]; matig vernou [0, oJ on sw~.J<;: vernou [8J.
CII CII .,.. .,.. III -+ III I Q.
.
,.. 10....
e III 11'1 11'1 11'1 0 ,...CII 0 &. 0 S- 0. o 11-, s- 10 0. '0 ;111 +J CII CII ,... CII CII ,... 0 e ,...Lar1nks ,... 10 .... ,... 100. 0 ro Lippe ro
...
10111 ... ro ro +J .,.. CII.t
e III s- '0 III -g '0 ... GI 0 0 ClIO CIllO s- s e EO. E E+J 0.. LL. i/y E aloe u o a(:)/:lDie sketse gee alleenlik 'n voorstelling van die beg1nsels wat met die oog op In vokaalindeling toegepas is by die bepal1ng van die posisie en graad van die vernouing wat deur die tong veroor
saak word. Die posisie van die dorsale. ~diale en frontale vernouing is volgens die meting
Wat die lippc betro~ moot dnar tussen gerond en nie-g rona ondersicei word. "In general an
increused degree of lip-r 9 lowers all formant frequl.;ncies irrc ctivG of the shape
of th8 vocal trcct but by highly variable amounts" (Fcnt, 1968: 215). Dat die Afrikaanse [iJ on [oJ dlmr 'n m.inimn:~l gesplete lipstand gekenmerk word, hot nio ~ nuomenswnardige en vok~nlonderskeidende
uitwerking op die klA.nkkwaliteit da8.rvan nio. Die tocnstGlling gesplo to InJutr~::tle lips tnnd bcstaan wel in Afrika8.ns, mFiar as vokaalonderskeidende kenmerk is di t in Afrikaans prG.kt s irrelovnnt. In f.frikaans is [y,
i,
re, u, oJ en r~J geronde vokale.Orndnt die farinksvoluI:w in verbcmd gebring word met rIie rcl2.ticwG hC'~rc1heid v::::n (lio ver.skillendo vokale
(vgl. bl.17) en omcL::-,t c1io fnrinks 'n belangrike
funl{sio by l{lc~nkgrooprc.~lis.~ring het (vgl. bl.26 e.v.), is dit n0dig am dit as ~ bykomstige paramoter aan
te toon en ten mins tussl.:m grootfarinksvokale en klcinfnrinl(svokc.le, rc;spcl;:tif;welik [i/y, u,
e/reJ
~n[0,
~, eJ, to on~0rskci. Die ander vokale hetIn middelmn ti go f2rinksvolumo.
Ten slotte moot dn.nrop g(~wys word uat. die [e J ten opsigte van sprn-:,kkcmnalvorm (Jintlik 'n 9iongenrtiku
crda~ voka21 is, ood~t dear geen tongboggcling
on g2en lipronding is nio. Slegs asemhalings orgcme on stomb['~nde Hfunksionoer" t;y uens die
rouliscring VQn hiorcJic voko.nl. f"s govolg hiervan word diJ [eJ met b c min artikulasiespanning
gorealis8er.
DiG Qrtikulr:~torL.::so k:mmorko van die onderskeie
(J) •..-l ro al H ::l QO . ..-l +l ~ 0 ~ QO >=l 0 E-I Prefrontaal
* *
POSISIEJ
~Lctic.nlfront::":l*
VAN DIE diru:.l*
VERNOUIN, Me aiCcD.lc.orsa::.l*
clorsC'.al* *
,.GRAAD 1 Stork varnou
* *
*
* *
VAN .• Mntig varneu
* *
*
VERNOUING[ Swnk vornou
*
r .)to Gcr,)ndLIPSTAN~
*
*
*
* *
I ! Ong8rond*
*
* *
*
,I
Groot...
*' FARINKS-)* *
'*
P';idc1elm8. ti9 VOLUHE1
* * *
KL}in* * *
2. Die klankgr(~e..RBehalwo c1ct die klenkgrcep imJ.)lisiet betrokke is wannG;)r dit, soos in die tal hiorvrm, oor aksent
gac:m, boh.::: f.LJ klr:.nkgrl)ep artilru12.toricse prose sse W:lt vc"n 8 gr~)()tsto belnng is vir die verklaring van voknalvorand0ringsvarskynsols, ~lhoewol dit oars veel later duidelik sal word.
Dis prakties, vorholderend on uiters noodsaaklik om tussen lettorgrc.:::p en klcmlc groep (spreak grcep)
ondorskui: ()or~gono.:::mdo kan klc:nrblyklik net op lett:]rs botrekking he en moot dus tot die vlak van die skrif em s~oel1ing (kod.a) bcpcrk w0rd, terwyl
klankgrc_;}? of sillr;,bel ) vir die tan1 2} geres8rv8er word.
1. Die g3dr:>.gto bcstD8.n d--:.t sillabc as neutrale term toege pas mJot 'NorC:. socl-:-:.t c.i t bohl0 lettergroop en klankgreep insluit. WJens die uit~enlopendhcid van die twee
be grippe - dio OGn ho,)rt r dio linguistiek tuis, diG anc\..:;r onc1.o,r kode - is eli t to botwyfel of daar be hooftc arm so 'n n.:::utr::.lo t8rm bost2.an.
2.1 Definisie
Op fonologiesc vlak mac.k J~kobson en Halle (196 8: 422)
die volgcmde ondcrske tusson foneem en klankgruep: "The distinctivo fcc,tures are nligned into simultaneous
bundl~s c ad phonemes; phonemes arc concatenatod into
sequenc,; s; the elemen to.ry po. ttorn underlying any grouping of phonemes is the syllable."
Op oudi tiewc vlak i,s die sillabe volgens Yen der IvI8rwe (196
3:
250) ,,'n sprl18,k greep met een sonori teJ ts piek.« Die begrip sonoritoit (ndie eicnskap van n klc:mk wn t dL} draagwyd of hoorbaarhe idsafs tan,.d dc.nrV211 bep2al II (Van der rwc], 1963: 251» .is 'nontwykondc, moeilik bo grypbare ,.ci(mskap van 'n klank", en Do Gr00t S3 die vol g(Jndo dU2vroor: ifDi t be grip is cchtcr mocilijk te finicron. Het wordt wat de perccptiG betroft, weI g~'!dofinL:;cr els 'grand van vGr-d~::.ng(mclhGid vrm h:.;t gcluiil, ~, m2,::::.r dan zijn lang niet 0 toupcn vsn s2110ritcit in eon woord tevens
tappen vnn lettcrgro ii (1964: 201).
Dio vorskil tussen sonoritcit en intensitcit is nio C1.uic.clik G, maar die vr~';ftg ontsto.,en of intonsi tei t soos. bop;,,~l dour dio amplitude van 'n goluidgolf nie n gangba~rdor norm is as Donoriteit nie (vgl. in dir3 vorband Heffner, 1964: 73-74). Ek stem met
die volge~de voorstel:ing v~n sake saam:
.The rise and fall of intensity in a certain period of timJ forms tho syllnblc. Thus acoustically a syllable is notning but an uninterrupted increase and decline in the intensity of sound, perceived by thG hearing ns a curve of intensity. Within the syllabIc, the increase of the amount of intonsity proceeds wi tho"nt interrupti')n, cmd a single syllable makes up 8- s8paratG portion of energy, separated
soms WLCI 'n ondGrbreking in e stygende intensi tei ts kromme veroors~ak, is hierdio ondcrbreking maklik
ondcrskeibner van die d:::lando kromme aan die einde y
van die sillabe (Zinkin, 1968: 231).
Die sillabe, kan dUs g,::;dcfiniGor word as 'n spraak
klank l ) of. 'n oenhl3 id ven
a~::m(;engcstrongclde
spraakklanke vmt binne 'n bepaaldG tydsduur in 'n ononderbrokestygendo on dnlenQe intensiteitverloop gere iseer word.
Interess cspGktG van d k12nkgreep, byvoorbeold
y
d8.t dit ccs i,the unit of speech" (Zinkin, 1968: 279) beskou wa of d~t "thG sounds of most phonemes
cannot be uttered ,;ffectively by themsolv()s ••••
thQt is, vvi thout putting it in a syllab WI (Bolinger,
1968: 47), is nie hier ter snke nic.
Die) term 1:lc.l].k:;..grc8pker!!.: is bruikbf'.ar om n['. die in tens i tci tspi,Jkl:ra(Jnde foon-in-kln'1kgr:Gp to verwys: die ,sillo.b rn is gowoonlik (mo.nr nie noodwendig nie)
'n voka[~l. In [libmb erx] on [patnte: r] is die
middclstc sillabokerne konsonante, dio sogenaamde sillab se konsonante.
2.2 Klankgroo~v~ortbrenging
Die bovindings van S tson, soos onuer andere aangehaal deur De Villiers, 1964: ,3; Jakobson en Halle,
1967: ; De ~root, 1964: 202, word gemeon aan vaar, naamlik dnt die klankgreop gGvorm word dGur
wballistieso bcwegings van die int~rkostnlc spiere wat tlio ui tg2.ande r:tsem met klein rukke ••• lc,at
ontsnn'P¥~ (De Villiers, 1964: 34) en gep,~,.ardgaande
.beweg gon van mond en kOGl, die meestnl het type slui ting - :Jpening - s t i n g van d ademkanalen vertonen" (De Groot, 1964: 202~.
1. In byvoJrbu,::;ld: ItNie [nJ nie, m2n, [lJ
iii,
vorm [n] en [lJ enkelfoonsillabos.Zinkin (1968: 233 e.v.) se bevindinge toon oorsenkomste met diG vc.n Stetson, r.l8.ar sy studie warp ongetwyfeld nUV'!(l li g op dic; asemhelingsme gnnisme by sprank on klankgrocpv00rtbrenging on veral op die funksie van die f~·,rinks by klank gro epartikulas ie.
2.3' Die funksie van die farinks by klnnkgreepvoort brcnging
In ooroonstemming met d funksie wat die farinks by die inherente intensiteitsvorskille van die
v()rskillende vokale vervul, word die sillabiese intensiteitskrommes veroorsaak deur faringeuse
modulr.sies. wAs the pharynx is gre.dunlly constricted, thoro is an increase in loudness; at the moment of maximal constriction, the curve forms its peak, as
the ph:::.rynx grndun.lly c. tos, the descending branch represonting ~ho decrease in loudness appears· (280).
(Vgl. ook Stevens on House, 1961: 315, kol.2.) Waar die oro.le o.rtikulasiebewegings steeds no. '11
statiese konfigurasie. vir 'l1 b8pnaJ.de foon mik,
voorsicm die farinks TI d.in<::>,r::1ieso intensi tei tskwantum.
In pleat 9 van die byvoegs toon die reeks
rolfilmradi0foto's dat torwyl die mond reeds vir die artikulasj 0 v:::m [e.] open, die farinks steeds
ontspanno un uitgeswel bly en cors +ydens die
realisering van [a] geleidclik oorgaan tot die mak simale konstriksie wat vir ] voreis word, en de.arne. weer geleidelik ontspan (vergroot). Die
farinks rengoor dus nio meganies of uit fisiologiose noodwcndighoid op die oopheid van die mond of enige
r orale artikulasiebewcging nie (279). (Vgl. ook Mohr, 1971: 83-84.) Hierdic sametrekking en
ontspanning van die farinks val saam met die stygende en dalend8 intcnsi tei t wat die klankgreep kerunerkl ).
1. wIn Table 9 (8.Dpendix) of the ,c racliograms of the resonating tract, the frame cuttings show the
beginning o'f tho sound, tho pharynx is in full readiness for its ~roduction. This reveals the anticipatory responsiveness of tho pharynx" (280).
Vir [jnJ is die konstriksio van die farinks op die intensi t,; i tspiek SV'lc"kk8r o.s vir [ja J, vir [je J swakker as vir [joJ.
Aangosien die [u, yJ on [iJ 'n vergrote farinks
veruis, vind sill~be-intonsifering nia plaas deur dio dio.m,;ltriesG snmctr:..;kking nie m'J.ar deur oorlangso, dit wil se dour vorkorting van die farinksbuis.
Aangosion die oorlnngse spier!; VE'vn die farinks swakker is as clie cliamotrieso, iithe modulations of [uJ show Ii ttlc rnnge in v['.riGtions, which is in accordance
formatiDn of the simple syllabIc raJ and the complex syllablo [jaJ. The pictur.:; prosented for the
uttcrnncG of tIl\,,! simple syllabIc [o.J may P.t first S8em surprising. From the stutic diagrams of [a.] pres d in Saction 24 wo know that the opening of tho mouth is c.ccompanied by a considerab constriction of tho pharynx. Here (in frame 15), on the other
hand, we sec that as the mouth is opened, the pharynx remains dilatad. This means, first, that the
phonation of raJ has not yet begun in this.frnmc and, so cond , that tho modu.la tions of th'J ·....l1arynx arise not in mechanical d2p~ndence on the opening of the mouth
2F-21L-~~~e other articulation, but in response to a
sPGcial and indop.:~nclent nervous imEllse which is,
however, coordinated with the giY~2ral ar~iculation.
(Ek onderstrcop). The transition of the tube to its narrowed state occurs gradually from frame to frame. Towards the end of tho syllable (frame 26) the mouth is not yet clQsc:d, but the pharynx is again becoming
y
with the small acoustic variability of this sound and its small cc.po,ci ty for reductionn (281).
Vir [ji] (plc.nt ), twee fone wat met baie ecnderse farirLk8VOrms geartikul or word, is die modulasi8 deur die farinks minimaal. c maksimale_sillabiese modulasics kom by [a] en [oJ voor (Afr. [;)] S2.1
hiorby ingesluit kan word), waar die farinks nie alleen Vern,)U nie mflar oolc vc.;rkort; vir [i, e J en [u] is die faringouse sc:metrekkings geringer en vina dit dour vcrkorting van d buis plaas (281). Die sillabepiekvormende sametrekkings van die farinks vind normaalwGg binne di.e b de pGrke van die
farinkskonfigurasie vir In be vokanl plaas. nThe constriction of the tube in the process of syllabic r()inforcGr.1cmt must bG evaluated not 8,8 o.bsoluto constrictii)n bU.t as rolRtivG constriction wi thin the: formant dimonsion of the given vowel •• 19
v
(Zinkin, 1968: 321).
2.4 fmtisi1Jo'sio Gn rett.msie wc.t Jie farinksfunksionering
kenmerk
Een van die int,3ressnntstG on, vir ons doel, belangrikste bevindinge van die ondersook van " Zinkin is dat die
funksionering van die farinks deu~ ~wee teenstrydige neigings gekenmerk word, naamlik r, opvallende
antisipatoriGse gevoeligheid in die farinks waar volgens dit vroegty~ig in geroedhaid gebring word vir die s[',notrekking van r, volgcmde klankgreep
.enersyds, terwyl eli t andersyds gekenmerk word deur
r, traagheid om van stand te verander. Hierdie
eienskap van die farinks word op oortuigende wyse v
uiteengesit (Zinkin, 1968: 280-286; J04-314). Op
bl.281-282 se hy oor die farinks: ¥f • • • • a Single
general Iflw operates here;, namely the anticipation of tho foJlowing positional movement and the
toon hy in vcrge1ykende x-strna1fotosketse aan dat die farin};:svo1umc e,ansicn1ik grot()r is tydens die rG is,.::ring V2,n [e] in S~ ti es dieren1isering daarvan in
ate>
2,S govo1g vnn die: antisipnsic in die fr,rinks van diG groot ferinksvo1ume wet die [iJ vereis. In g.54 (b1.309) is die fe,rinks k1ciner vir die cerste bok1emto'ondG raJ in 2,S vir die onbe toonde[&]
in arkan: in gonoemde gevu1 word die fc.rinks ngGreed gem£tctk" vir die sterk samo trekking wnt die vo1gende bek1emtoonde [a] vereis. In Afrikc-IlnS bE:stann ::'..c.er nie so 'n gevorderdeinstrumonto1o studio wacrin die funksie van die farinks by si11nbcpiekvorming ondersoek is nio. Ek [.',anV:Lc,r dat hierdic Droscsse W2.t in Russies bcstr,an, O!lk in Afrilc2.nns en in ander tale wat
c,nkgr2pe en woardaksent besit, aengetref word. Vokr1(1,lvoranc1<Jring in onbcklemtr)onae k1ankgrope vind
onder e,ndcrc ook in RussiQS (Zinkin, 1968: 308-313). Dio fc..rinksworking. kan nie introspekticf ondcrsoek vv)rd niG. Wa,nncer 'n sproker egter dopgehou w~rd, voral iemnnd wat TI groep toaspreek, is die
aktiewG bewegings van dio 2.damsappel weI duidelik sigbCl.ar.
Die3nstrydige kcnmorko VQn die werking van die farinks- cnersy~s die entisipatoriese gevoeligheid, and"rsyds die trc-.agheid dc.arvnn - is van kardina1e belang in verb8.nd met vokrUllve J..~ngsverskynsels.
Met die begrip 2ksont staan ons, sover dit meersillabige .woordo aang2.c,n, ap die tc;rrGin V~;ln die intersi1labiose: 'n klank groop so reliGf of promincnsie grac.d kan immors
sIc gs gcken wo~'d teem die maatstaf van die mindore of moe rc gaakscntuGor~eid van e omringende klankgropo. As deel van 'n sinskonstruksie word ook
diD crucolsillo.bi ge woorc1 by prominwnsie gradcring botrok.
3.1 Dcfinisio
likscnt of klomt8n (sillnbcprominonsie) kan vir ons doel gcdefinioor word as die rc1ntiewe
prominensicgrnnd van k1~nkgr8pe in meersi11abige woorO.8 (V'loordnksont) of die prominensic graad vnn k1ankgropc, woorde en woordgroepe in .die sinstru.k
tuur, in watter geva1 k1ankgrecp ook ~ onke1si11abige woord kan woes (sinsrucscnt).
3.2 Fonetios;) aspekte VGn die aksent
Ouditief qosproke berus dieprominlmsicgraad van woorde in die; nlgon1iJcm o~) dL) b.£i~!_of swakkcr
wn['crnGcmb:;2,rh,:;ic~ dc::.c..rvan. GCHlks2ntueerdc Jclankgx..ilpc v5')rk:r:.Y__J...!.1_.qc:wcmc spr~:.:~k__groter ..E.Eominensie _c!911r
v:; rho0 g d j in tuns i t r.; it, sty gJn 9 _ iILJg.Q_nh.QOJ;J.t.e 1- .nou
k.eJ&:ri gcr Q!L..9_t<;~t£~-1.J.c.!!l9.1t9g:t__9:~\;ikl!Jll)3j,.e-en
l.<:..gcr tyd.8dl.::~lr - faktorJ wr'..t 11io 8,1 tyd a1ma1 in d.ic b.sto')nd:) klankgrc;cJ?...J15)ofJ..Q....2iP....\}.§L.nie (vql. ook
JIcffncr, 1964: 225). ,iiangcsicn hierdie feJrtorc op 'n r01 cwo of vcrh0uc1ingsgronds1ag bGrus, .gac:n. <ii:t
ni~_9-c~r:;'.9P:1_.9X_~2!!l.9:1.'l~(L.p..e.':.rg_g:t..sJl9., vinni g Qfs.tadi g E~~~__P:,~ e on kQ:J!:-,.. .!I1c t d iD }lig-prqTIlil}e:tlte_k..lJ~nlc_gr.eep
as_JJJ~g.Gn.9.srrll.n:t,t_9:J"J:c(?D.? Jtj.,G ..j;9<n..QQ:r.qe~"tG.1d~_.f~tore qeste,l w§.te verlQag<1~ int9rl~i1!.9i~~ .d~aJ,.iXlq
..in..lJ..QQ.MQQQ:t1.3, ol1noukelJ:f.i_g~ .9XL.swakker.artikulasic (artiku12sie wat minder spiGrspnnninq vcreis) en
k?.::'teE__~yds:i:u.~:r. f..1hocwo1 hierdie relatiwi tei t steeds qold, is dit bo1~ngrik om te noem wannocr van die norna1o tempo en intunsiteit van die mens1ike spraak
uitqcg~an word, die sinsakscnt in c be1anqrikste opsiq vcrkry word deur die vurminderinq van promi nensici)opa1 fo.ktore in diG O]1qo sentucerde en
SWGk gcc:.ksentucerc.e k1ankgropG, 'n i t wat instrumenteo1 v
Dis nia vir ons dool nodig om 0.1 die 3rtikulatoriese korrol2. to VQn hierdic sillc.boprominemsiefaktore na to
gaan nie. VQn bolang is die intensiteits- en duurvcrskille tussJn betoonde en nie-betoonde klankgrepe.
Weems die inheronte intensi tci tsverskille van die ondorslceie vokalc ge_l¢j.._.~1ie _:r.oe:J.- dat geaksentueerd.!3, klank: gr,Jpc harder ~~.~ie .-?.E:ge~~_~'-?_~~:\l_~~.:r:2:§§ ...is,
nic 8.1 ty<t nie. .D~~Ji ] in 'n beklemtoonde klankgroep heji__E.yv.')orboold 'n laer clQ.§.jJ~u;~]J,-.s;;s.in~ c.s die [a] o·f
[~~_":~__ .~'0'.~]{ o.f onbek~~mto.?nd:e }clg.J:!:k:g.r§e'p (Heffner,
1964: 225; Zinkin, 1968: 228), onc1an1s:~_qt_G.. f.E;j.t dat d:i,...9.__.:L()119r~}1g.v[L1l [il_01j;'y.Q,.g.9~.Sl,s.J'.d .CJaan met groter
s~:g_gJ:Qt ~Q1.~.__c1_~t_ g. E!. :Qyyq ~?.:rbe.91,9. in die g e val van [ a ] v
( Z ink in, 196 8 : 35 S e • v. ) •
Benowcms die TGsnirasicstelsel sp,:;Jl rlie farinks 'n
deurslagguwcnde rol by s)wol die intensiteitsver
mindcring van. die: onbet00nd.e em swak betoonde klankyrepe as dio v:.;rmc,:;rc~cring dc.arv2n in diG beklcmtoonde
' l v
klankgrepe (Zirucin, 1968: 304 e.v.). Zinkin se:
"•••• i t can be seen that the mochanism of strengthening
and weakoning of syllabic positions •••• is based on tho sam,:; principle 2,S syllable. formation and determined by tho rQsourCGS of the phRrynx ••••.• A maximc.l
constric~ion of the phQrynx within tho limits of tho foro2,nt sector produces a reinforcement of the
syllable, provides for the greatest emphasis of the formc,nts characteristic for tho gi von sound, and,
c'~respondinglJ, c.chievos the prominence of the. sy llable in the Vlord. Ii dilation of the pharynx weakens the syllable, damps tho formant fcc.tures
and subordinc,tes the syllable to tho stress nucleus Ii
y
(Zinkin, 19680 )12).
SilleJ. clJromincns ie grCldoring dour mia.del van duurvorskille borus in g:Jwone spraak corder OP die verkorting of
dra nie, as op die verlenginq van die beklemtoonde sil:ab rn. Laasgenoemde kom natuurlik voor in ge valle van buitengewone beklemtoning (~nie hi~r nie,
d~~r~, maar in verreweq die meeste gevalle is d duur van die prominente klankgreep 'n betreklik kon stante gegewe. WIThe effect of sentence stress is cnly in part determined by a reinforcement of the
stressed syllable of the word which bears the sentence stress, but mainly by the fact that the stressed syl lables of these vvords which do not bear sentence
"i'
stress are weakened" (Zinkin, 1968: 328).
Die_yersne ___~ng_s>J_._~_erl~5~~_ttl1g van o_o_~?),)_l:'_q!:lk.~ike lang
v~!s§l._~.~__:l5L._wag.r.n§12J;,1b.aax •.. Dis. nie .so maklik waarneem baar b 2q!.:sJ2ronklik~J~ort vq~~}.e nif3_JE;]!(ti§._y~rh~lde
rend om in hierdie verband op enkele instrumentele be vindings ag te slean.
Fry (lS07: 155-158) het 'r: proefneming om d rol van duur en intensiteitsverskille by sillabeprominensie vas te stel onder andere in byvoorbeeld permit en p~rmit
die volgenda gemiddolde tydsduur in sekondes van die onderskeie fone verkry (bl.155):
'-, De rmll' ndrmit ... - . p- 0, 1 ~ 0, -or
°
9 05 0,12 .. ~nl 0,08 0,08 0,12°1
09
-t OylS 0,Uit die bostaande ge gewf-:ms blyk dit dat kort vokale weI versnel word vvanneer hulle in onbetoonde klankgrepe te
staan kom. Die ondersoeker bavind dan ook onder andere dat duur- en intensiteitsverhoudings leidrade is vir die vasstelling van klemtoon, maar "duration
ratio is a mere effoctive cue than intensity ratio" (Fry, 1967: 158).
3.3
Die prOl~1inonsiokontoer van 'Il w()orcl on wissolvorn18 Met aksont, vi)ral c.ie sinsr'vksont, {'tring ons r:our tot die proso~ so s or van d gesproke taal.Dio gorsolGor~o woorQo wenrop ons in hierdie studie
aangcwoso is, vorskil van sintaktios aaneongostrengolde
woorc~o c:c,c,rin c~nt di t ontdc.an is van kontekstuole en situatiewe logalitoitsmomonte en nuanses wat in subtiele variasies en wonr1inge vnn tempo, tC)onhoo gto, int.cnsi tci t, st'Jmbuiging en so moor in die gosproke ta2.1 gostal to vinr". - ook in klein vGrskuiwings van c.io promincnsiek::mtoor vc.n woorCle en sinskonstruksies, w3,Qrrlour c~ikw-,ls ook ui tspractkverskille ontstQan.
Hicrc'io fci t voroors2.ak 'n onvnsthoicl in cUe ui tspraek, ns govolg V'lC'c'~Tvan (ho v2.sstolling van stnndanrc1ui t sprnckvormo bOrlOc.:;ilik war".. Dis c.ie bolc:mgriksto rct'lo WCt8.rom in byl2.\! I en II wissolvorme aangegee mOGS word.
In n2.vc:.) 1 ging van ~~io wcrkwysG V::ln Posthumus (1968)
kEm wissolon'le prominonsiekontosre en gopaarc1gannde wissc)lui tspraak in r1.io volgenc:'c woorr:'e so voorgostGl word:
3 2 2 4
2 3 1 4
rlc~xnitis;::;: r maxnetise: J.."
3
24
3 3 4a,1re S8: r adr€se:r
Bohalw;3 i~US die hoofnksent, WGt gs in uitsondor lik8 gc.:vnllG onrler die n~mslng V2.n konstektuole Gn situatiewe log itoitsbehoeftos swig (din
so gennnmde kontr:-::'sQksent), is, die prominonsiekontoer van meersillabigo woorc1e nio 'n konstante gegewe nie. Di t is hoo gstens betr,:)klik stabiel.
3.4
Die verskuiwondrJ ::.ks<::nt in l\frik[lo'nsis .veno 9 le goyalle 00r w~cr Afrikaans •••• gebruik
uitvoerbaar naas uitvoer, voorbe§ldig nl3.as vo6rheeld il
(Le Roux en Le Roux,
1967: 27).
Nou is t waar dat juis hierdie ~nkele gevalle- ten
o~sigte van die ondersoekterrein en -metode vir
hierdie verhandeling van kardinale belang is. Dis nie nodig om die historiese oorsake wat vir die
bestaen van hierdie verskuiwende aksent in Afrikaans verantwoordelik is (vgl. Schor::..fol.d - Van Loey, 1964: 108
Ill, parr. 88-90; Kempen, 1969: 329-332), h na te gaan nie g solank in gedagte gehou word dat ons hier m§j; 'n l::Jep8:1~J_g~ .t.i'p.S3. V:loordvorm te dO,en he~ ;In
~erreweq die meeste gevalle. i~qj,1.'n.. s.~k.ere
postmorf_eem wat vir.?ie ve:rge}.y~bare w()Qrd,met sy
verand~rd.e s labepro;rninens~estruktu~r:: ye:r:arltwoor
qelik is" Hierin le 'n beperkende faktor wat di t
byvoorbeeld onmoontli;k maak ,1m die hele spektrum van Afrikaanse vokale in 'n betoonde sillabe net na die onbetoonde sillabe, wa t te'Nens die vergelykbare sillabe is, te vind. Die gevolg hiervan is dat
nonbeklemtoonC!.e klankgreepU in hierd studie in hoofsaak die preaksentsillabe is. I1.~"perkend is ook die feit dat hierdie taalmateri&al slegs
.enkele geva:::"'le if ui t die totale woorleskat ui tmaak.
4.
Vokaalvera:rlderiE~Die vraag is watter soort vokaalverandering in die titel bodoel word.
Klaarblyklik is dit vokaalveranderings wat met d
verskuiwende alcsent gepaard gaan of daardeur veroorsaak word. Ontrondinq van die sogenaamde abnormale vokale
en Anglisistiese
uits~raakvormel)
soos [dguniJ en[satfu~a:siJ behe vokaalveranderingsverskynsels wat met aksent niks of nie veel te make het nie, en word dus uitgesluit (vql. egter bl.62 e.v.).
Die metodologiese knoop wat in die titel opgesluit le, is dat verskuiwende aksent self sekere vokaalver anderings inhou, byvoorb(~cld die ve,rkorting van d betrokke vokaal. Ten einde hierop ~ antwoord te
vind en duidelikheid te verkry oor die vokaalv~randeringe wat in die titel bedoel word, is dit nodig om ~ studie van moontlik relevante veranderingsverskynsels te maak. Die isolering van bepaalde gestal tkenmerkE! in
verskillende taaleenhe het dergelike veranderinge aan die lig gebring. Dit het ook lonend geblyk te wees om hierdie veranderinge tot ~ artikulatoriese
iloorsaak q, of funksie terug te voer.
4.1 Verander~l!:.9El '.'''at mei2. die gestaltkenmerke. van taal elemGnte en -strukture in verbend staan
4.1.1 Die ..9.eisoleerde foon en dir:? fooy.-in-klankgreep
DiG klaru{grcpe word as eenhede met groepskarakter ervaar (De Groot, lS64: 199). Met ggstalt word bedosl dat die geheel wat waargeneem word, mGer js of aneGrs is as die konstituerende onderdele:
'n klankgrF)ep is nie bloot di.e na mekaar se van die afsonderlike fone TI Beskouing van die
verskil '~ussen die in isola.sie -,jdrealiseerde foon en d foon as deel van TI klankgreepeenheid
sal 'n aandutding gee van die eGnheidsvormende faktore. Dergelike falctore behels minimale ver anderings.
1. Daar is e gtcr gevallc van aksen tuele vokaalveranderinq waar Engels invloed ui toefen (vgl. Venter,
196
3
en . Rousseau, 1937), maar as ekstcrne faktor val dit buite 'die terrein.' van die ondersoek. Vergelyk egter bl.137-141.Die in isolasie r8 iseerbare en gerealiseerde faon (vokaal) is d kleinste taalelement wat
groopskarakt8r oesit. Die ouditiewe momente en die akoestiese en artikulator se korrelate
daarvan wat in die vokaal tot onskeibare gestalt verenig word, is soos volg:
Ouditief Akoesties Artikulatories
(a) Geluid (spraak Alternorende lug Asemdruk wat stem
klank) drukverskille banoolaat vibreer
( golfbevve ging)
(b) Toonhoogte van Frekwensie van die Snelheid waarmee die geluid opeenvolgonde si stembande vibreer
klusse in lugdruk verskille
(c) Intensitoit of Die grootte van die Trillingsvvyd te van hardheid van di8 verskil in lugdruk die stembande;
geluid (a~plitude) sterkte van asem
druk; farinks volume
(d) Kwali teit of Komplekse aard van Resonansie in lug toonlcleur die lugdrukverskil kolomme 'Nat die
(timbre) Ie spraakkanaal ge
vorm wordl ) (e) Duur Die tydsduur van Die mate waarin
die golfbeweging stembandvibrasie volgehou word Wanneer e geisoleerde vokaal vergelyk word met die vokaal-in-klankgreep, blyk twee fasette van belang
1. Ontleding van hierdie vokali8se moment, naamlik van kwali t'3i tSV'''Ysigende faktore, vorm die grondslag van die vokaalklassifikasie in 1.4 hierbo.
