1
Russland verstehen van Gabriele
Krone-Schmalz; vertaling van twee
hoofdstukken en de analyse
Renate Guitink
Studentnummer: 10002491 Universiteit van Amsterdam
Masterscriptie Taalwetenschappen: Vertalen Docent: Dr. Eric Metz
27.550 Woorden 21-01-2018
2 This thesis contains the Dutch translation of chapter 5 and 6 of Russland verstehen, written by the German author Gabriele Krone-Schmalz. The complete book contains six chapters and describes the relation between Ukraine, Russia and the West. I translated two chapters and the other four
chapters are translated by two other translators. The translation is published by ‘De Blauwe Tijger’ in 2016.
The goals of this research are:
- Creating a good translation of chapters 5 and 6, and
- analysing this translation on realia and idioms, two semantic subjects.
A qualitative analysis was performed by highlighting examples of realia and idioms and discussing the translation strategies involved. Next to this, a quantitative analysis was made to create insight in the frequency of the different translation strategies, used per subject.
The results of this analysis show that, through the close relation between German and Dutch, it is possible to create a translation which is close to the source text. In most cases there can be chosen for translation strategies without loss of meaning and form. On the other hand, the close relation between both languages is also a disadvantage, because it is more likely to make a mistake. The form of the translation looks the same in the target text, but the meaning in Dutch can be different. The findings contribute to the existing theory on translation strategies for realia and idioms and give a closer look in the similarities between source and target language. In future research, it is
interesting to take a closer look to other translations of non-fiction and journalistic texts in relation to realia and idioms, because it is still an unexplored field of research.
Key words: translation studies, Russland verstehen, Rusland begrijpen, Gabriele Krone-Schmalz, German, Dutch, source language, target language, idioms, realia
3
Inhoudsopgave
I Inleiding 5 1.1 Introductie 5 1.2 Doel 5 1.3 Motivatie en relevantie 6 1.4 Onderzoeksvraag 8 1.5 Vertaalstrategie 81.6 De auteur en haar werk 9
1.6.1 De auteur 9
1.6.2 Samenvatting van de Oekraïne-crisis en Russland verstehen 11
1.6.2.1 De Oekraïne-crisis 12
1.6.2.2 Persoonlijke indruk & samenvatting Russland verstehen 13
II Deelvertaling van Russland verstehen 15
III Analyse van de deelvertaling 103
3.1 Realia 103
3.1.1 Definitie realia 103
3.1.2 Soorten realia 105
3.1.3 Vertaalstrategieën realia 106
3.1.4 Kwalitatieve analyse realia 107
3.1.4.1 Eigennamen 107
3.1.4.1.1 Namen van personen 108
3.1.4.1.2 Geografische begrippen 111
3.1.4.2 Sociaal-culturele begrippen 113
3.1.5 Kwantitatieve analyse realia 118
3.1.5.1 Gekozen vertaalstrategieën realia 118
3.2 Idiomen 124
3.2.1 Definitie idiomen 124
3.2.2 Soorten idiomen 125
3.2.3 Vertaalstrategieën idiomen 125
3.2.4 Kwalitatieve analyse idiomen 127
3.2.4.1 Idiomen 127
3.2.5 Kwantitatieve analyse idiomen 130
3.2.5.1 Gekozen vertaalstrategieën idiomen 130
IV Conclusie en discussie 134
4
V Bronvermelding 138
VI Bijlagen 142
6.1 Realia 142
6.1.1 Eigennamen 142
6.1.1.1 Tabel namen van personen 142
6.1.1.2 Tabel geografische begrippen 143
6.1.2 Tabel sociaal culturele begrippen 145
6.2 Idiomen 146
5 1.1 Introductie
In deze scriptie wordt de vertaling van het Duits naar het Nederlands besproken van het boek
Russland verstehen van Gabriele Krone-Schmalz, meer specifiek de door mijzelf vertaalde delen,
namelijk hoofdstuk 5 en 6. Het genre van dit boek is non-fictie en het is een betoog. De doelgroep van het boek zijn volwassenen met specifieke interesse in de Oekraïne-crisis van 2013-2015, de handelwijze en politiek-strategische overwegingen van Rusland en de publieke opinie hierover in het Westen. De door mij vertaalde tekst bevat 44 bladzijden van deze in 2015 verschenen analyse over Rusland en Oekraïne. In de vertaling luidt de titel Rusland begrijpen. In deze scriptie zal echter de originele titel, Russland verstehen, worden gebruikt als naar het originele boek wordt verwezen. De praktische vaardigheid van het vertalen is een belangrijk onderdeel van deze scriptie, maar ook de analyse van verschillende semantische aspecten van deze vertaling. In de inleiding wordt allereerst verder ingegaan op het doel van deze scriptie. Vervolgens wordt de motivatie voor het schrijven ervan en de relevantie voor het vak Vertalen besproken. Hierna komt de onderzoeksvraag aan de orde en ten slotte wordt de vertaalstrategie behandeld.
1.2 Doel
Deze scriptie heeft twee doelen. Het eerste doel is een zo goed mogelijke Nederlandse vertaling te geven van hoofdstuk 5 en 6 van het boek Russland verstehen van de Duitse journaliste Gabriele Krone-Schmalz. Het tweede doel is het analyseren en het bespreken van deze vertaling, waarbij de nadruk ligt op semantische aspecten.
Er is veel prescriptieve literatuur te vinden over waar ‘een goede vertaling’ aan zou moeten voldoen. Volgens mij is een vertaling goed als deze niet letterlijk is, onnatuurlijke schrijfwijzen worden
vermeden en als de vertaling in betekenis en stijl dezelfde uitwerking heeft als de brontekst. Deze ideeën komen het meest overeen met die van Étienne Dolet en Alexander Fraser Tytler, die
afzonderlijk van elkaar principes hebben geformuleerd voor ‘een goede vertaling’. Daarom worden in deze scriptie hun principes aangehouden. Zij staan aan het begin van de vertaalwetenschap en hun denkbeelden worden beschreven in het werk van Munday (p. 44).
Dolet formuleert principes voor een goede vertaling in zijn manuscript La manière de bien traduire d’une langue en aultre uit 1540. Volgens Munday hanteert Dolet vijf principes: ‘(1) The translator
must perfectly understand the sense and material of the original author, although he should feel free to clarify obscurities. (2) The translator should have a perfect knowledge of both SL [Source
Language] and TL [Target Language], so as not to lessen the majesty of language. (3) The translator should avoid word-for-word renderings. (4) The translator should avoid Latinate and unusual forms. (5) The translator should assemble and liaise words eloquently to avoid clumsiness’ (Munday, p. 45). De principes van Dolet komen gedeeltelijk overeen met die van Fraser Tytler die drie algemene wetten of regels formuleert in zijn ‘Essay on the principles of translation’ uit 1790. Deze zijn: ‘(1) The translation should give a complete transcript of the ideas of the original work. (2) The style and manner of writing should be of the same character with that of the original. (3) The translation
6 Zowel Dolet als Fraser Tytler stellen principes of wetten op die gericht zijn op het vertalen van
betekenis en op het vermijden van woord-voor-woord vertalingen (p. 45). Bij de vertaling van
Russland verstehen zal ik dan ook trachten niet letterlijk woord-voor-woord te vertalen, maar de
focus zal meer liggen op het vertalen van de betekenis. Het derde principe van Dolet over het vermijden van woord-voor-woord constructies zal dus worden gehandhaafd.
De overige wetten en principes zullen tevens in acht worden genomen, doch dienen zij enkel als richtlijn om een zo goed mogelijke vertaling tot stand te laten komen.
Het tweede doel is, zoals eerdergenoemd, het analyseren en het bespreken van deze vertaling, waarbij de nadruk ligt op semantische aspecten, namelijk realia en idiomen. Ze hangen sterk samen, omdat het bij realia en idiomen gaat het om het vertalen van cultuurgebonden elementen. Ze leggen vertaalproblemen bloot, waarbij realia en idiomen moeilijk vertaalbaar of zelfs onvertaalbaar kunnen zijn. Ze illustreren het vertaalproces en de moeilijkheden waar een vertaler mee te maken kan krijgen.
1.3 Motivatie en relevantie
Uitgeverij De Blauwe Tijger, een kleine, particuliere uitgeverij, benaderde mij in december 2015 per e-mail met de vraag of ik twee hoofdstukken van Russland verstehen van het Duits naar het
Nederlands wilde vertalen. Het betrof een betaalde spoedopdracht. Voor het eerst zou mijn naam in de vertaling verschijnen als één van de vertaalsters. Belangrijk was dat vóór eind januari 2016 de Nederlandse vertaling van Russland verstehen klaar was, want in april 2016 was in Nederland het raadgevend referendum over de associatieovereenkomst tussen de Europese Unie (EU) en Oekraïne. De uitgeverij wilde deze titel dus speciaal voor het referendum uitgeven. Ze prijzen het boek op hun website dan ook aan door te zeggen dat je met behulp van dit boek een goed beeld krijgt van wat het associatieakkoord precies inhoudt.1 In Duitsland was de titel een bestseller waarvan in vier maanden
tijd meer dan 150.000 exemplaren werden verkocht.2
In paragraaf 1.2 volgt een uitgebreide bespreking van de inhoud van het boek, maar kort samengevat is het een analyse met een essayistisch karakter over de verhouding tussen Oekraïne, Rusland en het Westen in de afgelopen vijfentwintig jaar met betrekking tot het conflict in Oekraïne. In Duitsland leeft de discussie over het begrijpen van Rusland meer dan in andere westerse landen en staat de relatie met Rusland centraler. Russland verstehen speelt daarop in. Wouter Meijer van het Duitsland Instituut schrijft in ‘Rusland: Duitslands moeilijkste relatie’ dat alle aspecten van het buitenlands beleid, namelijk de geschiedenis, economische belangen, energie en de Duitse rol in Europa, samenkomen in de relatie tussen Duitsland en Rusland. Ook uit de geschiedenis blijkt dat Duitsland sinds 1945 in een zekere mate afhankelijk van Rusland is, waarbij de verhouding niet gelijkwaardig is. Duitsland is veel afhankelijker van Rusland, dan Frankrijk, China en de Verenigde Staten (VS) (Meijer: 2015). Meijer schrijft in ‘'Russlandversteher' vind je in Duitsland overal’ dat ‘Russlandversteher’ of ---
1 https://www.deblauwetijger.com/nieuwsbrief-rusland-begrijpen/ geraadpleegd op: 15 september 2017.
7 aantal instellingen die de contacten tussen Duitsland en Rusland onderhouden.’ Daarnaast haalt Meijer historicus Gerd Koenen aan, die onder andere heeft gezegd dat de angst voor oorlog in Duitsland groter is dan in andere landen en dat dit leidt tot tegenzin om iets te doen wat niet in goede aarde valt bij Moskou. Koenen verwijt de Duitsers echter dat zij nog steeds geloven in de verdeling van invloedssferen uit de tijd van het Molotov-Ribbentrop-pact, waarin een grens werd afgesproken en waarbij werd gedaan alsof Polen niet bestond en er tegenwoordig geen Oekraïne bestaat. Meijer noemt zelf als belangrijk aspect ook de economische belangen van Duitsland en dan met name de export naar Rusland. De westerse sancties tegen Rusland zijn namelijk slecht voor de Duitse economie (Meijer: 2015).
De e-mail van de uitgeverij verheugde mij, want het vervullen van deze opdracht leek me een uitstekende manier om de praktijk van het vertalen binnen te stappen. Daarnaast was de vertaling van een tekst over de Oekraïne-kwestie een gelukkig toeval voor mij, omdat het een journalistiek onderwerp is. Als freelancer in de journalistiek was ik namelijk al van plan om dit werk voort te zetten in combinatie met freelancen in vertaalwerk. Deze opdracht was voor mij dus een bevestiging dat in deze combinatie daadwerkelijk een kans ligt. Het was voor mij een eerste bouwsteen in het realiseren van mijn toekomstplannen.
Voordat ik begon met vertalen, las ik het Duitse boek in zijn geheel en raakte geboeid door het andere perspectief waarmee Rusland wordt benaderd. Ik kende enkel het grotendeels negatieve westerse perspectief met betrekking tot Rusland, waarbij regelmatig de boodschap wordt verkondigd dat Rusland ‘verkeerd’ bezig is en Europa of Amerika Rusland straft door sancties op te leggen voor gedragingen van Rusland. Deze sancties roepen vervolgens weer tegensancties op van Rusland. Een voorbeeld van zo’n emotioneel gekleurde actie-reactieketen is te vinden in een artikel uit Het Parool, waarin de reactie van Rusland wordt beschreven als de Verenigde Staten (VS) een sanctie opleggen, omdat de VS beweren dat Rusland zich heeft gemengd in de Amerikaanse presidentsverkiezingen. De kop van het artikel luidt: ‘Poetin verrast met milde reactie’. Verderop in het artikel staat: ‘Poetins onverwachte zet is geen onlogisch vervolg op de woedende reacties in Moskou op de Amerikaanse strafmaatregelen’ (Het Parool: 2016).’ Deze woordkeuze suggereert dat Poetin normaal gesproken helemaal niet mild en dus agressief reageert. Een ander voorbeeld is een artikel van De Telegraaf dat de kop heeft: ‘Toeval bestaat niet met Russen’. In het artikel staat: ‘Rusland stelt dat het
tegenhouden van de bijproducten niets te maken heeft met de groente- en fruitboycot, die volgden op Europese sancties vanwege Russische betrokkenheid bij de oorlog in Oekraïne. Moskou geeft volgens Dijksma aan dat het besluit is genomen op basis van voedselveiligheidsgronden. De Russische veterinaire invoereisen zouden veelvuldig geschonden zijn. In Den Haag signaleert men evenwel dat toeval niet bestaat, als het om Rusland gaat’ (De Telegraaf: 2014). Dit artikel suggereert dat Rusland expres de bijproducten tegenhoudt en dus liegt over zijn bedoelingen. Daarnaast ontbreekt het perspectief van de Russische kant over wat de motivaties zijn van Rusland om deze maatregelen te nemen.
De uitgeverij liet mij kiezen uit verschillende hoofdstukken en na lezing besloot ik dat het vijfde en het zesde hoofdstuk mij het interessantst leken om te vertalen. Deze hoofdstukken gaan namelijk over het ontstaan van Oekraïne en over beeldvorming en framing hierover in de media met betrekking tot Rusland. In dit laatste onderwerp had ik mij al verdiept tijdens mijn masteropleiding
8
Russland verstehen een interessant voorbeeld geeft van beeldvorming en framing in media.
Op 2 januari 2016 begon ik aan de vertaling. Het betrof pagina 116 tot en met pagina 159, dus in totaal heb ik 44 pagina’s (10.832 woorden) vertaald. Mijn schema was strak en bestond iedere dag uit: opstaan, ontbijten, vertalen, lunchen, vertalen, dineren, vertalen. Op 20 januari 2016 spraken een andere vertaalster van Russland verstehen, Romy van der Stigt, en ik af in haar huis in
Amsterdam om onze vertalingen naast elkaar te leggen. De derde vertaalster zat destijds in het buitenland en kon dus niet bij deze afspraak zijn. Romy vertaalde hoofdstuk 3 en 4 van Russland
verstehen. We overlegden onder andere over realia en dan specifiek over ‘eigennamen’. Het is
natuurlijk de bedoeling dat bijvoorbeeld ‘Poetin’ eerder in het boek niet ineens wordt gespeld als ‘Putin’. Ook was ik benieuwd of zij ‘Oekraïne’ ook zonder het lidwoord had vertaald. Dit had zij ook gedaan. Verder bestudeerden we of de stijl enigszins overeenkwam. Ik had namelijk sommige lange zinnen uit de brontekst in stukken geknipt, omdat de doeltekst mijns inziens, anders in de doeltaal, nauwelijks meer te volgen zou zijn voor de lezer. Het is namelijk typerend voor het Duits om een hoofdzin te laten volgen door vele bijzinnen, waardoor één zin een halve pagina lang kan worden. In het Duits wordt dit aangeduid met ‘Satzklammer’. Hierdoor is de zin soms moeilijk te volgen. Dit is echter minder of niet gebruikelijk in het Nederlands.
Ik wijzigde na het vertalersoverleg enkele kleine aspecten en daarna verzond ik de vertaling bij thuiskomst diezelfde dag nog naar de uitgeverij. In februari 2016 verscheen het boek en enkele dagen hierna ontving ik per post een exemplaar van de uitgeverij. Het voelde speciaal om de eerste papieren versie in mijn handen te houden.
1.4 Onderzoeksvraag
Deze scriptie bevat de vertaling van hoofdstuk 5 en 6 van Russland verstehen van Gabriele Krone-Schmalz en daarna de semantische analyse van deze vertaling waarin vertaalproblematiek is opgenomen. De analyse heeft de volgende onderzoeksvraag als uitgangspunt:
Welke semantische vertaalproblematiek komt naar voren bij de vertaling van Russland verstehen van Gabriele Krone-Schmalz?
In de analyse wordt deze vertaalproblematiek uitgebreid besproken, zodat de onderzoeksvraag wordt beantwoord.
1.5 Vertaalstrategie
Er zijn diverse theorieën over welke vertaalstrategie moet worden gehandhaafd bij een vertaling. In de literatuur is er discussie over het verschil tussen vertaalstrategieën en vertaalprincipes. Newmark schrijft hierover dat vertaalprocedures gebruikt worden voor zinnen en smallere eenheden van de taal, terwijl vertaalmethoden over hele teksten gaan (1988: p. 81). Aangezien de bronnen die worden gebruikt in deze scriptie echter spreken over ‘vertaalstrategieën’ zal ik deze term aanhouden.
Allereerst zal worden ingegaan op wat een vertaalstrategie is en waarvoor deze dient. ---
3 Zie bijvoorbeeld het werk van: Reese, S., D., Gandy H., O. & Grant, A. E. 2001. Framing Public Life: Perspectives on Media and Our Understanding of the Social World. Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
9 vertaalstrategieën: ‘potentially conscious plans for solving a translation problem’ (1986, p. 268). Lörscher komt met een gelijksoortige definitie van wat een vertaalstrategie inhoudt. Volgens hem is een vertaalstrategie: ‘a potentially conscious procedure for the solution of a problem which an individual is faced with when translating a text segment from one language to another’ (Lörscher, 1991, p. 76). Een vertaalstrategie is dus een procedure of een aanpak die kan worden gebruikt als een vertaalprobleem zich voordoet.
Er zijn diverse werken te vinden met betrekking tot vertaalstrategieën, waarbij verschillende onderverdelingen worden gehandhaafd. Een werk dat uitzonderlijk veel wordt geciteerd met betrekking tot dit onderwerp is het Duitse boek Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie van de vertaalwetenschappers Katharina Reiß en Hans Vermeer. Zij gaan bij dit werk uit van de Skopos-theorie (Hulst: 1992, p. 135). In hun boek schrijven ze: ‘Die Dominante aller Translation ist deren Zweck’ (Reiß en Vermeer: 1984, p. 96). Dit houdt in dat de focus van alle vertaling ligt op het doel van die vertaling en het belangrijkste is dat dit doel wordt bereikt. Het doel bepaalt hoe er wordt gehandeld en wat dus de gekozen vertaalstrategie moet zijn (p. 100).
In de analyse wordt specifiek gekeken naar vertaalstrategieën met betrekking tot de twee te
analyseren semantische onderwerpen (realia en idiomen). Met betrekking tot deze onderwerpen zijn er vertaalstrategieën die specifiek van toepassing zijn op ieder onderwerp afzonderlijk. Deze zullen worden uitgewerkt in de analyse. In de analyse zal zowel kwantitatief als kwalitatief onderzoek worden verricht. Dit betekent dat enkele gevallen van realia en idiomen worden uitgelicht en besproken wat betreft het kwalitatieve gedeelte, maar ook dat van de soorten realia en idiomen die worden geanalyseerd wordt geteld hoeveel van welk soort voorkomt in de vertaalde tekst en hoe vaak welke vertaalstrategie is gebruikt.
In het volgende deel van deze scriptie wordt allereerst ingegaan op de auteur en haar werk, waarbij de Oekraïne-crisis kort uiteen wordt gezet en er een samenvatting van Russland verstehen wordt gegeven. In het tweede deel volgt de deelvertaling van het boek. Eén pagina van de brontekst zal steeds gevolgd worden door de bijbehorende pagina van de doeltekst. Het derde deel is gericht op het analyseren en bespreken van vertaalproblemen die zich voordeden tijdens het vertalen. In deze analyse ligt de focus op realia en idiomen. Er is gekozen voor deze onderwerpen, omdat zij op semantisch gebied samenhangen en omdat zij veelvuldig voorkwamen in het boek. Hierna volgt de samenvatting en de conclusie. Ten slotte volgt er een discussie waarbij kritisch wordt gekeken naar deze analyse en het bredere veld van het vertalen.
1.6 De auteur en haar werk
In de volgende paragraaf volgt een beschrijving van de auteur aan de hand van verschillende krantenartikelen en websites van uitgeverijen.
1.6.1 De auteur
10 Hierna promoveerde ze in 1977 in geschiedenis en politieke wetenschappen (neues deutschland (nd):
Sozialistische Tageszeitung: 2015). Zowel in haar masterscriptie als in haar proefschrift hield ze zich
bezig met vriend-vijandbeelden, staat in het voorwoord van Russland verstehen te lezen.
Na haar studies ging Krone-Schmalz de kant van de journalistiek op. Van 1976 tot 1978 werkte zij bij de Westdeutscher Rundfunk (WDR), de openbare omroep van de West-Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen. Aansluitend hierop werd ze redacteur en reporter bij de Kölner Tagesschau- und
Tagesthemenredaktion. Daarnaast was Krone-Schmalz ook moderator bij radio- en
televisie-uitzendingen als Zwischen Rhein und Weser (radio) en Hier und Heute (televisie).5
Van 1980 tot 1982 werkte ze bij de televisiestudio Arbeitsgemeinschaft der öffentlich-rechtlichen
Rundfunkanstalten der Bundesrepublik Deutschland (ARD) in New York. Aansluitend werkte ze van
1982 tot 1987 als redacteur bij Monitor en daarnaast voerde ze vanaf 1984 de redactie van de talkshow ‘Drei vor Mitternacht’ bij WDR 3.Van 1987 tot 1991 was Krone-Schmalz correspondent bij de ARD-studio in Moskou. Na haar terugkeer naar Duitsland modereerde ze van 1992 tot 1997 de
ARD ‘Kulturweltspiegel’. Sinds 1992 werkt Krone-Schmalz als zelfstandig journalist. Daarnaast is ze in
2011 professor voor tv en journalistiek geworden aan de BiTS (Business and Information Technology School) in Iserlohn.6
Krone-Schmalz geniet bekendheid in Rusland en Duitsland. Alleen al door haar haardracht is ze een markante verschijning. In een interview met Die Passauer Neue Presse (PNP) zegt ze dat haar interesse voor Rusland te maken heeft met haar geboorteplaats Lam die dicht bij de grens van Tsjechië ligt. Ze was altijd al nieuwsgierig wat achter het IJzeren Gordijn lag en wilde alles tot op de bodem uitzoeken (PNP: 2009).
De schrijfster lag in de clinch met historicus Arnulf Barin en Werner Schulz, politicus bij ‘Die Grünen’ en provoceerde met Pro-Poetin-uitspraken (‘Putin-Versteherin | Das sagte Krone-Schmalz zum Krawall-Talk’: 2015, Bild). Ondanks haar leeftijd, mengt ze zich nog steeds met verve in het publieke debat en verdedigt ze de Ruslandpolitiek. Op de Leipziger Buchmesse hield ze haar pleidooi:
‘Russland verstehen. Der Kampf um die Ukraine und die Arroganz des Westens’ (neues deutschland
(nd): Sozialistische Tageszeitung: 2015).
Krone-Schmalz is dus een opvallende persoonlijkheid in Duitsland die al een flinke carrière achter de rug heeft. Ook het boek Russland verstehen was, zoals eerder vermeld, een bestseller.7 Op
Amazon.de, waar Russland verstehen voor 14,95 euro te koop is, wordt het boek zeer positief beoordeeld. Lezers schrijven onder andere dat het boek kritisch geschreven en informatief is, dat Krone-Schmalz neutraal of zelfs objectief is en dat het een sterke analyse van het conflict geeft. Het heeft er 429 recensies gehad van klanten van wie 327 vijf sterren, zestien vier sterren, zeven drie ---
4 http://www.petersburger-dialog.de/gabriele-krone-schmalz geraadpleegd op: 24 juni 2017. 5 Idem.
6 Ibidem.
11 boek ook te koop voor dezelfde prijs. Het heeft daar van de klanten in totaal vijftien recensies
gekregen waarvan zes recensies van vijf sterren, zeven van vier sterren, één van drie sterren, en één van één ster.9
Hieruit valt af te leiden dat het Duitstalige publiek het boek dus grotendeels enthousiast ontvangt. Ook de media ontvingen het boek positief, soms met enkele nuanceringen in hun oordeel. Zo schrijft Joscha Schmierer in het Duitse weekblad DIE ZEIT: ‘Gabriele Krone-Schmalz kann in Talkshows ganz schön nerven, aber wenn sie dort und auch in ihrem Buch auf Verschiebungen in der politischen Semantik hinweist, trifft sie einen wunden Punkt’ (DIE ZEIT: 2015). In Die Tageszeitung (TAZ) staat te lezen: ‘Wenn man von der etwas überengagierten Rhetorik absieht, ist „Russland verstehen“ eine sehr fesselnd zu lesende und kompakte Nachhilfestunde in puncto osteuropäischer Politik bzw. internationaler Osteuropapolitik der letzten Jahrzehnte’ (Die Tageszeitung (TAZ): 2015).
De Nederlandse vertaling van het boek is voor twintig euro onder andere te koop bij uitgeverij De Blauwe Tijger10 en op Bol.com. Tot nu toe is er op Bol.com één recensie gegeven van vijf sterren.11
Daarnaast werden er door verschillende, vooral kleinere Nederlandse media recensies geschreven over het boek. Deze recensies verschillen en lijken verband te houden met de politieke
georiënteerdheid van het medium. De rechtse media waren positiever dan de meer
linksgeoriënteerde media. Sid Lukkassen van de meer rechtsgeoriënteerde The Post Online schrijft: ‘De journaliste Gabriele Krone-Schmalz zet in het boek Rusland begrijpen de betrekkingen met Rusland in een geheel nieuw licht’ (The Post Online: 2016). Terwijl Casper Thomas in de meer linksgeoriënteerde Groene Amsterdammer wat kritischer is: ‘Je kunt je afvragen of de poging om Poetin te begrijpen hier niet doorslaat: Krone-Schmalz is er volledig van overtuigd dat Oekraïne, sinds 1991 een soevereine staat die in dat jaar massaal koos voor onafhankelijkheid van Rusland, rekening moet houden met wat Rusland wil’ (De Groene Amsterdammer: 2016).
In de volgende paragraaf zal inhoudelijk verder worden ingaan op het boek en op de crisis in Oekraïne. Aangezien ik twee van de zes hoofdstukken van dit boek heb vertaald en daaruit niet het complete verhaal duidelijk wordt, zal ik in de volgende paragraaf ook de hoofdlijnen van het gehele boek samenvatten.
1.6.2 Samenvatting van de Oekraïne-crisis en Russland verstehen
Het is niet eenvoudig om een zo neutraal mogelijk beeld van de complexe geschiedenis van de Oekraïne-crisis te schetsen, omdat de westerse berichtgeving als anti-Russisch bekend staat en de Russische berichtgeving als propaganda. Daarom worden er in de volgende uiteenzetting zoveel mogelijk uiteenlopende bronnen gebruikt, zoals artikelen uit verschillende media, boeken over dit ---
8
https://www.amazon.de/Russland-verstehen-Ukraine-Arroganz-Westens/dp/3406675255/ref=pd_lpo_sbs_14_t_0/259-2313348-8726010?_encoding=UTF8&psc=1&refRID=YJE5PNQ4TZGP1894F779#customerReviews geraadpleegd op: 15 september 2017.
9https://www.bl.de/shop/home/suchartikel/russland_verstehen/gabriele_krone_schma/EAN9783406675256/ID40735381.
html geraadpleegd op: 15 september 2017.
10 https://www.deblauwetijger.com/product/rusland-begrijpen-gabriele-krone-schmalz/ geraadpleegd op: 15 september
2017.
11 https://www.bol.com/nl/p/rusland-begrijpen/9200000054623825/?suggestionType=typedsearch geraadpleegd op: 15
12 1.6.2.1 De Oekraïne-crisis
De Oekraïne-crisis bestaat uit een opeenstapeling van gebeurtenissen. Het begin ligt bij de voorvallen rond 22 november 2013. Nederlandse kranten melden dat de Oekraïense regering onder president Viktor Janoekovitsj voorlopig afziet van het associatieverdrag met de Europese Unie. De regering van Janoekovitsj wil eerst bekijken hoe de handel met Rusland kan worden uitgebreid en hoe in de relatie met de EU ‘gelijkwaardigheid’ kan worden gegarandeerd (Buitenlandredactie: 2013, de Volkskrant). Als reactie op deze keuze van de regering ontstonden in Oekraïne politieke rellen. Dit was het begin van de Oekraïne-crisis. Het protest groeide uit tot brute interventies met de politie en uiteindelijk werd het een protestgolf tegen de alom aanwezige rechteloosheid en corruptie, schrijft Rjabtschuk, een politiek en cultureel analist in Kiev (2014, p. 33, 47). Op 22 januari 2014 vielen de eerste doden bij de protesten, toen de politie een poging ondernam de barricaden af te breken (Jansen: 2014, p. 196).
Polet van het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) bericht vervolgens dat het Oekraïense parlement onder druk van de oppositie heeft ingestemd met een procedure tot het afzetten van president Janoekovitsj op 22 februari 2014 (ANP: 2014). Vervolgens maakte Janoekovitsj bekend dat de schatkist leeggeroofd was en dat het land bankroet was. Er werd daarop een arrestatiebevel wegens massamoord tegen hem uitgevaardigd. Janoekovitsj probeerde eerst per vliegtuig vanuit Donetsk naar het buitenland te vluchten, maar toen dat mislukte reed hij naar de Krim. Hij dook uiteindelijk op in Rusland, waar hij zei zijn afzetting niet te erkennen (Jansen, p. 199). Desalniettemin werd Janoekovitsj opgevolgd door Arseni Jatsenjoek die het land uit de crisis moest loodsen, volgens Verfuss van het ANP. Ondertussen liepen ook de spanningen op het schiereiland de Krim hoog op (ANP: 2014).
De politieke omwenteling in Kiev in februari 2014 zorgde ervoor dat de Russische bevolking op de Krim zich bedreigd voelde (NRC: 2014). Ze gingen over tot het bezetten van overheidsgebouwen, demonstreerden en er vielen Russische militairen binnen op de Krim. Vervolgens organiseerde de Russische bevolking een referendum (NRC: 2014).
Het referendum over de onafhankelijkheid van de Krim zou aanvankelijk op 25 mei 2014
plaatsvinden, maar het werd naar voren verplaatst naar 16 maart. De uitkomst van het referendum was dat 96,7 procent voor bondgenootschap met Rusland stemde bij een opkomst van 83,1 procent. Historicus Andrew Wilson en ook andere bronnen betwijfelen echter of deze uitslag betrouwbaar is. Wilson noemt de uitslag etnisch niet plausibel, aangezien volgens hem 24 procent van de bevolking op de Krim Oekraïens is en dertien procent Krim Tataar. Een nog grotere factor waren de meer dan 25.000 man aan Russische troepen die in de Krim waren gestationeerd. Andere rapporten melden dat het eerdergenoemde opkomstpercentage van 96,7 procent in werkelijkheid vele malen lager was, zoals in Sebastopol (2014, p. 113). Ook Van Kampen van de NRC schrijft dat het onduidelijk is hoe betrouwbaar deze cijfers zijn, aangezien er geen internationale waarnemers aanwezig waren en omdat verkiezingsuitslagen in Rusland - volgens hem - vaker worden gemanipuleerd (NRC: 2014). Ondanks deze kritische reacties op de officiële berichtgeving verraste Poetin velen door enkele dagen hierna de Krim te annexeren (Wilson: 2014, p. 113).
13 Dit deel van Oekraïne heeft de tweede hoogste verhouding van etnische Russen (38,5 procent in 2001) en sprekers van het Russisch (72 procent als moedertaal) (Wilson, p. 118). Op 26 februari 2014 kondigde Poetin ‘oefeningen’ aan op de Oekraïense grens en op 1 maart stemde het Russische parlement voor goedkeuring van militair optreden in Oekraïne (Wilson, p. 129). Volgens Krone-Schmalz hebben de eerdergenoemde gewelddadige gebeurtenissen op het centrale plein in Kiev, de afzetting van president Janoekovitsj en de strijdlustig optredende Kievse overgangsregering in het oosten en zuiden van het land geleid tot de demonstraties (p. 139). In sommige steden escaleerden die demonstraties. Demonstranten eigenden zich bestuursorganen toe en de volksrepublieken Donetsk en Loehansk werden uitgeroepen. Midden april 2014 startte Kiev een zogenaamde anti-terreuroperatie om deze gebieden terug te winnen, maar dat verliep erg moeizaam. Vervolgens ontwikkelde het conflict zich tot een binnenlandse burgeroorlog. Begin september 2014 werd er in Minsk een wapenstilstand getekend, maar hierdoor eindigden de gevechten niet (p. 140). Aan de ene kant stonden (en staan) dus de pro-Russische separatisten en aan de andere kant het Oekraïense leger (de Correspondent: 2015). De NOS schrijft op 2 maart 2015 dat er, volgens de Verenigde Naties, ruim een jaar sinds het begin van de strijd er 6000 doden zijn gevallen in Oekraïne (NOS: 2015). Op 17 juli 2014 was er een dramatische climax. Er vloog een passagiersvliegtuig van Malaysia Airlines met vluchtnummer MH17 over het grensgebied van Rusland en Oekraïne waar werd gevochten. Het vliegtuig was op weg was van Amsterdam naar Kuala Lumpur en stortte neer (NOS Journaal: 2014). Alle 298 inzittenden, onder wie 189 Nederlanders, kwamen om het leven (Hart van Nederland: 2014). Alles wees erop dat het vliegtuig was neergeschoten, maar het was onduidelijk hoe dat kwam en wie dat had gedaan (Krone-Schmalz, p. 135). Het Joint Investigation Team, een onderzoeksteam waarbij Australië, België, Maleisië, Nederland en Oekraïne samenwerken aan het strafrechtelijk onderzoek naar de crash van MH17, meldt in 2016 het bewijs in handen te hebben dat vlucht MH17 op 17 juli 2014 vanaf de grond is neergeschoten door een BUK-raket uit de 9M38-serie. Dit is onder meer gebleken uit forensisch onderzoek. Dit staat op de website van het Openbaar Ministerie op 28 september 2016. Wie verantwoordelijk is voor het afschieten van de raket is onbekend en wordt nog steeds onderzocht (Landelijk Parket: 2016).
1.6.2.2 Persoonlijke indruk & samenvatting Russland verstehen
Persoonlijke indruk
Russland verstehen bevat zes hoofdstukken, het genre is non-fictie en het is een betoog voor
volwassenen over de verhouding tussen Oekraïne, Rusland en het Westen in de afgelopen
vijfentwintig jaar met betrekking tot het conflict in Oekraïne. In het boek wijst Krone-Schmalz steeds op de taak van de journalistiek, waarbij ze zich afvraagt waarom journalisten bij specifieke kwesties bepaalde vragen niet stellen die volgens haar wel gesteld hadden moeten worden. Waar volgens haar journalisten framen en vooral één kant belichten, wekt Krone-Schmalz naar mijn mening de indruk vooral aan de andere kant te staan. Ze probeert namelijk keer op keer te bewijzen dat Rusland onrecht wordt aangedaan, terwijl zij andersom niet of nauwelijks schrijft of Rusland zelf ook iets te verwijten valt. Men zou echter mogen verwachten dat iemand die zegt zo objectief mogelijk probeert te zijn, beide kanten wil laten zien. Dat blijkt mijns inziens echter niet uit het boek.
Het boek
14 ‘Russlandversteher’, ‘Ruslandbegrijper’, is sinds de laatste jaren in de Duitse media een scheldwoord geworden, staat er in het voorwoord te lezen. Mensen die zich overmatig sympathiseren met Rusland worden soms zo genoemd. Vervolgens trekt Krone-Schmalz de parallel met Klaus Wowereit die lange tijd burgemeester van Berlijn was en die de bekende uitspraak heeft gedaan: ‘Ik ben homo… en dat is goed zo’. De schrijfster vindt het tijd dat mensen in het openbaar moeten kunnen zeggen wat ze denken. Daarnaast heeft ze kritiek op de eenzijdige berichtgeving en de
confronterende stigmatisering en demonisering van Rusland. Met haar boek gebruikt Krone-Schmalz
het label ‘Russlandversteher’ als geuzennaam.
De schrijfster tracht in Russland verstehen aan te tonen dat het Oekraïne-conflict vooral te wijten is aan het Westen en dat Rusland invloed zou moeten hebben op wat er in Oekraïne gebeurt. De Russische belangen komen uitgebreid aan bod en daarmee ook het negatieve beeld dat hierover in de westerse media bestaat. Krone-Schmalz wil ook laten zien dat de verhouding tussen Rusland, het Westen en Oekraïne ingewikkelder is dan de Westerse massamedia het voorstellen. Het
associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne op economisch en politiek gebied, waarover in Nederland een referendum werd gehouden, staat hierbij tevens centraal.
Rusland ligt geografisch gezien bij Europa, maar in de discussie over de toekomstige oriëntering van Oekraïne worden Europa en Rusland tegenover elkaar gezet, volgens Krone-Schmalz. In de media wordt steeds weer gedaan alsof Oekraïne een keuze moet maken tussen Rusland of Europa. Dit hangt samen met de ‘arrogantie van het Westen’, een onderwerp dat veelvuldig terugkeert in het boek. De ondertitel van het boek is dan ook Der Kampf um die Ukraine und die Arroganz des
Westens.12 Krone-Schmalz vindt dat het Westen zichzelf een centrale rol toebedeelt en die aan de
andere betrokkenen ontneemt. Het Westen interpreteert de plannen van Moskou enkel als imperialistisch en demoniseert deze.
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heeft het Westen Rusland niet betrokken in een nieuw veiligheidssysteem en het land links laten liggen. In haar boek laat Krone-Schmalz zien dat Poetin echter wel stelselmatig gepleit heeft voor een gezamenlijk veiligheidsbeleid. Onder Poetins leiderschap is het land er bovenop gekomen, maar ondertussen tracht het Westen Oekraïne naar zich toe te trekken.
In het volgende hoofdstuk is de vertaling van hoofdstuk 5 en 6 van het boek opgenomen. In deze hoofdstukken wordt de geschiedenis van Oekraïne beschreven, de demonstraties op de Maidan, de voorvallen op de Krim, Donetsk en Loehansk, de ramp met de MH17 en hoe de gebeurtenissen omtrent deze ramp werden vervormd door de media.
---
15 Dit hoofdstuk bestaat uit de vertaling van hoofdstuk 5 en 6 van Russland verstehen. Eerst staat altijd de pagina van de brontekst weergegeven; deze wordt steeds gevolgd door de doeltekst van die pagina. Als lichte ingreep zijn de zinnen van het einde van iedere pagina in het boek in de brontekst op één pagina geplaatst, zodat de zin niet halverwege de pagina wordt afgebroken, wat in het
oorspronkelijke boek wel het geval is. Deze ingreep staat uitsluitend ten dienste van de leesbaarheid. In de analyse wordt de vertaalstrategie van realia en idiomen bestudeerd. Om vast te stellen hoe vaak welke vertaalstrategie werd gebruikt is het aantal namen van personen geteld. In de bron- en doeltekst staan de geanalyseerde namen van personen aangegeven met een sterretje (*). Tevens is het aantal geografische begrippen geteld. Deze zijn gemarkeerd met een hekje (#). Daarnaast is het aantal sociaal-culturele realia geteld. Deze hebben een dakje (^). Ten slotte zijn de idiomen
onderstreept. In de analyse wordt hier nader op ingegaan. p.116
5. Kapitel Die Ukraine#, Russland# und der Westen#
Im Dezember 1991 erklärte sich die Ukraine im Zuge der Auflösung der Sowjetunion# für unabhängig. Wohin sollte sie sich wenden? Nach Westen, wo der Wohlstand zu liegen schien? Nach Russland, wohin die Bindungen aus den letzten Jahrhunderten wiesen und das durch die russische Sprache und eine starke russische Minderheit in der Ukraine verankert war? Musste sie überhaupt zwischen diesen beiden Optionen wählen? Angesichts ihrer Geschichte, ihrer inneren Zerrissenheit und ihrer geostrategischen Lage wäre es sicher besser für das Land gewesen, wenn ihm diese Entscheidung erspart geblieben wäre. Letztlich hätte die Ukraine nur dann eine Chance auf eine friedliche Entwicklung gehabt, wenn es ihr gelungen wäre, eine Art Brückenfunktion zwischen Ost und West einzunehmen und sich dem Gezerre zu entziehen, das unmittelbar nach der Unabhängigkeit von allen Seiten einsetzte. Dass sich dabei die Motive auf keiner Seite in selbstloser
Menschenfreundlichkeit erschöpften, muss nicht ausdrücklich betont werden.
Seit wann gibt es «die» Ukraine? Auf diese einfache Frage fällt eine einfache Antwort schwer, was Teil des aktuellen Problems ist. Denn selbst innerhalb des Landes ist die Antwort umstritten. Ein Blick in die Geschichte: Ausgerechnet die Hauptstadt Kiew# ist mit der Geburtsstunde des Russischen Reiches# untrennbar verbunden.
16
Hoofdstuk 5 Oekraïne#13, Rusland#14 en het Westen#
In december 1991 verklaarde Oekraïne zich in de loop van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie# onafhankelijk. Op wie moest dit nieuwe land zich nu richten? Op het Westen, waar de welvaart scheen te liggen? Of op Rusland? Het land was in de laatste eeuwen verbonden aan Rusland en de Russische taal en een sterke Russische minderheid was in Oekraïne verankerd. Moest het land überhaupt tussen deze beide opties kiezen? Met het oog op haar geschiedenis, haar innerlijke verdeeldheid en haar geostrategische ligging zou het zeker beter voor het land zijn geweest, als het deze keuze bespaard zou zijn gebleven. Tenslotte zou Oekraïne alleen dan een kans op een vredige voortgang hebben gehad als het het land zou zijn gelukt, een soort brugfunctie tussen oost en west in te nemen en zich aan het getouwtrek te onttrekken, dat onmiddellijk na de onafhankelijkheid van alle kanten begon. Dat de motieven uiteindelijk op geen enkele manier meer met belangeloze menslievendheid te maken hadden, hoeft niet te worden benadrukt.
Sinds wanneer is het ‘Oekraïne’? Op deze eenvoudige vraag is geen gemakkelijk antwoord te
geven, en dit is gedeeltelijk het actuele probleem. Zelfs binnen het land is het antwoord omstreden. Een blik op de geschiedenis leert dat uitgerekend de hoofdstad Kiev# onafscheidelijk met de
oorsprong van het Russische Rijk# is verbonden. ---
13 Zie paragraaf 3.1.4.1.2 14 Zie paragraaf 3.1.4.1.2
17 Im Jahre 882 entsteht die Kiewer Rus#, die erste aktenkundige Staatengründung auf diesem
Territorium. Über Jahrhunderte hinweg wechselte das Gebiet der heutigen Ukraine zwischen den angrenzenden Mächten hin und her. Seit den Teilungen Polens# (1772–1795) gehörte das katholisch geprägte westliche Randgebiet zu Österreich-Ungarn#, der orthodoxe Rest zum Russischen
Zarenreich#, das sich im Laufe des 18.Jahrhunderts auch das lose mit dem Osmanischen Reich# verbundene Khanat der Krimtataren im Süden der heutigen Ukraine einverleibt hatte.
Wann genau sich die Ukrainer selbst als eine eigene ethnische Gemeinschaft bzw. eine Nation sahen, ist umstritten. Erste Ansätze gehen wohl bis ins 16.Jahrhundert zurück. Allerdings ist wichtig zu wissen, dass das Gebiet der heutigen Ukraine nie ausschließlich von Menschen bewohnt wurde, die sich als Ukrainer begriffen. Aufgrund seiner geographischen Lage und seiner
wechselvollen Geschichte gab es dort immer starke ethnische sowie religiöse Minderheiten, seien es Russen, Polen, Deutsche, Rumänen, Tschechen oder Juden und Muslime.
Nach der Oktoberrevolution und dem Zusammenbruch Österreich-Ungarns am Ende des Ersten Weltkriegs bildeten sich kurzzeitig eine Westukrainische Volksrepublik# auf dem ehemals habsburgischen Territorium# und eine Ukrainische Volksrepublik# aus der Konkursmasse des Russischen Reiches. Beide wurden jedoch von Begehrlichkeiten der im Entstehen begriffenen Sowjetunion, von Polen, Rumänien# und auch der Tschechoslowakei# bedrängt. Im polnisch-sowjetischen Krieg rückten polnische Truppen zeitweilig bis nach Kiew vor, doch musste sich Polen schließlich mit dem Gebiet der Westukrainischen Volksrepublik zufriedengeben.
18 In het jaar 882 ontstaat het Kievse Rijk#, de eerste in een akte vastgelegde oprichting van een staat op dit grondgebied. Gedurende eeuwen wisselde het gebied van het huidige Oekraïne tussen de aangrenzende machten heen en weer. Sinds de delingen van Polen# (1772-1795) behoorde het voornamelijk katholieke westelijke randgebied tot Oostenrijk-Hongarije#. De orthodoxe rest maakte deel uit van het Russische tsarenrijk#, dat in de loop van de 18e eeuw het kanaat van de Krim-Tataren
in het zuiden van het huidige Oekraïne had ingelijfd. Het kanaat had op zijn beurt weer een losse band met het Ottomaanse Rijk#.
Wanneer Oekraïne zichzelf precies als een eigen etnische gemeenschap, respectievelijk een
natie begon te zien, is omstreden. De eerste aanwijzingen hiervoor gaan wel tot de 16e eeuw terug.
Het is echter belangrijk te weten dat het gebied van het huidige Oekraïne nooit uitsluitend door mensen werd bewoond die zich als Oekraïners beschouwen. Op grond van zijn geografische ligging en zijn veelbewogen geschiedenis was er altijd een sterke aanwezigheid van etnische en religieuze minderheden, zoals Russen, Polen, Duitsers, Roemenen, Tsjechen of Joden en moslims.
Na de Oktoberrevolutie en de ineenstorting van Oostenrijk-Hongarije aan het einde van de Eerste Wereldoorlog vormden zich in korte tijd een West-Oekraïense Volksrepubliek# op het
voormalige Habsburgse territorium# en een Oekraïense Volksrepubliek# op de overblijfselen van het Russische Rijk. Beide werden echter door de gretigheid van de ontluikende Sovjet-Unie, door Polen, Roemenië# en ook Tsjecho-Slowakije# gehinderd. In de Pools-Russische oorlog marcheerden Poolse troepen tijdelijk tot Kiev door, maar uiteindelijk moest Polen zich tevredenstellen met het gebied van de West-Oekraïense Volksrepubliek.
19 Der größere Teil der heutigen Ukraine wurde im Dezember 1922 zur Sowjetrepublik#, in der durch die Zwangskollektivierung unter Stalin* und Hungersnöte Anfang der zwanziger (1921–1923) und Anfang der dreißiger Jahre (1932–1933) Millionen von Menschen elend zu Grunde gingen. Als Hitler* und Stalin Polen 1939 unter sich aufteilten, wurden dann auch die bislang zu Polen
gehörenden westukrainischen Gebiete der Sowjetunion zugeschlagen.
Im Zweiten Weltkrieg geriet die Ukraine größtenteils unter deutsche Verwaltung, und etwa zwei Millionen Menschen wurden zur Zwangsarbeit «ins Reich» verfrachtet. Diese Zeit war geprägt von Massenmorden und Verbrechen, denen sowohl Juden als auch Polen und sowjetische
Kriegsgefangene zum Opfer fielen. Das Drama innerhalb der Ukraine bestand darin, dass der eine Teil mit Hitler kollaborierte, der andere auf Seiten der Roten Armee kämpfte. Nach dem Ende des
Zweiten Weltkriegs fanden sich so Sieger und Besiegte nicht in unterschiedlichen Staaten durch Grenzen getrennt wieder, sondern innerhalb eines Landes, dessen Territorium sich überdies
ausdehnte. Die 1939 schon einmal in Besitz genommene, ehemals polnische Westukraine# kam nun endgültig hinzu, ebenso einige kleinere rumänische und tschechoslowakische Gebiete#. Schließlich wurde 1954 die Krim#, bislang Bestandteil der Russischen Föderation#, durch den bereits erwähnten sowjetinternen Verwaltungsakt an die Ukraine übergeben, ohne Befragung der Bevölkerung oder irgendwelche juristischen «Formalitäten».
20 Het grootste deel van het huidige Oekraïne vormde zich in december 1922 tot de
Sovjetrepubliek ‘Oekraïne’#, waar door de gedwongen collectivisering onder Stalin* en de
hongersnoden in het begin van de twintiger (1921-1923) en het begin van de dertiger jaren (1932-1933) miljoenen mensen een ellendig einde tegemoet gingen. Toen Hitler* en Stalin Polen in 1939 onder elkaar opdeelden, werd het tot dan toe tot Polen behorende West-Oekraïense gebied aan de Sovjet-Unie toegewezen.
In de Tweede Wereldoorlog viel Oekraïne grotendeels onder Duits zeggenschap en ongeveer twee miljoen mensen werden naar het ‘Rijk’ vervoerd om dwangarbeid te verrichten. Deze tijd werd gekenmerkt door massamoorden en misdaden, waarvan zowel Joden als ook Polen en
krijgsgevangenen uit de Sovjet-Unie slachtoffer werden. Het drama binnen Oekraïne kwam voort uit het feit dat een deel met Hitler samenwerkte en de anderen aan de zijde van het Rode Leger meevochten. Na afloop van de Tweede Wereldoorlog bevonden zowel de overwinnaars als de verliezers zich niet in verschillende staten die weer door grenzen werden gescheiden, maar in één land met een territorium dat zich ook nog eens had uitgebreid. Het voormalige Poolse West-Oekraïne#, in 1939 al een keer in bezit genomen, kwam er nu definitief bij, evenals enkele kleine Roemeense en Tsjecho-Slowaakse gebieden#. Uiteindelijk werd in 1954 de Krim#, tot dan toe onderdeel van de Russische federatie#, door de reeds genoemde Russische bestuurlijke maatregel aan Oekraïne overgedragen, zonder dit aan de bevolking te vragen en zonder enige vorm van juridische ‘formaliteiten’.
21 Die Ukraine und ihre Verwaltungseinheiten Aus: ukraine-analysen, Nr. 142 vom 26.11.2014, S. 12 (www.laender-analysen.de/ukraine)
22 Oekraïne en zijn bestuurlijke eenheden
Uit: ukraine-analysen, Nr. 142 van 26.11.2014, p.12 (www.laender-analysen.de/ukraine)
23 Da sich dieser Vorgang innerhalb der Sowjetunion abspielte, war er damals politisch allerdings relativ bedeutungslos.
Die Verflechtungen zwischen Russland und der Ukraine, die auf eine jahrhundertelange Geschichte zurückgingen, nahmen in der Folge weiter zu. Und so wuchsen auch die gegenseitigen wirtschaftlichen Abhängigkeiten, die unter dem Dach der Sowjetunion weder als solche
wahrgenommen wurden noch als Anlass für größere Streitereien dienten. Das änderte sich erst, als sich die Ukraine im Zuge der Auflösung der Sowjetunion für selbständig erklärte.
Ab 1991 also gab es die Ukraine, über die wir heute reden. Entgegen den Erwartungen – sowohl innerhalb der Ukraine als auch bei Finanzinstituten des westlichen Auslands – brachte die Selbständigkeit nicht den erhofften Aufschwung, sondern massive wirtschaftliche Probleme.
Hunderttausende Menschen wanderten ab, vor allem in Richtung Westen, aber auch nach Russland, denn die familiären Verbindungen zwischen Ukrainern und Russen waren im Vergleich zu anderen ehemaligen Sowjetrepubliken besonders intensiv. Immerhin 22 Prozent der Gesamtbevölkerung in der Ukraine waren ethnische Russen, wobei ihr Anteil im Süden# und Osten# höher war als im Westen# und auf der Krim sogar gut 67 Prozent ausmachte. Die russische Sprache war allerdings durchaus nicht auf diese Landesteile beschränkt, sondern auch im Westen vorherrschend. Selbst bei den ukrainischen Nationalgardisten und den Freiwilligen Bataillonen «an der Front» wird heute vielfach russisch und nicht ukrainisch gesprochen. Es gibt sogar eine Organisation mit Namen «Russischsprachige ukrainische Nationalisten». Wieder ein Beleg dafür, dass die Dinge komplizierter sind als Schlagzeilen es vermuten lassen.
24
Omdat deze gebeurtenis zich binnen de Sovjet-Unie afspeelde, was zij toen in politiek opzicht
relatief betekenisloos.
De verstrengelingen tussen Rusland en Oekraïne, die een eeuwenlange geschiedenis hebben, bleven vervolgens groeien. En zo groeiden ook de wederzijdse economische afhankelijkheden. Onder de paraplu van de Sovjet-Unie werden deze echter niet als zodanig ervaren, noch gaven ze aanleiding tot grotere conflicten.15 Dat veranderde pas toen Oekraïne zich in de loop van het verval van de
Sovjet-Unie zelfstandig verklaarde.
Vanaf 1991 was er dus Oekraïne, waarover we het tegenwoordig hebben. Tegen de verwachtingen in – zowel binnen Oekraïne als ook bij de financiële instellingen van het westerse buitenland – bracht de zelfstandigheid niet de gehoopte opleving, maar enorme economische problemen. Honderdduizenden mensen trokken weg, vooral in de richting van het Westen, maar ook naar Rusland. De familiebanden tussen Oekraïners en Russen waren in vergelijking tot andere voormalige Sovjetrepublieken namelijk bijzonder sterk. Immers, 22 procent van de totale bevolking in Oekraïne was etnisch Russisch, waarbij dat aandeel in het zuiden# en oosten# groter was dan in het westen#. Op de Krim vertegenwoordigde het aandeel etnische Russen zelfs uit 67 procent. De Russische taal was echter niet beperkt tot deze delen van het land, maar ook in het westen was zij overheersend. Zelfs bij de Oekraïense nationale garde en de vrijwillige bataljons ‘aan het front’ wordt tegenwoordig vooral Russisch en niet Oekraïens gesproken. Er is zelfs een organisatie met de naam ‘Russischtalige Oekraïense Nationalisten’. Weer een bewijs dat de zaken ingewikkelder zijn dan krantenkoppen suggereren.
---
25 Leonid Krawtschuk*, der erste Präsident der unabhängigen Ukraine, sandte gleich zu Beginn versöhnliche Signale an die starke russische Minderheit in seinem Land. Russen seien «seit
Hunderten von Jahren (hier) ansässig» und man werde sie auf keinen Fall diskriminieren, so wie das in den baltischen Republiken# zu dieser Zeit geschah. Nichtsdestotrotz gab es von Anfang an Streit um die Krim und um Sewastopol# als Stützpunkt der Schwarzmeerflotte. 1992 erklärte sich die Krim für unabhängig, doch konnte ein Kompromiss gefunden werden, der ihr den Status einer autonomen Republik innerhalb der Ukraine verschaffte. Auf ein bereits geplantes Referendum zum Anschluss an Russland wurde damals noch verzichtet. Die separatistischen Kräfte erhielten allerdings 1994 bei den Parlamentswahlen auf der Krim eine klare Mehrheit, woraufhin der Streit wieder aufflammte und die Zentralregierung zeitweilig sogar die Autonomie der Krim aufhob. In einem 1995 gefundenen
Kompromiss wurde diese zwar wiederhergestellt, doch zeigt die Episode, wie stark die Kräfte, die sich von Kiew trennen wollten, auf der Krim von Anfang an waren.
Auf Krawtschuk folgte Leonid Kutschma*, der ein marktwirtschaftlich orientiertes
Reformprogramm vorlegte, das allerdings im Parlament scheiterte. Wegen seiner Innenpolitik und mit Blick auf Demokratisierung und Rechtsstaatlichkeit ist Kutschma hochumstritten. Es wird ihm sogar Anstiftung zum Mord an einem Journalisten vorgeworfen, was sich aber nicht beweisen lässt. Außenpolitisch verfolgte er einen Kurs des Ausgleichs zwischen Russland auf der einen und der EU# auf der anderen Seite.
26 Leonid Kravtsjoek*, de eerste president van het onafhankelijke Oekraïne, verzond meteen aan het begin verzoenende signalen naar de sterk aanwezige Russische minderheid in zijn land. Russen waren hier ‘sinds honderden jaren woonachtig’ en men moest ze in geen enkel geval
discrimineren, zoals dat in de Baltische republieken# in die tijd gebeurde. Toch was er van het begin af aan strijd om de Krim en om Sebastopol#16 als basis voor de Zwarte Zeevloot. In 1992 verklaarde
de Krim zich onafhankelijk. Toch kon er een compromis worden bereikt dat het schiereiland de status van een autonome republiek binnen Oekraïne verschafte. Van een reeds gepland referendum over aansluiting met Rusland werd toen nog afgezien. De separatistische bewegingen bereikten echter bij de parlementsverkiezingen in 1994 een duidelijke meerderheid op de Krim. Hierdoor laaide het geschil weer op en de Centrale Regering hief zelfs voorlopig de autonomie van de Krim op. In een compromis dat in 1995 tot stand kwam, werd deze weliswaar weer hersteld, maar toch laat deze gebeurtenis zien hoe sterk de krachten die zich van Kiev wilden afscheiden van het begin af aan waren.
Leonid Koetsjma*17 volgde Kravtsjoek18 als president op; hij presenteerde een
markteconomisch gericht hervormingsprogramma dat echter in het parlement strandde. Vanwege zijn binnenlands beleid en met het oog op realisatie van democratie en handhaving van de
rechtsstaat is Koetsjma erg omstreden. Hij wordt zelfs beschuldigd van het aanzetten tot moord op een journalist, maar dit kan niet worden bewezen. In het buitenlands beleid volgde hij een koers van compromissen met Rusland aan de ene kant en met de EU# aan de andere kant.
---
16 Zie paragraaf 3.1.4.1.2 17 Zie paragraaf 3.1.4.1.1 18 Zie paragraaf 3.1.4.1.1
27 So wurde mit der EU 1994 ein Vorläufiges Partnerschafts- und Kooperationsabkommen
unterzeichnet und mit Russland 1995 ein gesondertes Handelsabkommen. Ebenfalls 1995 trat die Ukraine dem Europarat bei und 1997 folgte ein Freundschaftsvertrag mit Russland. Zwar bezeichnete Kutschma den Beitritt zur EU als strategisches Ziel der Ukraine, betonte jedoch immer, dass dadurch nicht die guten Beziehungen zu Russland gefährdet werden dürften.
Nach zwei Amtsperioden konnte Kutschma laut Verfassung nicht mehr antreten. Das war 2004, das Jahr der «Orangenen Revolution». Es standen sich zwei Präsidentschaftskandidaten gegenüber: Eben der Viktor Janukowitsch*, der im Februar 2014 von der Maidan-Bewegung aus dem Amt gejagt wurde, in das ihn die Ukrainer 2010 schließlich gewählt hatten, und Viktor
Juschtschenko*, auf den im Laufe des Wahlkampfes von 2004 ein Giftanschlag mit Dioxin verübt wurde. Die näheren Umstände dieses Anschlags sind bis heute ungeklärt. Eine Stichwahl mit knappem Ergebnis+, die seinen politischen Gegner Janukowitsch zum Wahlsieger machte, war der Auslöser für die Aktivitäten auf dem Maidan#, die unter dem Begriff «Orangene Revolution» in die Zeitgeschichte eingegangen sind. Die wochenlangen friedlichen Proteste gegen eine von den Demonstranten vermutete Wahlfälschung führten zur Wiederholung der Stichwahl, und im Januar 2005 wurde Juschtschenko vom Obersten Gericht zum rechtmäßigen Wahlsieger erklärt.
Spätestens jetzt war das Land gespalten+. Der Ausgang der Wahlen war denkbar knapp gewesen und der Süden und der Osten der Ukraine hatten sich mehrheitlich für Janukowitsch entschieden.
28 Zo werd met de EU in 1994 een voorlopige partnerschap- en samenwerkingsovereenkomst
ondertekend en met Rusland in 1995 een aparte handelsovereenkomst. Ook trad Oekraïne toe tot de
Raad van Europa in 1995 en volgde in 1997 een vriendschapsverdrag met Rusland. Hoewel Koetsjma
het toetreden tot de EU als strategische doelstelling van Oekraïne duidde, benadrukte hij echter altijd dat daardoor niet de goede relaties met Rusland in gevaar mochten komen.
Na twee ambtsperioden kon Koetsjma volgens de grondwet zijn presidentschap niet meer continueren. Dat was in 2004, het jaar van de ‘Oranjerevolutie’. Twee presidentskandidaten stonden tegenover elkaar: Aan de ene kant Viktor Janoekovitsj*19, die in februari 2014 door de
Maidan-beweging uit zijn ambt zou worden gezet, nadat hij in 2010 door de Oekraïners eindelijk gekozen was. Aan de andere kant stond Viktor Joesjtsjenko*20, op wie in de loop van de verkiezingscampagne
van 2004 een moordaanslag met het gif dioxine werd gepleegd. De precieze omstandigheden van deze aanslag zijn tot op de dag van vandaag onopgehelderd gebleven. Joesjtsjenko moest met een klein verschil het onderspit delven+ tegen de winnaar Janoekovitsj. Dit was de aanleiding voor de activiteiten op de Maidan#21, die onder het begrip ‘Oranje Revolutie’ de geschiedenis zijn ingegaan.
De wekenlange vredige protesten tegen een door de demonstranten vermoede verkiezingsfraude leidden tot herhaling van de verkiezing, met als gevolg dat in januari 2005 Joesjtsjenko door het Hooggerechtshof tot de rechtmatige winnaar van de verkiezingen werd uitgeroepen.
Nu was het land tot op het bot verdeeld+. De uitslagen van de verkiezingen lagen zeer dicht bij elkaar; het zuiden en het oosten van Oekraïne hadden met een meerderheid voor Janoekovitsj gekozen.
---
19 Zie paragraaf 3.1.4.1.1 20 Zie paragraaf 3.1.4.1.1 21 Zie paragraaf 3.1.4.1.2
29 Man fühlte sich betrogen, nicht zuletzt deshalb, weil man, nicht ganz zu Unrecht, wie sich zeigen sollte, westliche Einflussnahme vermutete. Was bei der «Orangenen Revolution» so spontan aussah und sie für den mitfühlenden Betrachter so sympathisch machte, folgte einer Regie, bei der auch der Westen die Hände im Spiel hatte. Die Ukraine ist nicht das einzige Beispiel dafür. Die Spur der «Revolutions-GmbH», wie sie der «Spiegel» im November 2005 nannte, zieht sich von der «Bulldozer-Revolution» in Serbien# (2000) über die «Rosen-Revolution» in Georgien# (2003), die «Orangene Revolution» in der Ukraine (2004), die «Tulpen-Revolution» in Kirgistan# (2005) bis zur «Zedern-Revolution» im Libanon# (2005). Junge Aktivisten des jeweiligen Landes – meist Studenten und Intellektuelle – bekommen in jedweder Hinsicht Unterstützung. Die professionellen westlichen Berater werden auch aus dem Westen bezahlt, wahlweise direkt von Regierungen oder über Institutionen wie beispielsweise politische Stiftungen.
Laut der britischen Tageszeitung «Guardian» waren bei der «Orangenen Revolution» das amerikanische Außenministerium beteiligt sowie «Freedom House», eine Organisation, die ihrerseits zu großen Teilen von der amerikanischen Regierung finanziert wird. In der Wochenzeitung «Die Zeit» war von mindestens 65 Millionen US-Dollar die Rede, die aus den USA# für den Wahlkampf von Juschtschenko in die Ukraine geflossen sein sollen. Auch hier taucht der Name George Soros* auf, der jetzt wieder mit der Finanzierung des Kiewer Pressezentrums (Ukraine Crisis Media Center) in Verbindung gebracht wird, wo jeden Tag ein Vertreter des Sicherheitsrates der Ukraine zur Lage im Osten des Landes Stellung nimmt.
30 Men voelde zich bedrogen, mede omdat men - niet geheel onterecht - westerse invloed vermoedde, zoals later ook bleek. Wat er bij de ‘Oranjerevolutie’ zo spontaan uitzag en het zo aantrekkelijk maakte voor de meevoelende waarnemer, werd gestuurd door een regie waarbij ook het Westen een vinger in de pap had. Oekraïne is hiervan niet het enige voorbeeld. Het spoor van de ‘Revolutie-GmbH’, zoals Der Spiegel dit in november 2005 noemde, loopt van de ‘Bulldozer-revolutie’ in Servië# (2000), naar de ‘Rozenrevolutie’ in Georgië# (2003), de ‘Oranjerevolutie’ in Oekraïne (2004), de ‘Tulpenrevolutie’ in Kirgizië# (2005) tot aan de ‘Cederrevolutie’ in Libanon# (2005). Jonge activisten van al deze landen - de meesten studenten en intellectuelen - krijgen in ieder opzicht ondersteuning. De professionele westerse adviseurs worden ook betaald door het Westen, ofwel rechtstreeks door overheden ofwel door instellingen zoals politieke stichtingen.
Volgens de Britse krant The Guardian waren bij de ‘Oranje Revolutie’ zowel het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken als ‘Freedom House’ betrokken, een organisatie die grotendeels door de Amerikaanse overheid wordt gefinancierd. Volgens het weekblad Die Zeit was er sprake van minstens 65 miljoen dollar, die vanuit de VS# naar de verkiezingscampagne van Joesjtsjenko in Oekraïne gevloeid moet zijn. Ook duikt hier de naam van George Soros* op, die nu weer in verband wordt gebracht met de financiering van het perscentrum van Kiev (Ukraine Crisis Media Center), waar iedere dag een vertegenwoordiger van de Veiligheidsraad van Oekraïne zijn mening geeft over de situatie in het oosten van het land.
31 Diese Erklärungen werden dann am nächsten Tag im Kern vom+ State Department in Washington# weiterverbreitet. Statt allenfalls im Hintergrund diplomatisch unterstützend zu wirken, um ein zur Demokratisierung entschlossenes Land auf seinem Weg in die Rechtsstaatlichkeit uneigennützig zu begleiten, wurde heute wie damals vom Westen Öl ins Feuer gegossen. Ich will gar nicht bestreiten, dass dabei auch viel Idealismus und Hoffnung auf die Verbreitung von Demokratie und Wohlstand im Spiel ist. Aber ist das wirklich alles? Gibt es da nicht auch noch andere Motive?
Unter der Präsidentschaft Juschtschenkos vollzog die Ukraine jedenfalls eine außenpolitische Kehrtwende. Auf Kutschmas Brückenpolitik folgte eine radikale Abwendung von Russland und eine einseitige Orientierung in Richtung Westen. Schon vor den Wahlen hatte Juschtschenko, der Hoffnungsträger des Westens, versprochen, den russischen Plan eines eurasischen
Wirtschaftsraumes zu Fall zu bringen. Die Idee zu diesem Wirtschaftsraum geht letztlich auf Nursultan Nasarbajew* zurück, den Präsidenten Kasachstans, der sie bereits 1994 – auch damals schon kasachischer Präsident – aufbrachte. Es dauerte allerdings bis zum Jahr 2000, bis sich fünf GUS-Staaten#, nämlich Kasachstan#, Russland, Weißrussland#, Kirgistan und Tadschikistan#, in der Eurasischen Wirtschaftsgemeinschaft mit dem Ziel zusammenfanden, zum Vorteil aller Beteiligten gegenseitige Handelshemmnisse aus dem Weg zu räumen. Die Ukraine hatte genauso wie Armenien# und Moldawien# einen Beobachterstatus.
32 Deze verklaringen worden dan de volgende dag in het hart+ van het State Department in
Washington#22 verder verspreid.
In plaats van hooguit op de achtergrond diplomatiek en ondersteunend te werken om een land dat tot democratisering heeft besloten onzelfzuchtig te begeleiden op zijn weg naar de rechtsstaat, werd vandaag net als toen door het Westen olie op het vuur gegooid. Ik wil helemaal niet bestrijden dat daarbij ook veel idealisme en hoop op het verspreiden van democratie en welvaart drijfveren zijn. Maar is dat echt alles? Zijn er niet ook nog andere motieven?
Onder het presidentschap van Joesjtsjenko maakte Oekraïne in ieder geval een volledige ommezwaai wat betreft het buitenlands beleid. Op Koetsjma’s bruggenpolitiek volgde een radicale afwending van Rusland en een eenzijdige oriëntatie op het Westen. Al voor de verkiezingen had Joesjtsjenko, als de hoop van het Westen, beloofd het Russische plan voor een Euraziatische Economische Ruimte ten val te brengen. Het idee van deze economische ruimte gaat terug naar Noersoeltan Nazarbajev*, de president van Kazachstan, die het reeds in 1994 lanceerde – ook toen al was hij de Kazachse president. Het duurde echter tot in het jaar 2000 tot vijf GOS-landen#, namelijk Kazachstan#, Rusland, Wit-Rusland#, Kirgizië en Tadzjikistan#, zich in de Euraziatische Economische Gemeenschap verenigden, met als doel alle handelsbelemmeringen uit de weg te ruimen tot voordeel van alle betrokkenen. Oekraïne had, net als Armenië# en Moldavië#, de status van waarnemer.
---
33 Von Juschtschenko wurde nun eine ausschließliche Orientierung auf die EU propagiert und der NATOBeitritt angestrebt, obwohl laut Umfragen nicht einmal ein Drittel der Ukrainer in die NATO wollte. Dementsprechend umstritten war diese Neuorientierung innerhalb des Landes. Dass die Ukraine in dieser Frage gespalten war – der Osten eher nach Russland, der Westen eher Richtung EU und NATO tendierte –, gehörte damals noch zu den Grundweisheiten, mit denen westliche
Journalisten die Ukraine und ihre inneren Zerreißproben erklärten. Erst heute wird das Bild einer einigen und nach Westen orientierten Ukraine gezeichnet, die lediglich von Moskau# und seinen ferngesteuerten Marionetten destabilisiert wird. Tatsächlich haben wir es jedoch mit einem Land zu tun, das auf der Suche ist nach seiner Identität – bei der Vorgeschichte schwer genug. Und
Juschtschenko tat nichts, um die Situation zu entspannen. Im Gegenteil: Seine intensiven
Bemühungen, die russische Sprache zurückzudrängen und das Bildungswesen zu «ukrainisieren», heizten die Stimmung weiter auf.
Unter Juschtschenko herrschte dementsprechend weitgehend Eiszeit in den Beziehungen der Ukraine zu Russland. Während des Georgienkrieges drohte der ukrainische Präsident, die russische Flottenbasis in Sewastopol auf der Krim und damit die russische Sch warzmeerflotte blockieren zu lassen und kündigte an, den 2017 auslaufenden Pachtvertrag für Sewastopol nicht verlängern zu wollen. Zudem intensivierte er seine Bemühungen um einen NATO-Beitritt, die im April 2008 nur an der Intervention der Europäer, allen voran Angela Merkels*, scheiterten. Für Moskau waren damit zu allem Überfluss auch noch vitale geostrategische Interessen berührt.
34 Door Joesjtsjenko werd een exclusieve oriëntering op de EU gepropageerd en hij zette koers op toetreden tot de NAVO, hoewel volgens de opiniepeilingen niet eens een derde van de Oekraïners in de NAVO wilde. Deze heroriëntatie was dan ook binnen het land zeer omstreden. Dat Oekraïne verdeeld was over deze kwestie – het oosten neigde meer naar Rusland, het westen meer naar de EU en de NAVO – behoorde toen nog tot de fundamentele wijsheden waarmee westerse journalisten Oekraïne en zijn binnenlandse beproevingen verklaarden. Pas vandaag de dag wordt een beeld van een eensgezind en een naar het Westen georiënteerd Oekraïne getoond, dat slechts door Moskou# en zijn op afstand bestuurde marionetten gedestabiliseerd wordt. Feitelijk hebben we hier echter met een land te maken dat op zoek is naar zijn identiteit – hetgeen al moeilijk genoeg is, gezien zijn voorgeschiedenis. En Joesjtsjenko deed niets om de situatie tot rust te laten komen. Integendeel: zijn intensieve bemoeienis om de Russische taal terug te dringen en het onderwijs te ‘oekraïniseren’, deed de gemoederen nog hoger oplaaien.
Onder Joesjtsjenko was er daarom tussen Oekraïne en Rusland een bekoelde relatie, die ook wel te omschrijven is als een ijstijd. Tijdens de Georgische oorlog dreigde de Oekraïense president de Russische marinebasis in Sebastopol in de Krim en daarmee de Russische Zwarte Zeevloot te laten blokkeren. Hij kondigde daarnaast aan het in 2017 aflopende huurcontract voor Sebastopol niet te willen verlengen. Hij vergrootte ook zijn inspanning om toe te treden tot de NAVO, wat in april 2008 enkel door tussenkomst van de Europeanen en dan vooral van Angela Merkel*23 mislukte. Voor
Moskou waren daarmee ook nog eens belangrijke geostrategische belangen gemoeid.
---
35 Überhaupt hatte man sich dort mit der ukrainischen Unabhängigkeit von Anfang an schwer getan. Nun war es aber nicht mehr nur die Selbständigkeit, sondern auch die Abkehr des «Bruderstaates», die in Russland bis in die Gesellschaft hinein schmerzte.
Was hätte es für Russland konkret bedeutet, wenn Juschtschenkos Außenpolitik Erfolg gehabt hätte? Dann wäre nicht nur die Basis der russischen Schwarzmeerflotte zu einer Enklave auf NATO-Gebiet# geworden, sondern Russland hätte auch einen wichtigen Markt an den Westen verloren. Unser Fokus liegt immer nur auf den Ländern, die in die EU oder die NATO streben. Was das für diejenigen bedeutet, die außen vor bleiben und nicht zum Club gehören, diese Frage stellen wir uns nicht. Für Russland funktioniert die Öffnung der Ukraine gegenüber dem Westen nur, wenn sich das Land nicht gleichzeitig vom Osten abwendet. Russland hat die Westorientierung der Ukraine erst angegriffen, als sie begann, jegliche Ostorientierung auszuschließen. Wenn beides möglich war – wie unter Präsident Kutschma –, hat Moskau sie hingenommen.
Wer Gas und Öl besitzt, kann das als politisches Druckmittel gegen diejenigen einsetzen, die nicht über solche Bodenschätze verfügen. Und genau das tat Moskau, als Juschtschenko die Ukraine vor die Zerreißprobe einer Entscheidung zwischen Russland und dem Westen stellte. Im Frühjahr 2005 kündigte Russland an, für die Erdgaslieferungen in die Ukraine in Zukunft Weltmarktpreise verlangen zu wollen. Dies führte zu langwierigen Verhandlungen und immer wieder zu Lieferstopps, ohne dass der Konflikt nachhaltig gelöst werden konnte.
36
Men had daar vanaf het begin af aan überhaupt al moeite met de Oekraïense
onafhankelijkheid. En nu was het niet alleen de onafhankelijkheid, maar ook de afkeer van de ‘broederstaat’, wat in Rusland tevens op sociaal vlak pijnlijk was.
Wat zou het voor Rusland concreet hebben betekend als Joesjtsjenko’s buitenlandbeleid
succes zou hebben gehad? Dan zou niet alleen de basis van de Russische Zwarte Zeevloot een enclave op NAVO-gebied# zijn geworden, maar Rusland zou ook een belangrijke markt aan het Westen hebben verloren. Onze focus ligt altijd alleen op de landen die lidmaatschap van de EU of de NAVO ambiëren. De vraag wat dat voor diegenen betekent die erbuiten vallen en niet tot de club behoren, stellen we ons niet. Voor Rusland is toenadering van Oekraïne tot het Westen alleen acceptabel als het land zich niet tegelijkertijd van het Oosten afkeert. Rusland heeft de oriëntatie van Oekraïne op het Westen pas afgekeurd toen Oekraïne elke oriëntatie op het Oosten begon uit te sluiten. Toen beide oriëntaties mogelijk waren – zoals onder president Koetsjma – heeft Moskou het aanvaard.
Wie gas en olie bezit, kan dat als politiek drukmiddel inzetten tegen degenen die niet over zulke bodemschatten beschikken. En precies dat deed Moskou, toen Joesjtsjenko Oekraïne voor de beproeving stelde die een keuze tussen Rusland en het Westen betekende. In het voorjaar van 2005 kondigde Rusland aan voor de aardgasleveringen in Oekraïne in de toekomst wereldmarktprijzen te willen vragen. Dit leidde tot moeilijke onderhandelingen en tot voortdurende leveringsstops, zonder dat het conflict opgelost kon worden.
