DE IJZEREN DAME EN HAAR HARNAS
Gender, politiek en performativiteit in de kleding van Margaret ThatcherNaam: Elize Weijers
Studentnummer: s4267559
Opleiding: Geschiedenis en actualiteit Begeleider: Dr. A. C. Hoetink
Onderwijsinstelling: Radboud Universiteit Nijmegen
1
Inhoudsopgave
Inleiding ... 3
Gender en politiek in het academische discours ... 4
Performativiteit en kleding ... 5
Thatcher en Thatcherisme ... 6
Bronnen en methodiek ... 8
Het verloop ... 11
Deel 1 De mode van Margaret ... 12
Het maken van een politiek persona: Thatchers ‘make-over’ ... 12
Gordon Reece ... 13
Eerste en tweede termijn ... 13
Cynthia Crawford ... 14
De kleding van Thatcher ... 14
Mantelpakjes en jurken ... 15
De parels, de pussy bow en de handtas ... 16
Beeldvorming ... 18
Afbeeldingen Deel 1 ... 19
Deel 2 De performance en de toeschouwers ... 21
Genderperformance ... 21
Emotie versus ratio ... 22
Moederlijkheid en zorgzaamheid ... 24
Denis ... 26
Warrior Queen of hautaine vorstin ... 27
Klasse ... 29
Kleren maken de man… of vrouw? ... 30
Afbeeldingen Deel 2 ... 32
Deel 3 De overlevering ... 35
Blik op Thatcher: na haar dood ... 35
Iconisch ... 36
Beeldvorming van Thatcher in de loop van de tijd ... 40
Afbeeldingen Deel 3 ... 41
Conclusie ... 43
2
Kleding ... 44
Thatcher, performance en betekenis ... 45
Literatuur ... 46
3
Inleiding
In de zomer van 2016 trad Theresa May aan als leider van de conservatieve partij en vervolgens als minister-president van het Verenigd Koninkrijk. Daarmee werd zij de tweede vrouwelijke premier van het land, na Margaret Thatcher, die ook leider was van de conservatieven. Enkele maanden na haar aantreden ontstond er een opmerkelijke discussie over een specifieke kledingkeuze van premier May. Bij een interview met May in The Sunday Times verscheen een foto van May in de huiselijke sfeer. Op deze foto droeg zij een leren broek die ongeveer 1000 pond zou kosten.1 De broek was het onderwerp van een kleine politieke mediarel over de uitgaven van May.
Deze discussie is een van de vele voorbeelden van de manier waarop de presentatie van politici nauw in de gaten gehouden wordt. Barack Obama werd bijvoorbeeld op social media gefileerd voor een zandkleurig pak dat hij droeg tijdens een persconferentie in 2014.2 De zogenoemde
‘Niemandshand’, een aanzet tot een onbeantwoorde handdruk, van Franse president Hollande ging in 2013 de wereld over.3 Een ander voorbeeld is de fotocollage van Duitse bondskanselier
Angela Merkel in haar verschillende broekpakken, geplaatst in een regenboogvolgorde. 4 Deze
‘Pantone Merkel’ ging viral en al snel werd Amerikaanse politica Hillary Clinton in eenzelfde fotocollage afgebeeld.5
Voor vrouwelijke politici komt er bij dit soort publieke debatten een extra gelaagdheid bij. In de discussie over de broek van May werd ingebracht dat dit een vorm van seksisme zou zijn: David Cameron werd immers nooit bekritiseerd voor zijn dure maatpakken. 6 De kleding van
vrouwelijke machthebbers levert hen wel vaker een merkwaardige vorm van aandacht op. Zo werd een avondjurk van Merkel, gedragen op de opening van het Operahuis in Oslo in 2008, ontvangen met koppen als ‘Weapons of Mass Distraction: German Chancellor Angela Merkel shows off plunging neckline’.7 De manier waarop vrouwelijke politici, en met name vrouwelijke
wereldleiders, zich presenteren is een complex fenomeen. Er is op dit vlak een essentiële rol weggelegd voor de verschillende media (dag- en weekbladen, televisieprogramma’s, social media). Hier wordt de receptie van de presentatie in vastgelegd. Nu er in het politieke speelveld steeds vaker aandacht is voor de rol van vrouwen in machtsposities is de kwestie van de reacties
1 T. Moseley, ‘Theresa May’s leather trousers prompt political row’, BBC News (12 december 2016). 2 E. Izadi, ‘Twitter Nation distracted by president’s tan suit’, Washington Post (29 augustus 2014). 3 ‘Niemandshand’, De Volkskrant (31 december 2013).
4 N. van Eekelen, ‘Pantone Merkel’, Studio Van Eekelen
< http://www.noortjevaneekelen.nl/post/57099118956/pantone-merkel-the-spectacle-of-the-tragedy> [laatst geraadpleegd op 22 februari 2017].
5 M. van Rossum, ‘Waarom machtige vrouwen (bijna) altijd een broekpak dragen, NRC (3 november 2016). 6 T. Moseley, ‘Theresa May’s leather trousers prompt political row’, BBC News (12 december 2016). 7 ‘Weapons of Mass Distraction: German Chancellor Angela Merkel shows off plunging neckline’, Daily Mail
4 in de media op hun uiterlijk buitengewoon relevant geworden.8 Margaret Thatcher vormt een
representatieve casus voor dit fenomeen. Zij was de eerste vrouwelijke premier van Groot-Brittannië, en daarmee een van de meest toonaangevende vrouwelijke politici in het westerse politieke spectrum. De reacties op haar optreden als vrouwelijk wereldleider hebben ervoor gezorgd dat zij nog altijd gezien wordt als een van de meest invloedrijke politici in het huidige politieke discours. Met Thatcherisme is er zelfs een politieke stroming naar haar vernoemd.
In deze masterscriptie wordt de beeldvorming rondom Margaret Thatcher onder de loep genomen. Het uitgangspunt wordt gevormd door de reactie van de Britse media op haar zogenoemde performance, haar optreden in het politieke veld. Dat verscheidene kledingstukken van Thatcher inmiddels als bijzondere relieken worden beschouwd, wordt benadrukt door de manier waarop er wordt omgegaan met haar kleding, en de reacties hierop. Zo kwam in 2015 aan het licht dat het Victoria & Albert Museum wellicht kledingstukken en accessoires van Thatcher had geweigerd.9 Het leidde tot vele verontwaardigde reacties. Uiteindelijk heeft het museum, al
dan niet onder publieke druk, in 2016 een gift aangenomen van de erven van Thatcher.10 In het
jaar daarvoor werd door veilinghuis Christie’s nog een veiling georganiseerd met een groot aantal persoonlijke bezittingen van Thatcher, waaronder haar kleding.11 Dit soort vormen van
belangstelling geven aan dat de kleding van Thatcher een aanzienlijke status heeft verkregen. Dat brengt ons bij het thema van dit onderzoek: hoe dit zo is gekomen en wat de receptie van haar kleding eigenlijk tijdens haar regeerperiode was.
In dit onderzoek zal een antwoord gevormd worden op de kwestie van de betekenis van de politieke performance van Margaret Thatcher, zoals toegeschreven door Britse media tijdens haar regeerperiode (1979-1990). De specifieke media die aan bod komen zijn de zogenoemde Britse broadsheets’, ofwel ‘quality papers’. De concepten gender, performativiteit en politieke macht zullen aan elkaar verbonden worden binnen dit kader. Zowel de boodschap achter en de receptie van de kleding van Thatcher bieden voor deze theorieën een raakvlak.
Gender en politiek in het academische discours
De bestudering van vrouwen in politieke rollen krijgt een zetje in de jaren ’70, niet geheel onverwacht tijdens de tweede feministische golf.Deze onderzoeken van feministische academici houden zich in eerste instantie vooral bezig met het zichtbaar maken van de politieke rol van
8 B. Wheeler, ‘Are women taking over British politics?’, BBC News (8 juli 2016).
9 C. Hope en H. Furness, ‘V&A change of heart over Margaret Thatcher collection’, The Telegraph (3
november 2015).
10 J. Bingham, ‘Margaret Thatcher’s clothing finally takes its place in V&A – but no handbag’, The Telegraph
(30 september 2016).
11 Christie’s, ‘The Collection of Margaret Thatcher’
5 vrouwen. 12 In de jaren ’80 en ‘90 komt daar verandering in. Vanuit de disciplines van de sociologie
en politicologie worden werken geproduceerd die zich bezig houden met de complexe relatie tussen gender en macht.13 In de afgelopen twee decennia is er een opkomst van empirische studies
over vrouwen die publieke politieke rollen vervullen. Dit past in de hernieuwde aandacht voor het belang van empirisch onderzoek binnen de geesteswetenschappen. Dit soort studies zoeken doorgaans naar een verklaring voor het geringe aantal vrouwen in de (westerse) politieke sfeer.
De bovenstaande schets van het academische discours over vrouwen en vrouwelijkheid in het politieke veld volgt voor een groot deel de ontwikkeling van de genderwetenschap als geheel. In de jaren ’70 wordt een begin gemaakt met vrouwenstudies en aandacht voor vrouwengeschiedenis, waarna de focus na verloop van tijd komt te liggen op de meer complexe gevolgen van de beelden rondom gender.
Performativiteit en kleding
Vanaf de jaren ’60 van de vorige eeuw komt de term ‘performativiteit’ steeds vaker voor in sociale studies (niet te verwarren met de wijze waarop deze term in theaterstudies voorkomt). Invloedrijke filosofen als J. L. Austin en Jacques Derrida gaan performativiteit gebruiken binnen een postmoderne context.14 Dit is het begin van de zogenoemde performative turn. Het is moeilijk
om precies aan te kunnen geven wat onder deze beweging valt, aangezien performativiteit niet eenzijdig te duiden is.15 In elk geval geeft de term aan dat er een bepaalde geconstrueerde
handeling in het spel is. Performativiteit is dus een problematisch concept, maar zal hier toch gebruikt worden. In deze tekst zal het begrip de performance van Thatcher in media-optredens aanduiden. Wanneer Thatcher in het openbaar verschijnt en gefotografeerd wordt, speelt zij een publieke, politieke rol.
Performativiteit is bovendien van groot belang voor genderwetenschappen. Een van de belangrijkste auteurs met betrekking tot performativiteit is Judith Butler, een filosoof
12 D. Dahlerup en M. Leyenaar, Breaking Male Dominance in Old Democracies (Oxford 2013) 5-8. 13 Jean Bethke Elshtain, een Amerikaans politiek filosofe, schrijft in Public Man, Private Woman,
uitgekomen in 1981, over de beeldvorming van vrouwen in de traditie van westerse filosofie, van Plato tot Marx. Ze laat de complexiteit van dichotomieën als man tegenover vrouw en publiek tegenover privaat zien, en hoe deze begrippen aan elkaar gerelateerd zijn in het westerse denken. Een andere nuancering van het onderzoeksveld wordt beschreven in The Gender of Power, een bundel waarin de relatie tussen gender en macht uiteen wordt gezet. Het gaat dan niet slechts om politieke macht, maar ook over maatschappelijke structuren. Het is een kritiek op de suggestie dat machtsrelaties in verhouding tot gender altijd de vorm van een ‘top-down model’ aannemen.
14 A. Parker en Eve Kosofsky Sedgwick, ‘Introduction’, in: Andrew Parker en Eve Kosofsky Sedgwick eds.,
Performativity and Performance (New York 1995) 1-18.
6 gespecialiseerd in gendertheorieën.16 In haar meest invloedrijke werk, Gender Trouble, schrijft
Butler over ‘gender performativity’. Zij beschrijft hoe gender, seks en seksualiteit altijd een performatieve lading met zich mee brengen.
Het is dus geen nieuwe gedachte om vrouwelijkheid te bekijken door de lens van performativiteit. Dat geldt ook voor het idee dat dit relevantie heeft voor de manier waarop vrouwelijke machthebbers zichzelf presenteren. Zo zijn er verscheidene studies te vinden naar de manier waarop Elizabeth I zich kleedde en hoe dit een politiek instrument was.17 Deze
onderzoeksonderwerpen kruisen elkaar dus regelmatig, maar gaan doorgaans over vroegmoderne heersers. Behalve deze meer algemene ontwikkelingen van het academische debat over gender, politiek en macht is er ook een tak van wetenschap die zich specifiek richt op Margaret Thatcher en haar invloed op het politieke discours.
Thatcher en Thatcherisme
De academische reactie op Margaret Thatcher komt al snel na haar aantreden als minister-president en is stormachtig. Dit komt voor een deel door de anti-intellectuele houding van Thatcher, maar is ook te verklaren aan de hand van publieke reacties op Thatchers politiek.18
Een van de meest invloedrijke termen uit deze periode is die van ‘Thatcherism’, een beschrijving van een conservatieve politieke stroming die aan Thatcher wordt toegeschreven. Cultuurwetenschapper en socioloog Stuart Hall populariseert de term in een reeks van essays, die zijn uitgekomen in de jaren ’80. Hall komt uit een Marxistische traditie en is bijzonder kritisch op de politiek van Thatcher. Zij kenmerkt een periode waarin het individualisme het wint van politieke bewegingen die zich richten op het collectieve.19 Hall typeert Thatcherisme als
‘regressieve modernisatie’, en ‘autoritair populisme’.20 Deze beschrijving van de term en ook de
algemene politieke sfeer in deze periode bepalen voor een lange tijd de toon van het academische discours.
Een meer ambivalente reactie op Thatcher komt uit de academisch feministische hoek. Jacqueline Rose, Brits professor van Geesteswetenschappen aan het Birbeck instituut, beschrijft in 1988 de moeizame analyse van het beeld van Thatcher door feministische wetenschappers, een
16 J. Butler, ‘Burning Acts – Injurious Speech’, in: Andrew Parker en Eve Kosofsky Sedgwick eds.,
Performativity and Performance (New York 1995) 197-227.
17 De manier waarop Elizabeth I haar macht continue wist te benadrukken, door zowel haar speeches,
haar gedrag en haar uiterlijk, is een veelbeschreven onderwerp. Belangrijke studies zijn gedaan door o.a. Marie Axton, Roy Strong en Carole Levin. Een belangrijk werk is de bundel Gloriana’s Face: Women, Public
and Private, in the English Renaissance.
18 H. Nunn, Thatcher, Politics and Fantasy: The Political Culture of Gender and Nation (Londen 2002) 33. 19 Ibidem, 20.
7 beweging waar zij zelf overigens deel van uitmaakt.21 Thatcher was een vrouw die aan de top
stond, maar zij was tegelijkertijd een belichaming van ‘mannelijke’ waarden als nationaliteit, militarisme en autoriteit. Thatcher had een tegenstrijdige houding tot haar eigen geslacht, wat leidde tot een tegenstrijdige reactie op haar persoon en politiek. Rose borduurt in haar tekst voort op Hall en zijn beschrijvingen van Thatcher.
In 2000 pakt Heather Nunn, professor van Cultuur en politiek aan Roehampton University, de draad van Rose op in haar werk Thatcher, Politics and Fantasy. In dit boek schrijft Nunn over de complexe wijze waarop Thatcher zich presenteert. In plaats van Thatcher en Thatcherisme in het politieke spectrum te onderzoeken kijkt Nunn, nog meer dan Rose, op de eerste plaats naar het imago van Thatcher. Volgens Nunn gebruikt Thatcher vrouwelijkheid in een complex rollenspel waarin Thatcher op opportunistische wijze gebruik maakt van verschillende imago’s.22
Dit concept over verschillende rollen die Thatcher aanneemt (maar die ook aan haar worden toegeschreven) zal een sleutelrol spelen in deze scriptie. Het werk van Nunn vormt daarmee de kapstok voor dit onderzoek. Overigens is Nunn te plaatsen in dezelfde categorie als Rose, zij is namelijk ook een genderwetenschapper met een fascinatie voor het fenomeen Thatcher. In de conclusie van het boek geeft ze toe in 1979 gestemd te hebben voor Thatcher (de eerste keer dat ze mocht stemmen), vanwege het simpele feit dat zij een vrouw was. Nunn schrijft dat ze hoopte dat ‘her accession to power might empower other women, including myself’.23 Daarmee plaatst zij
zich in dezelfde hoek als Rose en haar metgezellen: de vrouwen die zich maar moeilijk een houding weten te geven ten opzichte van de controversiële figuur van Thatcher.
Behalve deze eerste golf van wetenschappers die Thatcher beschrijven vanuit het perspectief van ‘levende geschiedenis’, is er in de afgelopen twee decennia een opkomst geweest van analyses die Thatcher proberen te historiseren. 24 Deze onderzoeken vallen voornamelijk
binnen de tak van politieke geschiedenis.25 Toch zetten onderzoeken naar de beeldvorming van
Thatcher, en dan met name op het gebied van genderwetenschap, de toon van het wetenschappelijk debat. Vooral na de dood van Thatcher wordt dit onderzoeksveld weer relevant. Louisa Hadley, van oorsprong literatuurwetenschapper, toont dit aan in haar werk Responding to Margaret Thatcher’s Death. Volgens Hadley is de beeldvorming van Thatcher radicaal veranderd na haar aftreden. Zo ging ze van de IJzeren Dame naar fragiel oud dametje.26 Maar welk imago zij
zich ook aanmeet of krijgt toegeschreven, het is altijd onlosmakelijk verbonden met gender, zelfs
21 Nunn, Thatcher, Politics and Fantasy, 17. 22 Ibidem, 12.
23 Ibidem, 182.
24 E. J. Evans, Thatcher and Thatcherism (Londen 1997).
25 J. Colman, ‘Review: Margaret Thatcher and Ronald Reagan’, The American Historical Review 119 (2014)
484-485.
8 als zij dat ontkent.27 Deze aandacht voor Thatchers culturele impact kan gezien worden als een
nawee van de culturele wending, in combinatie met genderwetenschappen en de bevestiging van mediastudies als een afgebakende discipline.
Er zijn dus talrijke studies gedaan die van belang zijn voor het onderwerp van deze scriptie. Ik hoop hiermee aan de ene kant een bijdrage te doen aan het historische onderzoek naar de politieke lading van kleding en aan de andere kant naar de wetenschappelijke benadering van de manier waarop verschillende media omgaan met vrouwelijke politici. Er wordt een verbinding gemaakt tussen modegeschiedenis, genderwetenschap, politieke geschiedenis en performatieve studies. Het kader van deze concepten wordt gevormd door de Britse media.
Bronnen en methodiek
Het specifieke medium dat aan bod zal komen is dat van de Britse dagbladen. Britse kranten zijn in twee categorieën in te delen: de ‘broadsheets’ en de ‘tabloids’.28 Deze termen gaan over het
formaat van de krant, maar hebben inmiddels een connotatie gekregen die te maken heeft met de inhoudelijke informatie van de bladen. Hoewel de tabloids over het geheel genomen meer gelezen worden dan de broadsheets tijdens de regeerperiode van Thatcher, houden de tabloids zich bezig met ‘soft news’, dus nieuws met betrekking tot entertainment en sensatie. De inhoud van de broadsheets, die veelzeggend ook wel ‘quality newspapers’ worden genoemd, sluit beter aan op de thematiek van het onderzoek.29
Er is gekozen voor twee verschillende broadsheets: The Times en The Guardian. 30 Een
derde optie, The Daily Telegraph, kon niet opgenomen worden in het onderzoek vanwege de beperkte toegankelijkheid van het digitale archief. 31 De twee kranten die uiteindelijk gebruikt zijn
geven twee verschillende perspectieven, namelijk die van een conservatieve krant met een onafhankelijk tintje en een uitgesproken liberaal-linkse krant. The Times kan worden gezien als geïnstitutionaliseerd vanwege het bestuur, waarin topmannen als de gouverneur van de Bank of England en de president van de Royal Society zaten. In 1981 wordt The Times overgenomen door het conglomeraat van controversiële krantenmagnaat Rupert Murdoch. Daar tegenover staat The Guardian als een linkse krant met nadrukkelijke steun voor Labour. Door gebruik te maken van
27 Hadley, Responding to Margaret Thatcher’s Death, 2-19.
28 K. Williams, Read All About it! A history of the British newspaper (Abingdon 2010) 197-220.
29 Het politieke discours zal in de broadsheets over het geheel genomen duidelijker naar voren komen dan
in de tabloids. Het gebruik van politiek (verhulde) retoriek in tabloids zou een op zichzelf staand en uiterst boeiend onderzoek kunnen zijn, maar zou de ware doelen van deze scriptie niet ten gunste zijn.
30 Williams, Read All About it!, 205
31 De beschikbaarheid van Britse dagbladen was een aanzienlijk obstakel voor de uitvoering van dit
onderzoek. Deze masterscriptie kan wel gezien worden als een opstapje naar een vervolgonderzoek over het perspectief van The Daily Telegraph. Vermoedelijk is de beeldvorming van Thatcher in The Daily
9 deze twee diametraal tegenovergestelde invalshoeken is het onderzoek naar de interpretatie van de performances van Thatcher vollediger. Voor de digitale archieven was het mogelijk om de zoekterm ‘Thatcher’ af te bakenen binnen een bepaalde tijdsperiode. Voor The Times was de volledige tijdsperiode was gedigitaliseerd een daarom relatief gemakkelijk om hier de juiste afbeeldingen voor te vinden. Archiefmateriaal van The Guardian was minder toegankelijk. Hier is gekozen voor een combinatie van gedigitaliseerde bestanden, gearchiveerde jaaroplagen en microfilm.
De gehanteerde aanpak is een keuze uit 6 verschillende momenten uit de regeerperiode van Thatcher die veel verslagen zijn in de media en waarvan de kans dus groot was dat er veel artikelen (met foto) aan gewijd zouden worden. Het gaat dan om de verkiezingen uit 1979, 1983 en 1987, de verslaggeving over de Falklands in 1982, de IRA aanslag op het leven van Thatcher in 1984 en haar gedwongen aftreden in 1990.32 Deze gebeurtenissen zijn beperkt tot een periode
van 3 maanden of minder. De focus ligt op de politieke performance tijdens het premierschap van Thatcher. De onderlinge verschillen tussen van haar optredens voor, tijdens en na haar regeerperiode zijn vermoedelijk groter dan de ontwikkelingen die tijdens haar regeerperiode plaatsvinden. Om het kader helder te houden is dus gekozen voor gebeurtenissen in de periode 1979 en 1990. Deze gebeurtenissen zijn gekozen op basis van informatie uit verscheidene bronnen, waaronder Thatchers memoires.33 De gekozen gebeurtenissen zijn:
- Thatchers eerste verkiezingsoverwinning voor het premierschap, in 1979. Omdat Thatcher de eerste vrouw was die deze overwinning zou behalen was het erg waarschijnlijk dat hier veel over geschreven zou worden. Bovendien wordt er tijdens verkiezingscampagnes veel geschreven over de kandidaten. Het gaat dan om de maanden april en mei. N.B.: voor The Times zijn er geen artikelen in deze periode beschikbaar. Wegens een industrieel conflict werd The Times niet gepubliceerd. In totaal zijn er 16 afbeeldingen gevonden.
- De reeks van gebeurtenissen rondom de Falklandoorlog, in 1982. Deze veelbesproken en controversiële oorlog zou hoogstwaarschijnlijk veel aandacht krijgen. De rol van Thatcher zou daarbij vermoedelijk veel beschreven worden. Het gaat dan om de maanden april, mei en juni. In totaal zijn er 16 afbeeldingen gevonden.
32 Ten gevolge van deze keuze zijn eventueel relevante foto’s - bijvoorbeeld van Thatcher tijdens
televisieoptredens, maar bijvoorbeeld ook afbeeldingen samen met Ronald Reagan - niet in het bestand van bronnen opgenomen.
33 Hadley, Responding to Margaret Thatcher’s Death.; Nunn, Thatcher, Politics and Fantasy.; C. Ogden,
Maggie an intimate portrait of a woman in power (New York 1990) 132.; M. Thatcher, The Downing Street Years (London 1993).; M. Thatcher, The Path to Power (London 1995).
10 - De verkiezingen in 1983. Deze eerste verkiezingscampagne van Thatcher als premier zou veel kansen bieden om beeldmateriaal te publiceren. Het gaat om mei en juni. In totaal zijn er 18 afbeeldingen gevonden.
- Het IRA bombardement op het Grand Hotel in Brighton, op 13 oktober 1984. Deze aanslag op het leven van Thatcher en haar Tory-collega’s wordt door verschillende bronnen omschreven als een toonaangevend moment uit haar regeerperiode. Vermoedelijk zou dit ook veel media-aandacht krijgen. De onderzochte tijdsperiode is 13 oktober tot en met het eind van de maand. In totaal zijn er 8 afbeeldingen gevonden.
- De verkiezingen in 1987. Hier geldt hetzelfde als voor de verkiezingen in 1983. In totaal zijn er 23 afbeeldingen gevonden.
- De gebeurtenissen rondom het tumultueuze aftreden van Thatcher in 1990. Vermoedelijk zou er over het aftreden van Thatcher veel geschreven worden. Een bijkomstigheid zou zijn dat er vermoedelijk ook terugblikkende afbeeldingen bij zouden staan, waardoor de overlevering van de afbeeldingen getoetst zou kunnen worden. De onderzochte maanden zijn oktober en november. In totaal zijn er 30 afbeeldingen gevonden.
De afbeeldingen die in 1987 en 1990 zijn gepubliceerd hebben dus meer representatie in de cijfers. Voor de interpretatie van deze cijfers is het noodzakelijk om hier rekening mee te houden. Overigens zijn de afbeeldingen die bij de artikelen uit deze jaartallen horen niet altijd foto’s uit deze periode zijn, oudere foto’s kunnen immers ook gepubliceerd worden. Het voordeel van het gebruik van uiteenlopende gebeurtenissen is dat er daardoor een scherper beeld ontstaat van de verschillende kledingstukken die Thatcher door haar gehele carrière heeft gedragen. Van al deze momenten zijn artikelen gekozen met een vergezellende foto waarop de kleding van Thatcher duidelijk te zien was (close-ups zijn dus niet meegerekend, maar bustes waarop haar kleding goed zichtbaar was wel). In totaal is er gebruik gemaakt van 111 verschillende bronnen. Het gaat dan om de voorgenoemde artikelen, maar ook om losse foto’s die alleen een onderschrift bevatten.
Om de bronnen op een overzichtelijke manier te kunnen verzamelen is gekozen een database te creëren met Access. Hier konden zowel kwantitatieve als kwalitatieve gegevens in worden verwerkt. Van de 111 verschillende bronnen komen er 57 uit The Guardian en 54 uit The Times. Relatief zijn er dan minder artikelen uit The Guardian gekomen, gezien er voor The Times in het jaar 1979 geen bronmateriaal beschikbaar was.
De gevonden afbeeldingen zijn vergeleken met de tekst: hoe werd er over Thatcher en haar gender geschreven in het artikel? Werd dat ondersteund door de afbeelding, of misschien juist niet? De tekst van de artikelen is geanalyseerd met de methode van Critical Discourse Analysis.34
11 Deze methode biedt een kans om zowel expliciete als impliciete gegenderde taal te analyseren. Binnen de artikelen zijn dus woorden geselecteerd die een gegenderde lading bevatten. Het gaat dan om specifiek gegenderde zelfstandig naamwoorden, bijvoeglijk naamwoorden en bijwoorden.35 Vervolgens zijn deze met elkaar vergeleken, maar ook met de afbeeldingen.
Hierdoor is er een helder beeld ontstaan van de beelden van Thatcher die door de dagbladen zijn gepubliceerd en hoe dit aansluit op de manier waarop er over haar wordt geschreven.
Het verloop
Het onderwerp is nu in een context geplaatst, zowel wat betreft het publieke debat als de stand van de wetenschap. In het eerste deel zal er een beschrijving worden gegeven van de kleding zelf. De mode van de jaren ’80, de stijl van de kleding Thatcher en de eerste vorming van haar politieke persona zullen aan bod komen. Daarnaast zal er ingegaan worden op de daadwerkelijke kledingstukken die in de bronnen te zien zijn. Als de connectie tussen de eerste beeldvorming van Thatcher en de connectie met het bronnenmateriaal duidelijk is, kan er in het tweede deel ingegaan worden op de specifieke omschrijvingen die in de broadsheets gegeven worden. De spanning tussen de omschrijvingen van Thatcher in de artikelen en de afbeeldingen, en welke invloed dat heeft op de betekenisgeving aan haar kleding zullen in dit deel centraal staan. De laatste stap wordt gezet in het derde hoofdstuk. Hier wordt beschreven hoe de betekenisgeving aan de kleding van Thatcher na de dood van Thatcher is overgeleverd. Het gaat dan om de link tussen het beschreven bronmateriaal en de beelden die als ‘iconisch’ worden beschouwd.
35 In 44 verschillende artikelen zijn met deze onderzoeksmethode geen gegenderde verwijzingen
12
Deel 1
De mode van Margaret
‘She was very conscious of the fact that she was the one and only woman. She wanted to look extremely good and very distinctive. On the other hand she wanted it to be fundamentally conventional because she
wasn’t trying to shock people.’36
Om te kunnen begrijpen welke betekenis er gegeven wordt aan de kleding van Thatcher, moet eerst de kleding zelf aan bod komen. Factoren als mode, politiek en publieke perceptie hebben allemaal invloed gehad op de kleding die Margaret Thatcher uiteindelijk heeft gedragen. In dit hoofdstuk zal ingegaan worden op de ideeën over Thatcher die uit de historiografie gedestilleerd konden worden, voor wat betreft de totstandkoming van Thatchers kledingstijl. Het gaat dan voornamelijk over het narratief van Gordon Reece (een verkiezingsadviseur), Cynthia Crawford (haar persoonlijke assistente) en de ‘gemaaktheid’ van Thatchers publieke en politieke persona. Daarnaast komt de perceptie op de kledingstijl die met Thatcher geassocieerd wordt aan bod. Ter afsluiting van dit eerste deel zal gekeken worden hoe deze narratieven en percepties zich vertalen naar de afbeeldingen die in de dagbladen zijn geplaatst. Wat zijn nu de daadwerkelijke cijfers over de kleding van Thatcher? Op basis van de bronnen wordt er een beeld geschetst van de manier waarop Thatcher en haar kleding worden gepresenteerd in de dagbladen.
Het maken van een politiek persona: Thatchers ‘make-over’
In de film The Iron Lady, uitgekomen in 2011, wordt Margaret Thatcher toegesproken door haar adviseurs, Gordon Reece en Airey Neave, over haar publieke imago.37 De twee mannen proberen
Thatcher er toe te brengen om een positie als minister-president te ambiëren, mits ze bereid is haar uiterlijk en stem te veranderen. Ze mag geen hoeden meer dragen, haar kapsel moet serieuzer en haar hoge stem moet getraind worden om autoriteit uit te stralen. Echter, haar parels wil ze houden, die zijn ‘“Absolutely non-negotiable”’. Wat volgt is een montagestukje waar Thatchers presentatie van zichzelf stukje bij beetje verandert in het beeld zoals het publiek haar inmiddels kent, met scènes van campagne-evenementen ertussen. Het is een ware ‘make-over’ van de toekomstige premier van Groot-Brittannië.
36 Christie’s, The Collection of Margaret Thatcher <https://www.youtube.com/watch?v=wS0hw1NbhDw>
[laatst geraadpleegd op 01-12-2017].
13 Gordon Reece
Het is een gelikt fragment, maar de historiografie ondersteunt de ‘gemaaktheid’ van Thatchers imago. Reece was daadwerkelijk haar campagne-adviseur die haar aanraadde om haar stem en imago aan te passen om makkelijker in een politieke mal te passen.38 Hoewel de verandering van
haar stem niet te toetsen is aan de hand van de afbeeldingen, reflecteren deze wel de uitspraak over haar hoeden. In de bronnen zijn slechts 7 afbeeldingen te vinden van Thatcher met een hoed op (zie Afbeelding 1.1). De foto’s zijn in te delen in 3 categorieën: foto’s van vóór Thatchers aantreden als premier, foto’s van Thatcher vlak voor of na een kerkdienst en foto’s van Thatcher vlak voor of na de ‘Queen’s Speech’. Een artikel uit The Guardian, geschreven tijdens de verkiezingscampagne van 1983, blikt terug op Thatchers transformatie onder handen van Reece:
‘He it was who is credited with having got Mrs Thatcher out of those notorious hats and made her work hard with the video tape machine to relax her television manner into something huskier, more
sympathetic, "fluffier" even.’39
Het was een ondubbelzinnige poging van Reece om een oplossing te vinden voor de plek van Thatcher als buitenstaander in het politieke speelveld.40 In elk geval blijkt uit deze reeks van
aanpassingen dat Thatcher een plaats voor haarzelf moest creëren in het Britse politieke arena. Een plek die haar status als een buitenstaander erkende, maar die tegelijk niet bedreigend was.41
Dit is tekenend voor de manier waarop de kleding van Thatcher zowel wordt gebruikt als geïnterpreteerd.
Eerste en tweede termijn
Op 3 mei 1979 werd Thatcher verkozen als eerste vrouwelijke minister-president van Groot-Brittannië. Na deze overwinning zou Reece wat betreft Thatchers uiterlijk op de achtergrond treden, hoewel hij haar nogmaals ondersteuning en advies zou bieden tijdens haar campagne in 1983. Tijdens haar eerste en tweede termijn werd Thatchers kleding geassocieerd met kleding die zakelijk doch vrouwelijk was. 42 De zogenoemde pussy bow zou kenmerkend worden voor de
uitstraling van de premier (zie Afbeelding 1.2).43 De pussy bow is een strik die geknoopt wordt bij
de hals van een kledingstaak, vaak een blouse maar dat kan ook een jurk zijn. Het gebruik van dit kledingstuk wordt doorgaans geïnterpreteerd als een symbolische vorm van vrouwelijkheid.44
38 Ogden, , Maggie, 132.
39 M. White, ‘ ‘We’ll have a dead calf on our hands’ said Denis’, The Guardian (10 mei 1983). 40 Ogden, Maggie,132.
41 Nunn, Thatcher, Politics and Fantasy, 15. 42 Ogden, Maggie, 132.
43 Election ’79: Tory Manifesto’, The Guardian (12 april 1979).
14 Cynthia Crawford
Een andere invloed kwam van haar persoonlijke assistente, Cynthia Crawford. Het was Crawford, ook wel Crawfie voor ingewijden, die Thatcher kennis liet maken met het kledingmerk Aquascutum, het merk dat later geassocieerd zou worden met haar naam.45 De precieze rol van
Crawford met betrekking tot de kleding van Thatcher is niet geheel duidelijk. Echter is de perceptie van The Guardian, waarin ze werd omschreven als de ‘Lady in Waiting’ van Thatcher, dat die invloed erg groot was:
‘While she insists that she is not Mrs Thatcher's dresser, nor that she even needs one, Miss Crawford is the link between Downing Street and Aquascutum, whose design team headed by Mrs Marianne Abrahams,
has so cleverly reshaped the Prime Minister's silhouette. "I suggested that she should wear only suits during the campaign and give up all those bows and dresses. I think she should look like the Prime
Minister and not just another Tory lady in a hat," explains Miss Crawford.’46
Vooral dit laatste deel van het citaat van Crawford is noemenswaardig. Tien jaar eerder werd Thatcher zelf nog gezien als ‘another Tory lady in a hat’. De behoefte om Thatcher te onderscheiden van andere vrouwen sluit ook aan bij het beeld van een buitenstaander dat ook bij Reece naar voren kwam, maar dan ten opzichte van andere vrouwen in plaats van haar mannelijke collega’s. Hoe dan ook Thatcher kon niet in de menigte opgaan, vooral niet als deze menigte uit andere vrouwen bestond.
In elk geval is de perceptie dat Thatcher voor een tweede keer transformeerde, al dan niet onder Crawfords invloed. Eerst tijdens een diplomatieke reis naar Moskou en vervolgens tijdens haar verkiezingscampagne in 1987. De stijl van Thatcher vanaf dit punt gedomineerd door gestroomlijnde pakken, blauw, grijs of pied-de-poule, van Aquascutum.47 Deze periode wordt ook
wel gezien als Thatchers interpretatie op het befaamde power dressing, een kledingstijl voor professionele vrouwen die is gepopulariseerd in de jaren ’80.48
De kleding van Thatcher
De perceptie op de beweegredenen rondom de kleding van Thatcher is dat zij kleding gebruikte om een politiek statement te maken.49 Om deze perceptie op het imago van Thatcher te kunnen
begrijpen, moet teruggekoppeld worden naar de geselecteerde bronnen. Daarbij is het belangrijk om de beperking van de bron te erkennen. Hoewel kleur vaak een sleutelrol kan spelen in het
45 C. Crawford, ‘The Margaret Thatcher I knew, by her personal assistant’, The Guardian (8 april 2013). 46 L. Smith, ‘Leaders true to you in their fashion’, The Times (8 juni 1987).
47 Young, Power Dressing, (Londen 2011) 34-35. 48 Ibidem, 11-25.
15 analyseren van de symbolische betekenis van kleding, gaat het hier om de manier waarop de kleding van Thatcher wordt gepresenteerd in dagbladen. Omdat de foto’s in zwart-wit zijn, weet de lezer de kleur van haar kleding slechts als dit expliciet in de tekst wordt genoemd. Bij veruit het grootste deel van de artikelen gebeurt dit niet. Daarom is er gekozen om kleur tijdens dit hoofdstuk buiten beschouwing te laten. Tijdens de kwalitatieve analyse, uiteengezet in Deel 2, is er wel beoordeeld op onderscheid tussen ‘donker’, ‘licht’, of ‘gekleurd’. Er is in dit deel voornamelijk gekeken naar het voorkomen van kledingstukken en accessoires die worden verbonden aan de publieke persona van Thatcher en hoe vaak deze daadwerkelijk voorkomen op de afbeeldingen in de geselecteerde bronnen.
Daarnaast is het van belang te vermelden dat de gebruikte percentages geen exacte representatie zijn van de gebruikte bronnen. Hoewel de percentages een goed algemeen beeld geven over hoe vaak bepaalde kledingstukken en accessoires voorkomen, moet rekening gehouden worden met het feit dat ze niet compleet overeenkomen met de hoeveelheid bronnen. Immers, één bron kan meerdere afbeeldingen bevatten. De onderstaande percentages zijn berekend op basis van individuele afbeeldingen, niet op basis van de bron.
Mantelpakjes en jurken
Wanneer er wordt geschreven over de ontstaansgeschiedenis van Thatchers ‘look’, komt toch vooral het beeld van een mantelpakje naar voren, vooral na haar connectie met Aquascutum in 1987. Welke weerslag vindt dit in de bronnen? Van de 111 verschillende bronnen draagt Thatcher op 89 van de afbeeldingen een mantelpakje. Dat is ongeveer 80%. Dat staat tegenover 16 afbeeldingen waar Thatcher een jurk aan heeft. Dat is ongeveer 14%.50 Slechts 2 van deze
afbeeldingen zijn gepubliceerd tijdens de verkiezingen van 1987. Slechts 1 afbeelding is geplaatst tijdens de berichtgeving van haar aftreden, in 1990. Ook hier wordt het transformatie-narratief voor het grootste deel bevestigd. De bronnen reflecteren dus voor het grootste deel het beeld dat Thatchers imago een kleine doch merkbare wending neemt in de latere periode van haar regeerperiode, met of zonder de invloed van Crawford.
Het mantelpakje biedt Thatcher de mogelijkheid om zich te navigeren in een voornamelijk mannelijke wereld. De vrouwelijkheid van de jurk wordt opzij gezet om een variatie op het herenpak de voorkeur te geven. Wanneer de subtiele verandering in mantelpakjes in 1987 wordt gemaakt, staat het volgende in The Times:
‘Having made a conscious decision to dress only in suits, a wardrobe of them was ordered from Aquascutum - in bold, photogenic, dogtooth and chevron tweeds for day, in silkier fabrics for night - all of
50 Op overige afbeeldingen draagt Thatcher ofwel een jas, ofwel avondkleding voor een formeel
16 them blue, from bright cobalt to dark navy, all of the sharp-shouldered, pared-down and chic. Dressed like
a stylish female executive, Mrs Thatcher is out to show she means business.’51
De implicatie die hier wordt gemaakt, dat de pakken zakelijker en professioneler zijn dan de pussy bows en de jurken, bevestigt het beeld van de omslag. Toch geeft het onderscheid tussen een mantelpak en een jurk geen volledig beeld van de complexe wijze waarop Thatcher haar vrouwelijkheid presenteert. Een belangrijke factor daarbij is het ontbreken van de broek. Op geen enkele afbeelding van de geselecteerde bronnen draagt Thatcher een broek. Een vluchtig bezoek aan Google Images bevestigt dat een combinatie van de zoektermen ‘Thatcher’ en ‘trousers’ geen resultaat oplevert. Dit is essentieel voor de analyse van Thatchers kleding: de afwezigheid van een broek is een boodschap tussen de regels door. Dit bevestigt de theorie van Heather Nunn.52 Haar
beschrijvingen van het complexe rollenspel waar gender een sleutelrol in speelt komt hier naar voren. Het gaat er dan om dat Thatcher zich een vrouwelijke performance aanmeet om in een mannelijke wereld te kunnen slagen. Hoewel het mantelpakje overeenkomsten heeft met traditioneel mannelijke kleding is het wel degelijk een symbool van vrouwelijkheid. De connectie met zakelijkheid en professionaliteit geeft het mantelpakje een distinctieve betekenis, een die zich afsplitst van de associaties die een jurk met zich meebrengt. Het is daarmee exemplarisch voor de manier waarop Thatcher zich presenteert: tegenstrijdig en dynamisch.
De parels, de pussy bow en de handtas
Hoewel het mantelpakje het meest zichtbare kledingstuk is, zijn er enkele details en accessoires die onlosmakelijk zijn verbonden met het publieke imago van Thatcher. De belangrijkste daarvan zijn haar pareloorbellen en -ketting. In de transformatiescène van The Iron Lady, met Gordon Reece, worden de parels specifiek genoemd als een keuze van Thatcher zelf. Of dit nu wel of niet gebaseerd is op historische kennis, de parelketting is een van de meest zichtbare onderdelen van Thatchers kleding. Dit wordt gereflecteerd door de bronnen. Op slechts één afbeelding is zonder twijfel vast te stellen dat Thatcher geen parels draagt, vlak voor haar eerste verkiezingsoverwinning (zie Afbeelding 1.2).53 Het is daarmee het meest kenmerkende voorbeeld
van een vaste accessoire van Thatcher. 54
Dat geldt niet voor een andere kledingstuk dat vaak in één adem wordt genoemd met de kleding van Thatcher: de pussy bow. Op 34 van de afbeeldingen draagt Thatcher een pussy bow.
51 L. Smith, ‘Leaders true to you in their fashion’, The Times (8 juni 1987). 52 Nunn, Thatcher, Politics and Fantasy, 15-24.
53 ‘Election ’79: Tory Manifesto’, The Guardian (12 april 1979).
54 Op enkele afbeeldingen is vanwege de kwaliteit en afstand van de foto niet vast te stellen of Thatcher
wel of niet een parelketting draagt. Voor de oorbellen geldt hetzelfde. Alleen op de genoemde afbeelding is duidelijk te zien dat Thatcher geen van beide draagt op dat moment.
17 Dat is dus ongeveer 30%. Hoe sluit dit aan op het transformatie-narratief dat in 1987 zou hebben plaatsgevonden? Van die 34 afbeeldingen zijn er 6 geplaatst tijdens de verkiezingscampagne van 1987 en 1 tijdens de gebeurtenissen rond het aftreden van Thatcher in 1990. In 1987 zijn dat er dus niet bijzonder weinig. Maar het geringe voorkomen van de pussy bow in 1990 is opmerkelijk. De periode van haar aftreden in 1990 heeft veruit de meeste afbeeldingen, ten opzichte van de 5 andere gekozen periodes. Van de 30 verschillende afbeeldingen is er dus maar 1 waarop Thatcher is afgebeeld met een pussy bow. Hoewel de afbeeldingen uit 1987 het transformatie-narratief dus niet direct ondersteunen, doen de afbeeldingen uit 1990 dit wel.
De pussy bow kan op dezelfde manier uitgelegd worden als het mantelpakje: een passend onderdeel van de presentatie van Thatcher. Daar waar er bij een herenpak gewoonlijk een das of een strik wordt gedragen, draagt Thatcher een vrouwelijke pussy bow, al dan niet met een veelkleurig patroon. Echter, de gelaagdheid van de betekenis van Thatchers kleren is niet zo eenduidig uiteen te zetten. In het al eerder geciteerde artikel wordt er een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de pussy bows en de mantelpakjes:
‘Mrs Thatcher's campaigning fashion strategy is simple. The bows and ruffles she once favoured are banished. Feminine dresses are put into mothballs for the duration.’55
In het artikel wordt gesteld dat de ‘feminiene’ kleding wordt ingewisseld voor meer ‘zakelijke’ kleding. De implicatie is dus dat professionaliteit een connectie heeft met mannelijkheid. Kleding die vrouwelijke kenmerken heeft, sluit professionaliteit uit. Dit artikel is slechts één voorbeeld, maar geeft op impliciete wijze aan hoe netelig het publieke en politieke veld is met betrekking tot het uiterlijk van een individu, zeker als het om een vrouw gaat.
Een ander voorbeeld daarvan zien we terug in de handtas. Van de bronnen is op slechts 11 afbeeldingen een handtas zichtbaar, ongeveer 10% (zie Afbeelding 1.3). Op zichzelf zou dat een substantieel aantal kunnen zijn, maar in vergelijking met de parels en de pussy bow wordt duidelijk dat het erg weinig is. De relevantie hiervan wordt duidelijk door de tekst van de bronnen erbij te betrekken. In één van de bronnen wordt het werkwoord ‘to handbag’ gebruikt:
‘The one relevant opportunity which the embattled Prime Minister had to handbag Mr Heseltine, she took.’56
55 L. Smith, ‘Leaders true to you in their fashion’, The Times (8 juni 1987). 56 M. White, ‘PM will go for the bowling’, The Guardian (13 november 1990).
18 Door The Telegraph wordt het ontstaan van deze uitdrukking teruggeleid tot directe reacties op het gedrag van Thatcher.57 Ook The Guardian bevestigt de connectie tussen Thatcher en haar
handtas, in een moderubriek met deze tas als onderwerp:
‘Margaret Thatcher’s fondness for the hard handbag has seen a whole new verb enter the British language. Maggie handbagged Howe - handbagged the rest of the Cabinet so thoroughly, in fact, that she has now
been well and truly handbagged back.’
De handtas is dus een accessoire die zozeer met Thatcher wordt geassocieerd dat er zelfs een werkwoord uit is ontstaan. Toch komt de tas op de afbeeldingen niet bijzonder vaak voor. Het gaat hier dus om een bepaalde mythevorming. Het is dan van belang te noemen dat dit werkwoord één keer wordt gebruikt in de bronnen, in een artikel geschreven tijdens haar tumultueuze aftreden. Ook het artikel uit de mode-rubriek is van na haar vertrek uit Downing Street. Hoewel de dagbladen niet de enige media gestuurde beeldvorming van Thatcher aanboden, is het ontbreken van de handtas veelzeggend. Hier vindt een bepaalde mythevorming plaats die we in de daadwerkelijke beelden van Thatcher niet terugvinden. Het is één van de vele (gegenderde) manieren waarop Thatchers beeld is gevormd door constructies rondom haar vrouwelijkheid.
Beeldvorming
In dit eerste deel is gekeken naar de ontstaansgeschiedenis van het imago van Thatcher, althans, zoals dit door de historiografie aan de ene kant en de bronnen aan de andere kant wordt omschreven. Ook zijn de precieze cijfers met betrekking tot bepaalde kledingstukken van Thatcher duidelijk geworden. Inmiddels is helder dat de interpretatie van de origine van Thatchers imago verscheidene kanten op kan gaan. Enerzijds worden aspecten van dit imago door de bronnen bevestigd, anderzijds wordt het ontkracht, en vaker dan eens is het ambivalent. Om de bron zo volledig mogelijk te kunnen begrijpen is het noodzakelijk om de combinatie van tekstanalyse en beeldanalyse in acht te nemen.
19 Afbeeldingen Deel 1
N.B.: De foto’s zijn gedigitaliseerd en daarom van mindere kwaliteit. Na het gebruik van gearchiveerde kranten en microfilm werd duidelijk dat de afbeeldingen van de krant zelf gedetailleerder te zien zijn.
Afbeelding 1.2
Een foto van Thatcher tijdens de presentatie van het ‘Tory manifesto’. Het is de eerste foto in het
bronnenbestand van Thatcher met een pussy bow en tevens de enige foto waarop duidelijk geen parels te zien zijn. Uit ‘Election ’79: Tory Manifesto’,
The Guardian (12 april 1979).
Afbeelding 1.1
Thatcher met een zwarte hoed. Deze foto is genomen na een kerkdienst voor de slachtoffers van het
bombardement in Brighton, in 1984. Uit I. Aitken, ‘Thatcher firm on attending Dublin summit’, The
20 Afbeelding 1.3
Een van de 11 afbeeldingen waarop een handtas te zien is. Uit L. Smith, ‘Leaders true to you in their fashion’,
21
Deel 2
De performance en de toeschouwers
‘Sometimes politics is great theatre, and she was really good theatre.’58
In dit deel zal de betekenisgeving van de dagbladen aan de kleding van Thatcher centraal staan. Gender zal daarbij het uitgangspunt vormen. Om de genderinterpretatie van de dagbladen te kunnen begrijpen is het noodzakelijk de paradoxale aard van de publieke persona van Thatcher te erkennen. Volgens Heather Nunn huizen er in deze publieke persona een behoorlijk aantal paradoxen.59 Zo heeft Thatcher in haar jeugd privileges gekend die het mogelijk maakten de
politiek te betreden, maar bleef zij door zowel haar klasse als gender een buitenstaander in het Britse politieke speelvlak.60 En toen zij eenmaal een speler was op dit veld, werd ze gezien als
zowel traditioneel en modern. Ze was libertarisch maar ook autoritair. Bovenal werden aan haar mannelijke en vrouwelijke eigenschappen toegeschreven die schijnbaar onverzoenbaar zouden zijn. De strijd tussen het mannelijke en het vrouwelijke, en hoe ideeën hiervoer gebruikt werden in het imago van Thatcher, is een lopende lijn in Thatchers politieke carrière. Dit laatste raakt de kern van dit onderzoek. Echter, het gaat dan niet alleen om deze tegenstelling tussen het mannelijke en vrouwelijke, maar om hoe de dagbladen een plek geven aan deze paradox.
Het is dus van belang om in het achterhoofd te houden dat gender niet de enige factor is die meespeelt in het discours rond Thatcher. De gehele performance van Thatcher kan niet slechts geanalyseerd worden in het kader van gender. Echter, het thema van deze scriptie biedt een kans om juist deze gegenderde termen te inventariseren en te analyseren met haar kleding als richtsnoer. In het volgende stuk zal dus ingegaan worden op de betekenisgeving van de dagbladen. De artikelen die zijn gebruikt, hebben allemaal een afbeelding waarop de kleding van Thatcher te zien is. Toch is er in sommige gevallen voor gekozen om, ter illustratie van de tekst, ook afbeeldingen die bij andere artikelen zijn geplaatst aan te halen. De analyse van de verbeelding van Thatcher zal in dit geval completer zijn.
Genderperformance
De genderperformance van Thatcher wordt door haarzelf op een bepaalde manier gebruikt, maar ook door de media die haar beschrijft. In de artikelen is een aantal specifieke vormen van deze beschrijvingen gevonden. Deze bewoordingen kunnen complimenteus of kritisch zijn, maar geven
58 Christie’s, The Collection of Margaret Thatcher <https://www.youtube.com/watch?v=wS0hw1NbhDw>
[laatst geraadpleegd op 13-03-2018].
59 Nunn, Thatcher, Politics and Fantasy, 50. 60 Ibidem, 66.
22 in alle gevallen een beeld van de manier waarop Thatchers gender werd benaderd door de dagbladen.
Emotie versus ratio
Een opvallende tegenstelling waarin Thatcher doorgaans wordt gepresenteerd is die van de emotie als tegenpool van ratio. De perceptie van deze tegenpool heeft een gelaagde betekenis in de genderwetenschap. Psycholoog en socioloog Sandra Bem heeft in haar werk aan het eind van de vorige eeuw laten zien dat de tegenstelling vaak wordt uitgelegd aan de hand van ‘gender polarization’.61 Het dualisme van gender vormt dan de koepel waaronder allerlei tegenstellingen
worden geplaatst. Emotie is binnen deze koepelterm een vrouwelijke eigenschap, ratio een mannelijke. Dit heeft zeer complexe consequenties voor de manier waarop de dagbladen over Thatcher schrijven. De connectie tussen emotie en vrouwelijkheid aan de ene kant en ratio en mannelijkheid aan de andere kant biedt de dagbladen een kans om deze termen naar eigen wens te gebruiken voor beeldvorming van Thatcher. Zowel The Times als The Guardian schrijven in ondubbelzinnige termen een emotionele aard toe aan Thatcher. Van de 67 artikelen waarin er over Tatcher wordt geschreven in gegenderde termen, komen er in 12 verwijzingen naar deze paradox voor. Dat is ongeveer 18%, bijna 1 op de 5 artikelen. Het meest sprekende voorbeeld is een artikel genaamd ‘Three years on, the ironic anniversary’, uitgebracht op 7 mei 1982, ten tijde van het Falklands conflict.62 In het artikel, over de politieke gevolgen van het Falklandsconflict,
staat de volgende omschrijving:
‘Almost everything that has happened in the past three years, from her first reference to St Francis of Assisi to her "rejoice" over South Georgia, bears witness to the fact that she is an impetuous woman whose instincts are highly combative and emotional. She is also an experienced politician but reason, caution and
calculation come second and need to be evoked by the passage of time and the painful process of argument. Since she is often overbearing in the extreme […] It takes some courage and political muscle to
act as midwife to her rational reactions.’
Niet alleen worden de emotionele aard van Thatcher en haar gebrek aan rede letterlijk benoemd, de rest van de tekst zit vol impliciete verwijzingen naar deze claim van de auteur. Zo zou zij zelfs een politieke ‘vroedvrouw’ nodig hebben. De implicatie is dat Thatcher dusdanig door haar emotie wordt geregeerd dat zij iemand anders nodig heeft om haar ratio aan te spreken. De auteur noemt haar in dat aspect zelfs gevaarlijk.
61 E. Keener en C. Mehta, ‘Sandra Bem: Revolutionary and Genrative Feminist Psychologist’, Sex Roles: A
Journal of Research 76 (2017) 525-528.
23 De bijgaande foto van Thatcher, waarop haar kleding is te zien (bij het artikel staan twee afbeeldingen), is die van net na haar verkiezingsoverwinning in 1979, met een jasje en witte blouse met een gekleurd patroon (zie Afbeelding 2.1). De kleding op deze foto straalt een minder zichtbare vrouwelijkheid uit dan op veel andere afbeeldingen van Thatcher te zien is. Dit is niet toevallig. Hoewel de auteur haar vrouwelijkheid zowel impliciet als expliciet benadrukt, is zij wel een serieuze en zelfs ‘gevaarlijke’ dreiging.
Hoewel zowel de tekst als het beeld van het artikel aangeven dat het contrast tussen emotie en ratio zo scherp wordt afgebakend dat het in dit geval zelfs door de auteur wordt beschreven, zijn de meeste verwijzingen naar Thatchers emoties tussen de regels door te vinden. De meest opvallende manier waarop de dagbladen dit uitdrukken is door gebruik van de term ‘instinct’, maar bijvoorbeeld ook door verwijzingen naar haar onderbuikgevoelens. Dit kan zowel positieve als negatieve beschrijvingen omvatten. Met name ‘instinct’ is een gelaagde term die in de context van het voorgaande moet worden bezien. Toch is het een verbloemde verwijzing naar Thatcher als een emotioneel wezen. Zij maakt haar beslissingen op basis van een niet nader te omschrijven ‘gevoel’.
Om aan te tonen dat het gebruik van gender polarization niet eenduidig is, kan het artikel ‘Why the task of Mrs Thatcher’s government has only just begun’ als exemplarisch worden gezien.63 Het artikel, uitgebracht op 30 mei 1983 in The Guardian, is geschreven door Hugh
Thomas, een politieke medestander van Thatcher.64 De tekst gaat over de status van de
verkiezingen. In de bijgaande foto is Thatcher te zien met een van haar donkere mantelpakjes en een blouse met pussy bow en parelketting (zie Afbeelding 2.2). Daarnaast draagt Thatcher op haar hoofd een bouwhelm (ze is vermoedelijk op een plek waar dit het veiligheidsvoorschrift is). Het contrast tussen aan de ene kant de vrouwelijke symbolen die Thatcher in haar kleding heeft en aan de andere kant een mannelijk symbool als een bouwhelm is een onderscheid in gender. Onder de afbeelding staat: ‘Thatcher: a practical woman’. De implicatie is dat de bouwhelm het bewijs van haar praktische aard is. Haar vrouwelijkheid is niet hetgeen wat haar praktisch maakt, maar een mannelijk teken als een bouwhelm moet haar een praktisch tintje geven.
De foto verwijst niet direct naar een gebeurtenis die in de tekst wordt genoemd. De afbeelding is dus gekozen om een specifiek beeld uit te dragen. Dan wel bewust of onbewust, deze bron onderschrijft een vermeende connectie tussen een mannelijk symbool als een bouwhelm en een beschrijving als ‘praktisch’ (een woord dat in de gebruikte bronnen overigens verder niet zo prominent in een onderschrift terugkomt). In dit artikel wordt Thatcher juist ratio toegeschreven door haar als ‘praktisch’ te bestempelen. De afbeelding van Thatcher met een bouwhelm moet
63 Keener en Mehta, ‘Sandra Bem’, 526.
64 H. Thomas, ‘Why the task of Mrs Thatcher’s government has only just begun’, The Guardian (30 mei
24 deze mannelijke kracht onderstrepen, het is een uitstekend voorbeeld van een mannelijk symbool dat de positieve karakteristieken van Thatcher uitdrukt. Echter, haar vrouwelijkheid valt niet weg, deze wordt nog altijd duidelijk uitgedrukt in haar kleding. De strijd tussen het mannelijke en het vrouwelijke wordt in dit artikel dus uitgedrukt door middel van kleding.
Een ander voorbeeld van de gelaagdheid van het gebruik van emotie in de politiek is de reacties op Thatcher na het bombardement op haar hotel in Brighton, op 13 oktober 1984.65 In de
verschillende artikelen die ingaan op de nasleep van dit voorval worden de emoties van Thatcher in een geheel ander licht bekeken. Zij wordt omschreven als ‘overstuur’, maar dit heeft niet dezelfde connotatie die we tot nu toe bij emotionele beschrijvingen hebben gezien. In deze gevallen is kwetsbaarheid niet direct een negatieve eigenschap. Er kan hier dus niet met zekerheid vast worden gesteld dat haar ratio in twijfel wordt getrokken. Echter, de kwetsbaarheid van Thatcher op dit specifieke moment is op een bijzondere manier te verbinden met het moederschap van Thatcher. In het volgende deel dient om dit uiteen te zetten.
Moederlijkheid en zorgzaamheid
Een van de artikelen die de aanslag in Brighton omschrijft, noemt het volgende:
‘The Prime Minister has been making constant inquiries about those injured in the attack on the Grand Hotel,’ 66
Dit is korte zinsnede die in de context van de aanslag niet noemenswaardig lijkt. Toch is het van belang voor de genderinterpretatie van de dagbladen die hier onder analyse staat. Een kwestie die namelijk in de dagbladen regelmatig uitgelicht wordt, is dat van Thatchers moederschap en daarmee wel of juist niet bestaande zorgzaamheid. Het incident in Brighton benadrukt de moeizame relatie van de media met het moederschap van Thatcher. In The Times, over het algemeen sympathiek tegenover Thatcher, wordt er in de nasleep van 13 oktober een foto geplaatst van Thatcher voor het ziekenhuis waar Norman Tebbit, een lid van haar kabinet, is opgenomen.67 Ze draagt een mand vol met bloemen, eten en drinken. De witte bloemen en haar
witte -met zwarte polkadots- pussy bow steken af tegenover de donkere kleren die ze draagt (zie Afbeelding 2.3). Haar bezoek en de cadeautjes die ze meebrengt impliceren zorgzaamheid.
Daar tegenover staat een artikel van The Guardian over Thatchers optreden na Brighton.68
Haar moederlijke en zorgzame optreden wordt door de auteur in niet zoveel woorden onderuit gehaald:
65 P. Webster, ‘Whitehall launches inquiry into Cabinet Security’, The Times (15 oktober 1984). 66 A. Hamilton, ‘Thatcher defies IRA bombers’, The Times (13 oktober 1984).
67 ‘PM pays hospital call on injured Tebbits’, The Guardian (29 oktober 1984).
25 ‘Even the Iron Lady herself has been constrained top lead on television that she would like to be known as
the Mother, or even the Grandmother, of the Nation. It is an improbable image.’
Het idee dat Thatcher een moederlijke rol aan zou nemen is volgens de auteur onwaarschijnlijk. Bovendien wordt hier zeer doelbewust haar Iron Lady-imago aangehaald. Het contrast tussen die geuzennaam en de tedere zorg van een moeder moet duidelijk maken dat Thatcher zich geen zorgzaamheid aan kan meten. Het beeld van Thatcher dat bij deze claims wordt geplaatst, is dat van haar de dag na het bombardement op de conservatieve partijconferentie. Ze heeft een strenge blik en draagt een zwart pak met een blouse waarvan de kleuren in de zwart-wit foto niet te zien zijn. Het is een duidelijke tegenstelling tot de bijna komisch grote pussy bow op de foto bij het artikel uit The Times.
Toch geeft The Guardian een heel ander beeld bij het artikel ‘No compromise vows defiant Mrs Thatcher’.69 Het taalgebruik in de tekst - geschreven door dezelfde auteur als ‘A bomb that
threw a cloud over reality’ - wijst op de strijdvaardigheid van Thatcher. De daarbij geplaatste foto geeft een heel ander beeld (zie Afbeelding 2.4). In het onderschrift wordt de foto als volgt beschreven:
‘WOMAN’S TOUCH: Mrs Thatcher brushes a speck from the collar of Mr Norman St John Stevas as they waited to enter the House of Lords’
Thatcher draagt op deze foto een lichtgekleurde jurk met witte handschoenen en een witte bolhoed. Op de hoed is een detail van een bloem te zien. Uit de combinatie van de vrouwelijke kleding en de handeling die op deze foto te zien is, is een discrepantie met de tekst af te leiden. De afbeelding zou een sarcastische ondertoon kunnen bevatten, waarmee het contrast juist aangestipt wordt. Toch is het een noemenswaardige combinatie van tekst en beeld. Sarcastisch of niet, de tegenstrijdigheid van de performance van Thatcher wordt hier samengevat.
De frictie die ontstond na de aanslag in Brighton staat in elk geval niet op zichzelf. Nunn heeft aangetoond dat het in twijfel trekken van moederlijke eigenschappen van Thatcher al vroeg in haar carrière aanwezig is.70 Zo is haar eerste bijnaam ‘Thatcher the Milksnatcher’ te
interpreteren, aldus Nunn. De conservatieve partij kampt regelmatig met het imago van een kille, gevoelloze partij.71 De berichtgeving rondom Thatcher benadrukt dit, maar ook haar specifieke
rol in dit harteloze beeld. Pogingen om dit imago te verbeteren worden doorgaans niet bijzonder goed ontvangen. Wanneer Thatcher in een speech tijdens de verkiezingen in 1987 een grap maakt
69 I. Aitken, ‘No compromise vows defiant Mrs Thatcher’, The Guardian (16 mei 1979). 70 Nunn,Thatcher, Politics and Fantasy, 95-95.
26 over Mum’s Army –een verwijzing naar het televisieprogramma Dad’s Army- schrijft The Guardian een gekscherend stuk over Thatcher en haar gevolg.72
Denis
De manier waarop Denis Thatcher wordt omschreven is een goede maatstaf van de discussie rond mannelijkheid en vrouwelijkheid van Margaret Thatcher. Een artikel uit The Guardian, vlak na de verkiezingsoverwinning in 1979, geeft een goed voorbeeld van de moeizame beeldvorming rond Denis.73 De auteur geeft zelf in een sarcastische toon al aan dat de vragen die rond Denis Thatcher
gesteld worden – ‘wat gaat hij doen na de overwinning van zijn vrouw’ – niet gesteld zijn aan zijn vrouwelijke voorgangers. Toch weet het artikel zich geen consequente houding te geven tegenover Thatcher en haar echtgenoot. In de tekst worden voor Denis termen gebruikt als ‘loyally’ en ‘gallantly’, woorden met een gendergelaagdheid, maar de ironische ondertoon laat de lezer twijfelen over de mannelijkheid van Denis. In de afsluitende alinea wordt een beeld geschetst van een geduldige Denis die in de huiselijke sfeer wacht op zijn vrouw. Dat beeld wordt vervolgens ‘intrigerend’ genoemd. De slotzin van het artikel is als volgt:
‘Since the Prime Minister herself is apparently not getting the feminists’ vote, perhaps they should strike a small medal for Denis.’
Hoewel de toon van het artikel gekscherend is, is er tussen de regels door een ongemak waar te nemen. De auteur noemt het enerzijds wonderlijk dat de omgang van zowel de media als het publiek met Denis Thatcher zo anders is dan van zijn vrouwelijke voorgangers, maar anderzijds kan hij het niet laten om zelf enige steken onder water te geven ten opzichte van de mannelijkheid van Denis.
In The Times wordt Denis minder vaak beschreven en in de gekozen bronnen is er geen artikel dat specifiek over hem gaat. Toch bevestigen de geplaatste foto’s van Margaret en Denis in beide dagbladen ruwweg hetzelfde beeld. Thatcher heeft voornamelijk zakelijke kleding aan: zwarte, grijze of beige mantelpakjes. Op slechts één van de 10 afbeeldingen waar de Thatchers samen op te zien zijn, heeft Thatcher een jurk aan (zie Afbeelding 2.5). De jurk heeft dan ook gelijk één van de in totaal twee pussy bows. Als we kijken naar de percentages die uiteen zijn gezet in Deel 1, wijkt dat in beide gevallen slechts enigszins af. Toch zijn ze betekenisvol, vooral wanneer de tekstanalyse erbij wordt betrokken. De kledingstukken die de hoogste symbolische vrouwelijkheid uitstralen krijgen op deze afbeeldingen geen plek.
72 T. Coleman, ‘A mum’s army on the road’, The Guardian (8 juni 1987).
27 Ook hier is er sprake van een onduidelijke wisselwerking tussen de dagbladen en Thatcher zelf: welke keuzes worden door wie gemaakt? Hoewel het antwoord daarop vrijwel nauwelijks exact is vast te stellen, is het resultaat wel duidelijk. De lezer van de dagbladen ziet de Iron Lady naast een man die ofwel belachelijk wordt gemaakt, ofwel wordt genegeerd.
Warrior Queen of hautaine vorstin
Een terugkerend thema is de vergelijking van Thatcher met vorstinnen. Dit kan verscheidene vormen aannemen. De meest voor de hand liggende vergelijking is die met Elizabeth I. In een artikel, geschreven tijdens de verkiezingen van 1979, wordt beschreven hoe Thatcher deze vergelijking in eerste instantie zelf maakt. Later krijgt deze vergelijking een honende ondertoon, wanneer karikaturen verschijnen van Thatcher in de kledij van Elizabeth I (zie Afbeelding 2.6).74
Kleding, in dit geval getoond in een illustratie, is een instrument van de dagbladen om Thatcher als despoot af te beelden. Hoewel de vergelijking met Elizabeth in eerste instantie een gunstig beeld van Thatcher moet scheppen - zij wist zich als vrouwelijk leider immers ook staande te houden in een overwegend mannelijke sfeer - draait dit beeld zich om. Een van de meest iconische vrouwelijke leiders in de Britse geschiedenis vormt dan deze autoritaire mal voor Thatcher. Het past bij het imago van Thatcher als de ‘Warrior Queen’, een strijdlustige persoonlijkheid.75 Het
gevolg hiervan zijn vergelijkingen met historische figuren als Elizabeth, maar bijvoorbeeld ook Boudicca, de opstandige Keltische vorstin. In een afkeurend stuk over Thatcher, geschreven door omstreden auteur Salman Rushdie, wordt de ‘gewelddadige’ aard van haar politieke performance bekritiseerd.76 Om dit te benadrukken stelt Rushdie:
‘Dark goddesses rule; brightness falls from the air. “The Ancient Britons,” says the best of history books, 1066 and all that, “painted themselves true blue, or woad, and fought heroically under their dashing queen, Woadicea.” The Britons are even more Ancient now, but they have been fighting once again, and
that blue dye takes a long time to wear off. Woadicea rides again.’
In het eerste deel van de tekst uit Rushdie zijn kritiek over de oorlogszuchtige aard van de minister-president. Hij bevestigt haar militaristische karakter door haar te vergelijken met de historische Boudicca, en noemt haar en haar beleid in dezelfde adem regressief. De militaristische aard van Thatcher, of dit nu een bewonderingswaarde of juist aanstootgevende karaktertrek is, is
74 ‘Zonder titel’, The Guardian (8 november 1990); B. Campbell, ‘Model female, or female role model’, The
Times (23 november 1990).
75 Nunn,Thatcher, Politics and Fantasy, 46.
76 Salman Rushdie, ‘She has persuaded the nation that everything which goes wrong is an act of God’, The
28 een aspect dat 7 verschillende artikelen wordt benadrukt.77 Dat is ongeveer 10% van de 67
artikelen met gegenderde lading. Er wordt niet altijd expliciet verwezen naar gender, maar in het licht van de ‘Warrior Queen’ zouden zij een impliciete verwijzing hiernaar kunnen bevatten.
Hoewel de beeldvorming van de ‘Warrior Queen’ een van de meer hardnekkige is, blijkt uit de bronnen dat deze vergelijking uiteindelijk weinig gemaakt wordt. De vergelijkingen met Elizabeth I beperken zich tot twee verwijzingen, waarvan één door Thatcher zelf. Daarnaast zijn in de onderzochte periodes twee spotprenten van Thatcher als Elizabeth I gevonden.78 Boudicca
wordt slechts in het bovenstaande voorbeeld genoemd. De mythevorming van de ‘Warrior Queen’ spreekt tot de verbeelding en hoewel het zeker weerslag vindt in de bronnen, is de hoeveelheid in vergelijking met de andere voorbeelden beduidend minder. Daarmee is de connectie van de ‘Warrior Queen’ met de taal die het militaristische karakter van Thatcher moet aanwijzen ook minder sterk dan wanneer deze vergelijkingen vaker zouden voorkomen. Niet alle interpretaties van Thatchers performance zijn dus even krachtig.
Een vaker voorkomend toonbeeld dat aan Thatcher wordt toegeschreven, is dat van de kille, aristocratische ijskoningin: een vrouw die geen connectie met haar volk heeft. Deze vorm van kritiek stamt nog uit haar campagne tegen toenmalige Tory leider Edward Heath, in ’75. Thatcher is bovenal onbereikbaar voor het ‘gewone’ volk. Ze wordt omgeven door haar (mannelijke) entourage. In dertien verschillende artikelen worden verwijzingen gemaakt naar ofwel aristocratische verhoudingen -een ‘troon’ of een ‘hof’, Thatcher als ‘keizerin’-, ofwel verwijzingen naar de arrogante maniertjes van de minister-president. Zo schrijft een van de journalisten tijdens deze campagne:
‘The Prime Minister was to travel Outside Westminster. She would go into the Open Air. She might even meet a Voter.’79
Deze beschuldiging van een afstandelijke houding hoeft niet direct een gendergelaagdheid in te houden, ook mannen kunnen beschuldigd worden van een hooghartige houding. Echter, de gendergelaagdheid van deze beschuldiging wordt later in het artikel bevestigd. Wanneer de schrijver het onderwerp van de decadente tourbus van Thatcher aansnijdt, sluit hij dit af met de volgende zin:
77 Van die 7 artikelen zijn er 4 geschreven tijdens de Falklandoorlog in 1982, 3 tijdens de daaropvolgende
verkiezingen in 1983. De artikelen beschrijven Thatcher dan in termen van oorlogszucht aan de ene kant, en juist dapperheid en strijdbaarheid aan de andere kant.
78 Spotprenten zijn niet opgenomen in het bronnenbestand, gezien de kleding van Thatcher doorgaans
geen bijzondere eigenschappen had. De spotprenten waar Thatcher bijzondere kleding aanhad in de spotprenten zijn in een apart bronnenbestand opgenomen. Zie bijlage 1 voor meer informatie.
