Libellen, vliegende sierraden

J

an

Jaap Boehle (tekst en foto

's)

Ai

s

k

ind

noemden we ze helikopte

rs,

de

w

endbare l

ibellen

met vier du

ideliike v

leu­

gel

s

. let

s

m

inder

spectaculai

r i

nde

v

lucht z

iin

de

w

aterjuffers die ook nog de rare gewoonte

hebben om samen als tandem te

v

liegen.

In

veel tuinen komen ze voor e

n

bij ons zelfs in

grote aantallen en heel wat soor

ten

.

Gewel­

d

ig

om te genieten van deze boeiende en ook

e

sthetisch

aantrekkelijke

i

nsecten

.

C

yclus

Libellenlarven [even in het water, het volwassen insect (imago) op het land en in de lucht. Zowel la rven als imago's zijn vleeseters.Ze ete n an dere insecten maar de larven van de grotere soorten pakken ook wel eens eenkik kerv isje of kleinevisjes. Voor de la rven is dus water nodig. In onze tuin ligt een vrij gro te, langgerekt e vijver, met verschil len­

18

de diep ten . Dit is gedaan om zoveel mogelijk so orte n waterp lanten te herbergen , maar het komt de libe l­ len ook goed uit voor hun eiafzet. De paring is een ingewikke ld pro­ ces. Om te beginnen gr ijp t het man ­ netj e het vrouwtje achter de kop vast, ze VOl' men een 'tan dem'. Dan krornt hij de achterlijfsp unt (waar het sperma is geprod uceerd) naar onderen tegen het eers te segment van zijn achterl ijf waar het sperm a wordt opgeslage n. Na en ige tijd buigt het vrouwtje zich en neernt het sperma op. De houding die daarbij wordt aangen om en noem en we par ingsw iel, met een beetje fan ­ tasie lijkt het op een hartje.

Eieren ver

sto

ppen

Na de bevruchting wor den de eitjes afgezet. Bij de ene soort bewaa kt het m annetje dit proces, bij andere

ope ree r t het wijfje alleen. Wij heb­ ben veelazuu rwa te rj uffersbij de vijver. Zij zijn een goed voorbeeld van bewaa kte eiafzet. Na de paring blijft het mannet je het wijfje achter de kop vastho uden. Zo vliegt de tan dem naar een geschi kte plek. Het wijfje zoekt drijvende planten ­ delen of gaat op een boven het water uitstekende plant zitten en boort haar eieren in het plan te nweef­ sel met haar legb oo r. Ondertussen staat het ma n net je rechtop boven het vro uw tje en houdt de omgeving in de gaten .

Niet aile bewaakte eiafzet vin dt als ta nd em plaats . Bij de viervlek zweeft het man n etje boven het vrouwtje of houdt de om geving vanaf een hoge positie in de gaten . Het vro uw tje van het la ntaarntje zet de eitjes alleen af. Om tijden s de

Lorve

eiafzet niet voortd urend gestoo rd te worde n doo r paarlust ige m an­ netj es verbergt het wijfje zich in dichte oeverbegroe iing. De eiafze t vindt vooral in de namiddag plaa ts, een tijdst ip waarop de man ne­ tjes minde r ac tiefzijn. De meeste soorten zetten hun eitjes af in het wate r, in het bode rns ubs t ra at, in plantendel en oflos tussen planten . Er zijn natuurlijk uit zonderingen . Dehoutpantserju ffer legt haar eitjes op het eenjar ige hout van bomen en st ruiken die bij voorke u r boven het water han gen. In het voorjaar laten de uit komende larven zich in het wate r vallen.

Groepen libellenlorven

Libellenlar ven worde n in drie groep en inged eeld. De eerste zijn de grave rs, zij graven zich in de bod em in. Achteraf bleekdat het en ige tijd duurd e voordat bepaalde soor ten bij onze vijver voorkwa me n. Waar

-Keizerlibel,

bezig met eiofzetting

sch ijnlijk was er op de bodem van de vijver toen nog onvoldoe nde sub ­ straat aanwezig. In de loop van de tijd is er aller lei planten afva l naar bene de ngezaktenontw ikkelde zich een goed milieuvoor deze larven . Voorbeeld uit onze tuin zijn de plat­ buik- en viervlek libe l.

Detweede groepzijn de kl auteraars. Zijleven tussen de wate rplan te n, ste ngels en wo r tels. Vegeta tie bij het watero ppervlak biedt de lar ve be­ schutt ing bij het opwa rme n, oo k is er veelvoeds el voorrad ig.Een voor­ beeld hier van isde paarde nbijte r. Als laatste groep heb je de vers to p­ pers. Deze verstoppen zich tussen de pla nte n en het planten a fval. Veel la rven van de ju ffers beh oren hiertoe.

Zonderpoppen

Libellenl arven zijn echte rovers en pakken alles wat ze pakke n kunnen , zelfs soor tgenoten. Libellen hebben een onvo lled ige gedaa nteverwis­ seling.Ze ontwikkele nvan ei tot imago via een aantallarvale sta ­ dia enslaa n het po pst ad iu m over. Om te ku nnen groeie n moeten ze vervellen.Voor de laatstevervelling tot volwassen insect verla ten ze het water. Lan gs de vijverra nd vind ik regelma tig lege la rvenhu idjes. De

meeste libellenlarven klim m en via pla nt enste nge ls uit het wate r om ­ hoog, waa rnade laatste verve lling, het 'ui tslu ipen' plaatsv indt. Het is belan grijk om versch ille nde soor­ ten oeverplan te n te hebb en. Neem gele lis,voo r somm ige soorten ishet blad te breed en geeft het te weinig grip om uit het water te kr uipe n . Meerd er e so orten waterplan ten ge­ yen de lar ve keuze mogelijkheid . De huid scheurt open tuss en de ogen en de vleuge laa nz e tti ng waar­ na de kop en het borstst uk er uit komen. Nada t de poten vold oe nde zijn uitge hard trekt ze de res t van het lich aam eru it. Dit proces duurt afh a nkelijkvan de soort 10 mi nu­ ten tot en kele uren. Ion ge libellen zijn kleurloos en teer. De eerste da ­ gen houden ze zich afzijdig van het water en komen ze op kleur .

litlers en vliegers

Libellen hebben opvalle nd grote ogen, samenges teld uit vele duizen­ den facett en. Ze vo rmen een mo­ zaie kachtig beeld. Het gezichts veld van de libel beslaat vrijwel dehele om gevl11g.

De pot en van libelle n zijn stev ig beh aa rd en naar vore n gerich t, goed geschikt om prooi te van gen en beet te houd en .De com bina tie ogen ,po­

'

U

ilsluipende' libel

,

het verl otenvon de loolste lorvenhuid.

Viervlek

,

v

oo

r

beeldvon een

'

r

it

t

e

r'

ten en een snelle, wendbare vlucht

maakt hen tot succesvolle jagers die hun pro oi in de lucht vangen . Net

als de larven pakken ze alles wat ze

pakken kunnen. Het menu bestaa t

voorna m elijk uit muggen en vliegen

maar ook vlinders en andere libel ­

len worde n gegete n.

Ie ku nt de jachttec h niek indelen in

zitters en vliege rs. De zitters zitten

in een hori zontale positie vaak op

een hoog punt van waarui t ze hun

omgeving overzien. Ze rna ken korte

vluchte n om te jagen en de ma nne ­

tjes om hun territoriu m te verdedi­

gen. De platbu ik en de vierv lek zijn

twee goede voorbeel de n. Zet een lange ba mb oestok aan de oever van

je vijver en de kan s is heel groot dat een viervlek hem in gebr u ik neemt

als uitkijkpost en na iedere vlucht

dezelfde stek terugkeert.

Vliegers zitt en zelden en alsze zit ­ ten isdat in vert ica le positi e. Ze

vliege nom te jagenenom hunter­

ritorium te verded igen.Voorbeelden

hier van zijn b.v. de glaze nmakers en

paa rd enbijters. Paarden bijters jagen

in groepen, meestal in de bu urt van

bomen, op vliegende mieren. Ik heb

dit fen omeen eens aanscho uwd in

de tuin van een kla nt boven een

door bomen omzoomde wei. Het

is een spec tac u lai r gezicht om wei

Poordenb

ijter,

voorbeeld

von

een

'

vlie

ger'.

tien paarden bijters met hun jacht bezig te zie n, telken s staa n ze st il in

de lucht om vervolgens razend snel

vooruit te schiete n.

Libellen zonder woter

In een natu u rlijke, vrij droge tuin

in Glimme n, die ta m elijk vel'van

wate r afligt kom je altijd libellen

tegen en ook niet de minste. Glim­ men ligt niet vel'van de Drentse A,

bij uitstek een gebied voor libellen.

Vandaar uit zwerven ze in de wijde

omgeving rond en komen zo in

genoem de tu in terecht. Deze tuin

best aat uit een wilde plan tenwe i

plus wilde plantenborder met daar­

tussen een klein gazon netje omge­

yen door een hout wal met onde rbe ­

gro ei ing en hagen. Dit is een plaats

waar veel insect en voorkomen,

voedsel dus voor de libel. De bomen

en struiken bied en besc he rm ing

tegen on gunsti ge omstandig heden

zoals harde wind,vija nden en om

in te overnac hte n. Het vlakke ga­

zon ne tje en het gri ndpad Jiggen pal

in de zon en worden door de libe l­

len gebruikt om zich op te warm en .

De hogere planten en tak ken van de

bomen dienen als uitkijkpost. Een

libel heeft dus in dergelijke tuinen

wei degelijk wat te zoeken.

Met een vijver voeg je wei meer ­

waardeaandetuin toe. Zelfkiesik

altijd vooreenvislozevijver.Geva­

rieerd e diept e en oevers bieden tal

van mogelijk hede n voor bepla nt ing.

Hoe nat uu rlijker hoe beter. Iuffers verschui len zich achter stengels, die

moeten echte r zo dik zijn dat ze hun

lichaa m erac hte r ku n nen versc hui ­ len maa r zo smal datze er methun

uitst aande ogen nog lan gs ku n nen

kijken.Aisje een tuinschept met gevarieerde milieu s, grad iente nen plan ten dan is dat je beste visite­

kaartje vc or leu ke beesten die zelf beslissen of jouw plek ze bevalt.

Tot slot

Hier voigt nog een kleine opso m­

ming van de in onze tuin meest

voo rko me nde soorte n libellen .

Houtpontserjuffer.

Deze is te herkennen

aan de groen me tallic tot koperach ­

tige kleu r. Het pterostigma is een

verdikk ing aan de voorrand van de

vleugel. Deze is zichtbaar als een

don kere vlek. Het is een ken me rk

om soorte n uit elkaa r te houden. Bij

de houtpan tserjuffer is het pteros ­

tigma lichtbru in. Deze soort legt

zijn eitjes op ta kjes boven het water.

Het meest zie ik ze vanju li totsep­

temb er.

Dose zamer 2010

Waterjuffers, 'kleine libellen'. Bij

de

ozuurwoterjuffer

is het mannetje

blauw. Op het tweede segment be­ vindt zieh een U -vormige tekening. Het vrouwtje is groen gekleurd met een donkere rugzijde. Bij ons een algemene soort van plaatsen met drijvende waterplanten.

Het

lontoorntje,

een soort van plan­

tenrijk stilstaand water, is gemak­ kelijk te herkennen door de zwarte rugzijde en het blauwgekleurde aehterste segment.

De glazenmakers zijn de grootste li­ bellen. Het zijn respect afdwingende versehijningen tot wei 10 em groot. Het aehterlijf is meestal donker van kleur met een liehte mozaiekteke­ ning. Van de

poordenbijter

jagen er in de nazomer altijd wei een aan­ tal exemplaren op de tuin, 7,5 - 8,5 em groot. Op het tweede segment bevindt zieh een blauwe streep, die zelfs tijdens de vlueht waarneem­ baar is, de rest van het aehterlijf heeft blauwe vlekken.

Van de korenbouten komen bij ons twee soorten voor. De

plotbuik

Dose zamer 2010

heeft een opvallend breed lijf, bij het mannetje blauwberijpt, bij het vrouwtje bruin met gele zijvlek. Het is een pioniersoort voor gegraven plassen met stilstaand water. Het duurde een paar jaar maar nu zit hij volop in onze vijver. Bij het vijver­ onderhoud moet deze telkens voor een deelleeggehaald worden om de pioniersfase in stand te houden. De ontwikkelingvan de larve duurt twee jaar, dus om de twee

a

drie jaar gedeeltelijk sehonen. Het is een vroege soort die meestal in mei al versehijnt. De

viervlek

is een van de algemeenste soorten in Neder­ land. De naam is afgeleid van de extra vlekken op de vleugels. Het is een soort van niet te voedselrijke vijvers. De eieren worden in open water afgezet in de buurt van plan­ ten. De ontwikkeling duurt een tot drie jaar. Het uitsluipen gebeurt op oeverplanten zoals pitrus.

De

bloedrode heidelibel

is 5 tot 6 em en heeft een rood liehaam. Kenmer­ kend zijn de zwarte poten. Onvol­ wassen zijn ze geel, later wordt het mannetje rood en het vrouwtje

link

s: porings

wiel van Lonl

oornlje

Boven: zwor

te

heid

elibel

vuilgeel. Het is een soort van voed­ selrijk water met beplanting, iets dat in de vijver ruim voor handen is. Ze komen voor vanaf juni tot de win­ ter. Het is een typisehe zitter. De

zworte heidelibel

is de enige soort heidelibel waarvan de mannetjes zwart zijn. Zolang het water niet te voedselrijk is en er ondiepe oever­ zones aanwezig zijn met modder is deze soort tevreden. Bij ons is het een soort van de nazomer. Libellen zijn een sieraad voor de tuin. In de meeste tuinen zullen ze al aanwezig zijn of in ieder geval langs komen. Ik hoop dat deze be­ sehrijving zal inspireren om bij de inriehting van de tuin nog meer aan hen te denken.

Jan [aap Boehle is tuinontwerper, insecten­ liefhebber en heeft samen met zijn broer de wildeplantenkwekerij 'De Beemd'. www.kweker ijdebeernd.nl