Sociologische ordening van psychotherapeutische ervaringen : gesprekken met mensen die tussen juni 1971 en juni 1972 het Psychotherapeutisch Dagcentrum van het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam na een behandeling verliet

SCR5238

WORDT

_UITGE

SOCIOLOGISCHE ORDENING

VAN PSYCHO'J1HEHAPEU'I1ISCHE EEVAHINGEN

Gespre met mensen die tussen juni 1971 en juni 1972

het Psychotherapeutisch Dagcentrum van het WilheJ.mina Gasthuis

in Arns ter dam

na een behandeling verJieten

Universiteit van Amsterdam doctoraalscriptie van P0~t er Schrè5dcr Leiden 4 augustus 1983

Sociologisch lnsllttd

Oude Hoogstra<l.lt 24 . . 1012 Amst@rdilm • ·"" Tel.:020 5253M2 l

I

The Child is Father of the Man

William Wordsworth,

Poema on ChiZdhood

Frits Boer bracht me in kontakt met het Dagcentrum, met Peter van der

werd

Linden zette ik het onderzoek op dat ook door Folkert Beenen bij wiens onderzoeks-begeleid

afdeling ik werkte en waar ook Henk SchaJkcn voor steun zorgde, de stage werd beoordeeld door Dram de Swaan en de scriptie werd door Christien Brinkgreve en Nico Wil-terdink begeleid.

INHOUD Voorwoord Inleiding 1-loofdc:;tuk I. !let Hoofdstuk II. Onderzoek Hoofd~~tuk III. De Hoofci~;tuk J,:Ltcratuur a. Verschillende benaderingen b. Dit Dagcentrumonderzoek a. Antwoorden b. Verhalen c. sche interventie IJI 2 13 24 38 70 80 91 1.

vo

D

Wie: onder bes fde Nederlanders roept dat er meer on

r-zoek no g is om de result en van psychotherapie te

eva-lueren, zal kunnen rekenen op warme instemming. Hoe zulk onderzoek eruit zou moeten zien is minder belangrijk, maar dat er m66r van moet komen staat buiten kijf.

In het begin van de jaren zeventig, toen de snel opschie-tende psychotherapeutische bomen de hemel nog le~en te ha-len> was hetzelfde verhaal te horen. In het 'veld' zag men psychotherapie als een moderne aanwinst die we niet op gez van willekeurige voorstanders hoefden te accepteren, maar waarvan het grote belang met wetenschappelijke

onder-zoeksmethoden kon worden vastgesteld. Achteraf blijkt nu, d·at vee1 van het verrichte onderzoek niet minder vaag dan het onderzoeksobject.

Als in de jaren tachtig dezelfde rcwp om onderzoek ord wordt, komt dat de hoek van de financiers van psycho-therapie. Onderzoek heeft :in die Izr minder met weten-se elijke b svo ng dan met een 1_{kosten/batenanaly}

se' te maken. Veelal gaat het dan nder om helder cij

werk dan om 1 _{ci~le plaatjes' met 'aantrekkelijke prijs}

kaartj ef;' .

Deze tekst behelst een onderzoek naar de ervaringen van een aantal mensen dat in het be n van de jaren zeventig eer1 intensieve psychotherapeutische behandeling heeft on-dergaan. Bet ondcr7,oek werd halvcrwc:ge de jaren zcvent ig even optimistisch als perfectionistjsch opgezet en is nu in deze re jaren eindelijk afgerond.

De maat~;c elijke relevantie ervan is gering, en de we-terwc el ke waarde ervan lijkt problematisch. Steeds duidelijker kwam de mogelijkheid naar voren van een veld van onde:r'y,oek waarin pretentie van twintigste eeuwse wetenschappelijkheid niet meer dan retoriek is.

Uite olijk hc::c:ft de hedendaagr.;e r st het perfcc tionismc van t:i en ;i D .. ar leden overwonnen·' en in het be·-;:;ef dat er en van wetenschappelijkheid bestaan, is deze: studie voltooid als .bescheiden verkenning.

J NL!i:I DJ NC

~'oc:i ale) arran en rond behandelin

Op de· vraag wat en psychotherapeutj.sche behandeling te be-tekenen heeft, valt niet makkelijk antwoord te geven. Dat het voor i ten, behandelaars, leken en ambtenaren steeds weer iets anders is, staat vast.In een psychotherapeutjsche behandelj.ng wordt 'psychische problematiek' bestreden, maar misscl1ien valt 1_{psychische probJematiek' wel weer het beste} te omschrijven als de problematiek die in een psychothera-peutische behandeling bestreden wordt. Wie dat fiauw vindt kljnken, zou kunnen denken aan de relatie ziekte / genees-kund:i.ge behandeling.

MenE; en werden tijd geboren, ze leefden en stierven steeds, maar mensen konden pas ziek worden in samenlevingen waarin uit het ied tussen leven en sterven een categorie

' Zi e' gelicht kon worden, omdat er een geneeskundi

handel mogelijk werd. Iemand met een forse appendicjtis is in de schiede s een st geweest tot hij geope-reerd kon worden en ZJek werd met uitzicht b ete:i'.'~> chap/ herstel. Pas de gedachte aan de mo lijkheid van een b de1 kan een ied van kwa1en, teenJopend van J.ic 1ichamcl k on tot fatale beschadi ng, veranderen in een c tegor:Le ziekte.

Ziekte js in westerse landen een sociaalwetensc elijke cate

pati

ie, ziekte verwijst naar

fi

ies van dokters en en, verbonden door kennis, vaardi en en

vormen. Psychische probl :Lek lijkt een ve lijkbare ca tegorie. In b de opzichten kan psychische probl iek opgevat worden als (overlappend) enzend aan bovengenoemd ied, aan de kant van Jicht lichamclijl{ va.n kwale

dat cont . Bezien vanuit de behandeling kan psychische problematjek gezien worden als overwegend sociogeen, en ziekte als overwe bio en. Waar de sociale organisatie rond mensen rneer veranc1erd :Ï[; dan de biolog:L:)che or

tie in mcrrnen, Jij kt de kanf3 op nieuwe psychÜ:>che prob1ema·"' tiek ter dan di.e op nieuwe zjekte.

Erkenning van psychisch problematiek kan worden ge~:Len als c:en 1 _{~>chappeJijkc verworvenheid', :in ~.> ge op:;,ichten}

VC'I'[';e t ·1 ,j kbE1.a1' mc:t 1 _{burgerrecht en} 1

• Eenmaal on t ~; t nan ₁ lijkt

het voor Je ven ervan van:;,,elfl:;prekend. Ma.ar cle n1aat~:>chappe

lijke pJaats ervan is niet astbaar - in tijden van

oorlog Jiepen de uizen 1e , ook het

psychothera-peuiischc veld zou uitgestorven zijn geraakt. Waar (de

bij-beh e figuratie) niet is, verliest de keizer zijn recht

6n ZlJD psychj.sche problematiek. Incommensurabiliteit op dit

gebied lijkt vergezocht.

theoretische deskundi id

~.""""-""-•.

oc~.·--·-····---N

et aJs ziekte, bestaat psychische problematiek pas voor

zover hij binnen het totale dagelijks ieven van mensen te begrenzen valt. Dat veronderstelt een samenleving waarin een duidelijk herkenbare groep specialisten met een eigen

led, een groep deskundigen met een exclusieve

bemoeie-nis op r;ebied. Deze duidelijkheid Lijkt uiteindelijk een

afgeleide van de re ieve aut e van de (proto/pre)

weten-s olijke theorie, te vinden in ·de to e publjcaties,

die er met betr' g tot de 1emati.ek l<:t<:eld j.r3

( . Elias, 1970, p.46 e.v., Kuhn, 1962, p.20).

De relatieve autonomie en de maatsc elijke i

van de geneeskundige discip~ zijn niet los te zien van

de nat e1ijke, biologische oriëntatie van dat

vak. De relatieve zen op een f;oci

on e van psychot

ensc eJijkc ori atie, en die

pliecert do f> theorie die zich nog niet ver van het ge···

zond-verstand niveau heeft ont 1d. F'éychoth eutische

uit;o worden dan ook veel als 'deskundig'

erva-ren, en· zijn aanmerkelijk minder bruikbaar om

wetenschappe-lijk en maatE;ch cl:ijk ge aan te ontlenen.

De gor ge autonomie van theorie aan

blematiek betekent een hoeveelhe:id uit;;

psychische pro···· n, re ls en begrippen dje nauwelijks in 66n stelsel onder te br

zijn. In deze 'prot :L ische' sfeer heeft elke

des-kundige z neigen verhaaJ, en be nt een volgende weer van

voren El.an. Ilc;t zou lw:dzaarn z:Ljn al~> er meer uniforrrd·--teit zou bestaan in teksten over psychische problematiek, en het zou van pas komen om bj.j een omschrijving van psy

1- • . • • "l"

11 _/,c·c:r

i11 liet l;orL lzomt deze neer op het

er :i. u van c:cn wnnncer iemand

ver-keert in (bijvoot~Jeeld als

van Jevcrw

waaraan hij of z niet het hoofd kan bieden met psychisch dys-funct:i om:rcèn c.q. onwe1'bcvinden en/of sociaal pro"b1c~mat:LE~ch func··· t:ioncren als . Dit zal vaa}; voortvloeien uit een clir1crepan"·

t:i e tu:-rnen een door de betrok1\ene gehanteerde ritandaard of wens en djens inschatt van cle feitelijke situatie. 11 (etc.ad ~inf.)

( elen, 19EU_~ p.lf)

Van die kant valt bij het doen van onderzoek in deze sfeer

weinig

houvast te verwachten. Ook in sociologische theorie is niet het hec doort e bouwwerk te vinden dat als tegcnwjcht zou kunnen dienen. Een po tot sociolo schc

orden van p:c~y Jematiek doet dan al gauw n

ken aan liet werk van E:2n lamme in het 1and dc:r bl den,

De hancLicap van het ontbreken van handbockE~n stelt. dan ook

bepe gen ten aanY-icn van het bere van onderzoek - met

et meer dan vujstregels wordt

' de nJtie van psychothcrapje leCJ'd "'l.9r(_-· 7)) _{- é:l} -, _J. s

Het op weten~' vcrant-vroorde

d, van. , in die zin, ili~t zij

lJel1ocven ·1roor ~;chc n1oc:i.l:ijklieélcn, conflicten of' [;toorniusen, door

middel van het OJl methocJ:if;che w:L,JZC ver;t , structureren en hanteren

'[ l . l . 'l ;J

van een :rc_.rJ.;Jc, ·;cne:uice uc Lochc mod.lJ,j:khcden, conflicten o:f

stoornissen op te heffen of te v~rminderen.

Er be~.'.taat cJul< oen Nc x'l e Vereniging voor I'sychothe 1..<J

cl:ie boven~>taandc dcfin:it ie ondcr:::;chreef .• en die Vcreni ng

orl:<ent wec:c '

.

zeven thcrap:icvcren:i_ ) te weten :

de Nc rlan e Ve2'cn1:g1:n(f voor Psyehoanalyne.., het P.sychoa··" na l y /; 1: 8 e h C e no o f; s e hap j cJ e JV e Y' l a n d s e V e r c n ,i g

?:

n. g 1J o o 2° G Y' o e p s · ."

i;he 1'. e _-' de Vereniging voor Rogeriaanse er

(fi ng voori Ge sthcrapie_, .de Vereniging voor Kinder- en

t h<1 e;~t inct bijl;el1orende

.

.

'

J~3<J.t1ef3 wordt acht het off'.i c ii; l door de overlie geautor:i.r>e e · p~.;ychotlie eu

Vc1d te kkcn. De ~' utie wordt gewe

deP[i;elijl<c omschPi,jv een problematiek gelden, en die

Ver-verscl1~il1.cnde '/;heore'l;"z'.sehe opvatt1'.ngen van die

problematiek. Het ech;er om beroepsorganisaties, en een t . .

van de beroepsarbeid.

Zoalf; zegd vallen de bestaande uitspraken, regels en be-grJppen op hot terrein van de psychische problematiek nauwe-lij Jrn in één steh>el onder te brengen. Wat er aan opvattingen bij de verschj11endc 1_{scholenr onder 66n noemer te brengen}

valt is dan ook eerder retoriek dan theorie.

Psychische probJematiek/psychotherapie zoals aan de orde in deze tekst, valt hee1 globaal te pl sen als wortelend in ~>ocJ.ale essen. De gangbare termen uit het veld die hier

van to zijn kunnen worden eerd als neurotische

problemati wortelend ervaringen uit de vroege jeugd5 op-gevat als ontwikkelingsstoorni s zich manifesterend in

psy-o namischc proces en. De b cl wordt inzich even

overwegend verbaals en analytisch emd. Deze termen zullen aLl.een zo af en toe, t de ede hand aan de orde komen; deze studie J.f3 baseerd op gesprekken met mensen die zich

niet van d lijk vocabu]. bedienden.

Denkend aan een begrenzing ten aéi.nz:t.en van ernnti psycln:a··-trische problematiek aan de ene kant, en moeizaam gedrag aan de andere, moet geze worden dat de behandel

trische inricht

vanuit sai.nen1ev

niet 1os te denken .is van beslissende snetw en (merrnen worden in de rich-t van de inrichting gestuurd door hun ' v ' waarin ze rd;ecds minder te barden zijn), tC':rw:ij 1 mocdzaam

niet benaderd wordt door beroepskrachten. Psychotherapie zoals hier op het oog, veronderstelt pro Gsione1e therapeuten,

maar ook een besljssende zcl aamheid/medewerking van de pati6nten en een redelijke mate van initiatief.

U:ite 1~1.jk wordt psychi~:;clic peob1cmatiek in deze tekf3t zien aJ ;; omg

kan viordcn

s D /;oor n 'l s ·' d i e in therapeut i f) c l'l e Y' e z. a /; ·!'. c D

pakt. Daar proberen de betrokken pati t(en)

(., J'J ,. }·1 (' '1'1 _{'l )') ("' l}1 i· ( _{C' l'l ) i·1·· "'(· 1 1·7 ·}1_{· (''}

sprak Htof d betekenis van de stoornio te pakken te krij1~en.

Waarmee de pati (en)

rnc:t; clc> problemen in hun

ht vJorden bete1· overweg te rnc::t rnc:deinensc:n,

. . ·1 • t

deze zJn f:> .. u1·; goed aan bij de

psychotherapie zoals hier aan de orde,

ijk van de psychoanalytisch

geori~n-teerde behandeling. De chten achter r:;e therapeu .

tische be Jingen betreffen leertheorie cHe op zich te

weinig met psychische probJematiek te maken heeft om in dit verband ter zake te zijn.

sociolo

en

Een goede omschrijving van psychothera~ie zou kunnen luiden

11

• • • • te J.aten zien hoe de levensloop van individuen is

inge-bed in brede:re El chappe lij ke ontw:ikke1ingen. 11 , althans

voor sociolo , psychologen zouden gesteld zijn op andere

termen. De uits is van Goudsblom (G sbJorn

1974,

p.

115)

djc een 'uit ng' aan socjologcn op het o heeft b:lj

een bespreki van C. Wi:i t Mi.1.J s ." nrl'he socio1o e

atjon enables us tot p hi f~ tory and bio and the

rel ions between the two thin society. 11 _{iE> de kern van}

het pro van l1s ( ·1·ln jgrc·o . j ' l ) ::i'

.... •:>:, -. :J.7, p .... c C11C

tekrot ook de variant nperLrnna1 trouble~; n en n

opvoert (Mills,

1959, p.14).

in dezel e

Veel van h t ernp :Lsche werk van Ii'reud ", z n gevalsbescrn·ij ."

vin , zijn droominterpretaties, beantwoo aan deze om···

n, ook al bep zijn psychotherapeutische werk

zich doorgaans tot primaire, k1einschaJ.ige, familieverbanden waarin men~:; en leven. De

netwerk<;n ~'Pc,len, immers door in grotere verbanden.

Hoe diE~ 1_pr 1 _{processen op verrassende wijze terug te}

vinden zijn in grootschalig lange-termijnverband, laat E1ias

.

.

. .

~

. .

zien in z1Jn beschrlJVl van het westerse bescha PPO""·

Ce'0 _{(J:;'J-'1 ''"'} ~107C)) _{]·)·'t· """""'}1 ' _{,,"rJ' ·1·,·1'n ("'·')1 ]"'c.·J} ·~,_·1' _'·' 1_{•J()J'.'''t·. o,·"-.'·_]_r:}

u .o ... o . u , . . /.) .. • . J., vvC.1.YI, vvc.cl . . . • C __ ,. __ u.G .. -C v u . te''~

tu~3rc;on teedr; verder gaande behcers:ing van svormen

en samcn1cv sverbanden, kan worden gezien als een

socio-1o c·1 chc vcrta1 van Freud. Maar misschien blijkt in de

cerc:tc plri.at~; dat Pr·c:ud en KLias twee dia1ecten van dezc:lfde taEJ]. f;prckun.

Naar aan1eidi van 1 _{ongc~pa t} 1 _{i>clirij ft Gof}

over deze vcrwantsc

ntn bave much time to theuc :Lmproprict:LeB, cleve·-· the orientaL m1d ob;:_;crvatiorwl nk:LlJs nec:ded to '>tudy tbem in detajl, Beeking to understand tbeir meaning for the :Lent, and

obta:ining 8. manc3ate to clisc1ws thcm in the acartemic pre"r; ." a mandate

requ:Lrecl lJecmrne rnany of tbeE;e d0licts are petty, em1)é:i,rrasr;:Lng, or

me c_;y. We r;oci ;3ts nhoulcl lJe grateful for thü; harvest, a11 tbe

more t;o lJccause :Lt h1u; been llrought in by delicate hand.Ei. We can c)X···

prerrn our grat:Ltude trying to appopriate the yield for our own

markct, offering :Ln exchange é>omc obscrvations al)out E;oc:i.al s:itua-·

t:ionn the we long ago frorn anthropo1ogy . ii

·(Goffman, 1963, p.3)

]ematick scr1at aan 1 _{gevalsbeschrijv}

uit de p ychiatri chc/pE;yehotb eutlf)Che e:ef-3 & J)c.; lJij die besehrij ngen behorende 'theoretische

hij buiten bcr;c c teksten werden binnen vak

dccen a lang b schouwd als stappen op weg naar een 'echte' wetc:ni> el theorJ e. ,c; ::_:; cl c J . a:r en z c~ s · t . ~ 1. g 1 . s vee1

van wat op dat ied werd opgezet als theoretische verrijk~ bcritjsccrd als ' be' (Szaf.;z, :1961) of 'Szicntir:;ti··

:e~3 t ~; 1 _{(llabePmaf>, l96()). Gof rnaakt}

ook geen me v::1n een. . . . ] .LJ.,J c<:c { ,~heore t. ·· 1. f3 chc b l J . . van

sociologern~ij de, Er ]f; veeJ onderzoek gedaan waarin

alrnt:cac··-tere psychi rische be en op methodologisch wijze worden gccomb

grippen (meestal

erd met abstractere sociologjsche be-ol sch werk, zie daarover bv.

"1()'·70 . ')j)

' J_ ~ 7 ~1 p " L - . ~ Gof fman

1 _{f3 r:m stie betreft een}

ont-op eenvoudiger nJvcau, in de benader moet

te n~, het veldwerk zoa]s dat door antropologen bij f>chri ftJozc; volken wor>dt- toe

In

Pathways to Madness ( '1972), antropoloog

Ju]c~; nog een r3tap verder. Hij trok :tn bij Amcr

r:;c gcz1nncn waarvan en kind war:; op

in

een psychiatri-r chting en bc;:;chrcef uit de cer:ite hé1.nd het d _{. :JJ} ·1 ' 'l G)

:Leven thui

H1 have: donc tld :; ;:;\; be eau::; beJieve tlmt d:î rc'ct ob:::>crvation of famj

·u

es :in tbc:i r native lialiitat,

wil furnish new irwight~' into

crnotiona1 LJ.lnc:':3f;, and new idc:<:w fo:r

mcnt.11 (HE; ₅ '.! _{. 9}

·r

C) _{{._' p' ..}

x·v· )

:Lon anc1 treat···

by the a:rtificialty of cxper:Lmental stud:ie;3 of human bchavior bccause the context frorn l:i.fe. 'J1_{hey take away}

frorn it the environment, without wicb it 111u3 no mean:Lng, w:i thout w:i.ch it lw.f.> no enve1ope. H

Henry's kritiek op veel gangbaar onderzoek betreft een

me-thodolo e die onbruikbaar is in een context waarin geen

oorzaken, maar alleen betekenissen besta~n, waarin het 1

toet-;3en' van 1_hypothesen1 _{a1 snel vervalt in een voof:> ritueel,}

Ook de (on)mogelijkheden van verder ontwikkelde methoden en technieken ziJn

dege bekend

uit participerende observatie

ter-arn. not a mt:thod.s 1

• I vr1.w

trained in 1_nondircctive1 _{intervj 8.t Carl s} î _wl1c:n

he 1nu; at the Univer::_dty o:f' Ohio. J bavc aüw 1Jcen an :Interviewer and director on many mn·vcys, a11<1 -Lhere ·wa~3 a t:.i.rnc 1--rhcn I cou1èl even

. 'I'he

bas been revo:tution:l.zed rdnce thcm, but the Emc:Lal--~scienc: materia1 fccl

into it is utiJl

out f'ixed ren-pon Be as well au 1 opcn·~cndcd' ffLu·veys and :1hed rny own

n ta.tifftical stud:ieri . .Lt J.r3 my fam:i.l:Lar:î. w:i.th 'hard' research that bas

(He , 197?, D, )

ersoonl ke betrokkenheid bi oblematiek

Het boek dat op de~e inleid g vo1 ro een adcrnbeneme11d

beeld op van psychjsche problematiek zoals deze kan heersen

in een gezin. Zelden zijn processen die door s gesitueerd

wo b5.nncn indi duen.~ zo taE>tbaar a1f3 probJcrna··

t:ick van een m0,nr3cli;j k b'ind:ing~,~nctwerk. Door de psychothera·"

peutische teis' van inleving bjnnen gezjnsverlJand letterlijk

te nemen, kwam Henry tot een ori atie in de wereld van de

kte, ij vergeleken het met de mee te andt::r'c~ tckr;tcn

op dit geb1 behe en blijft.

l'a i;h1,)ay u Lo het v een rnq .... pan .. • • ··1 ·1 rnn.ar het t~3 J no eg ook een anti ·"par.c1.d i tisch handbo

De aanpak gc:tuigt. van (uncornrnon) cornmon nenDe, m<:1ar i:3 bui··

t;e on d o~.îy1icrati ch uitgc;w(:rkt. ZoaJs ·gebruikeJ:Ljk J.n het

vc ld J ::::. het óók wc; r Het IJ ó l o Verhaal opnieuw in ei gen

woorden ri <Jver-t <:

ook wel bruikb

Beter dan ooJ.t, leerzamer dan ooit, en r - maar niet om voortaan aJ.s

vanze]f-sprekend vanuit te gaan, niet om als te benutten

waarop theoretir;cl1e hoogbouw moge Jij k is. En mü;schien Lo

dat wel

6

van de beJan ijke boodschappen van het boek.

Wetenschapje elen in een sfeer waarin nooit duidelijk

zal worden of electrj.citeit een kracht, vloeistof, stroom,

deeltje, golf of inspiratje 1_{is' bren geen theoretische}

~.l0n.r.~r.,,t· ~0~ ryi'nJ~ m0 e0 (ry·1'n 00~ Vul1·n J06)? _l)T) .20. 1.:1 .. '7),. mE; "~ <..-_,· i11,";1...1 /_J .. \." l 11\ .. ~ (_J __ \.._, .J>. .... \. J . J., ---/ ._~, _{1 ..} I: " ·-- ..,. _ _ _

Wat uit Pathways tot Madness wel gehaald kan worden is een

rrn r11 mumpro waaraan onderzoek moet voldoen waarin het

begrijpen van 'psychische Jematiek' centraaJ staat. En

dat is het deelnemen aan omgang in het dagelijks Zeven van

de mensen waarom het draait. Het betekent rondJopen,

r·ondkij-ken, luisteren, vragen naar het ei aard:i.gc en naar

de bekend geaclite w0g" En dan het verwerken van de indrukken

door de stu e~'; g aan elkaar te passen tot er beelden

reideld te associêren, soms door te drrnrnnen 5 door te reage en en door intro :3 pc c tie, z~ t eed s maar

vJeer haekend en schoffelend dooc de data tot een bepaalde ord ng bl fi; liangen.

Iets meer :::;truc tuur- valt er in de boven;::; taande werkwijze te br n dooc het hanteren van een aantal vtd ~3tregels zoal~:>

d.cze

u;a

aar zijn jn de Freudiaanse psychoanalyse. Van

Leeuwen fornmleert deze veronderstellingen 11it de ijk

van het pfoyclioana ti::;ch werk, die van veel meer bcte:kenif;

lJjken dan de meer filosofische me sychoZogie, in Uet

Psy-nimum (Leeuwen,

1973).

Kort samengevat

ze er op neer dat in men~; en over hun g met

anderen vertellen gelet moet worden op verborgen

bctckcnis-f3C'n die ont~:;taan waar n1.'.e-t; eu.Yust:e mo1~1'.e1Jen (beho(;ftcn, ver""

, voorstcll n, bc:rinncr , bedoe"

] gen etc.) spelen, die et a1 lec:n toc?va1Jig onbcmurkt kun··· nc:n blijven5 maar op e:rond van (conflict met) andc:rc motie·"

ven kunnen en o e1ûee , dat mensen zich untwik Zen

en zic11 in lnn1 omgang niet aJ lcc:n door 'a cttwlc v motieven

1atc:n. 1eiclcn; maar ook doen' wat ze~ vroc: op gebied ervaren hehbcn> en dat in die ontwikkeling pre-verbale,

o!isering behouden bljjft naast 'vo1was-sen', verbale symbolische expressie.

En voor wat or1derzoek var1uit een ~3ociolo ~;che inval~>hock betreft, kan hieraan worden toegevoegd dat conf L\ c ten vaak kunnen worden doorgetrokken naar relaties met tegengestel-de personen ('partijen') en dat afweer zo terecht kan ko-men in een vorm van onderl

ge1ijken niet alleen dient te

taakve~deling. Terwijl

ver-euren op individueel niveau, maar ook aan de hand van grotere sociale eenheden in ruimte

(gezin) f J:ie' oep, natie) en tijd (generatjes, baby1s en een heel obale sociologische grijsaards). Bovendien kan

ontwikkolingslijn in hot o worden gehouden aJs die van de parallclÜHnen in het verloop van 1 _{biography' en} 1 _st

zoals bijvoorbeeld beschreven in Ueber n Prozeas der Zivi-lisation van Elias, voor wat betreft ontwikkelingen in

svor'rnen.

er::n

Met en veronderstellingen het

achtc:rhoo moest het mogel k zjjn te we aan een ant WOOI'd op de in de aanhef van deze tekst psy·" chot eutische behandel te betekor1en hee

Ik

st c naar een kleine, moderne, maar·we:L degelijke kli-niek, het Psychotherapeutisch centrum van het Amsterdam-~>e Wilhc na Gasthuis en vouwde plannen uiteen. Jk was ge tere~rneerd in de peNrnonlijke belev'[ng van p;3ychif3che prob1E>· rnatiek Em psyc:hot iE3che behandeJ , en d]

e

leek :Ln de context van deze kl:Lniek goed bereikbaar. Zo was het een echte kl:Ln:Lek, wat

men waren ook echt e

liceerde dat de mensen die er opgeno-prob lemen hadden gekend, en dat ook aan kant van de behandelaars vakmansc en achtergrond van echt degelijk werk verwacht kon worden. Het zekere voor het on~ekerc nemen Jeek op ~ijn plaats, jn een tJjd waarin er

e lkc: dag een n i euwc t}1c:rap~i cv orm leek te ont taan en men[; n van de c;nc; d;:,g op de <1ndere the c werd n "'" en

er

VOOl" a1

t nieixvrn ook cli ten

te

en waren. Bovendien kende een ]{l ir.1 i ck als de ze een rede 1 ijk pat :i é!:nt E:·n be.stand, zodat c:;r een

. t ..

van enige omvang moes- bestaan, die wat e1• .. " var:ingen betrc in die ene kliniek hetzelfde had mee

De

èt

van rwt _{encrum was} < _{ge1r1~eresseerc} " t i · _{in i1e- wel en} i - t

wee van rnerrnen die de klin:iek ;:11 een tij,dj e eerdc~P ver1atc:n hadden, en we kwamen overeen dat ik een aantal van hen zou bezoeken om hun wederwaardigheden aan te horen, hun mening over de kliniek te vragen, en te zien hoe ze het maakten. Na-dat in de kliniek had rondgekeken (overigens geen the-rape ü::.che bij eenkonwten meemakend) en met deze en gene ge·-praat , kwam ik met een opzet die bij de st in de smaak viel, en ook voor een vergadering van alle 'bewoners' (staf + patj en) van de kliniek en problemen opleverde.

g op bezoek hij een dertiental aan schreven mensen, sprak met ze over het leven in het a.Lgemeen, hun verblijf in de kli "m

nick in het bijzonder, en re streerde dat ban es.

les op

cassette-'J1oen de oogst b was verscheen ook een er op het tapijt. Daar zat ik dan met al n lel nog nic:t enatu··" reerd door st istische atie, zeer authentiek en vaak

buitenBewoon onthullend. kon :Lk n passen en meten

zonder het reJationeJe karakter van de processen, zonder het ische karakter van de ont kkeJ gen geweld aan te doen.

Al

sneJ. doemde het rujm onderkende probleem op dat ik bezig

W·c·1c.,·.·, VOC)r' C1_{C" 1·1e n •· ·1}

. l 1ad ..

te verteJlen ('vol

t Verhaal :in e:J ei 11Voorden na s mij', 'u moet het zo zien'). Boven dien raakte de verhouding tussen de noodzakeiijke 1_algemene

acht 1 _{en de door rni;j gedane} 1 _{f3pec:L cke vonch>ten} 1 _ge··

heeJ zoek. De omlijsting g steeds meer trekken vertonen van een uitdijend heelal, een zelfbreiende kous, waarin het

oo:r}3pronke 1ij k leerde patroon, model, dreigde zoek te raken. Ik kreeg 11 _{met marxisten, feminjsten en uca.tievc}

werkers van musea de nei en om e1k onderwerp in te leiden een naar c:igcn model hcrf3chrevcn gc;;c eden:ÎL> vs.n liet fenomeen. Dat f3Chijnt nodig te zijn om de refit kloppen·" t c mak c:n . n ( LLL

è

f; j 1 9 '( 9 ) .

l o :: e amen/, e v ·1: valt arn1 een rc1atief uit tn· i·· d c e x p u ~' i t i e ldr;toric niet te ontkomen. Hc)t L:; niet an-· ders als niet tcru

:wg van d c El ku nd :L

len worden op het geventi

auteurs en paradigmatische teksten.

deeln en orden

ge"·

. t . . .

1rnyclna , r t e kr LJ hand boe te lezen, maar ze leren het vak met 'meelopen' in de kJiniek en

demonstratie-colle c. Bestaande teksten dekken maar een zo beperkt deel

van het vak, dat elke studie over de beleving van psychische

problematiek het weer moet hebben van eigen, nie~we, directe

ervarJ.ng,

Het ordenen van de waarnemingen zonder' een ~:;tevie; theoreti··· ·sche om1ij sting imp1:i.ceert het werken met veel 1 _circum·~

stant l evidence1_{, veel contextuele co rmatie, en daarbij}

is nodie;e redundantie van materiaal onvermijdelijk. Waar

zo we ig vanzelfsprekend is, zuJlen modellen geschetst

moe-ten worden met raaklijnen die per definjtje weinig van een

'e sentje' raken. valt niet veel anders dan een kronkelig

te bewandelen met een zijspoor hier, en een herhal daar,

Zo is er Jn deze scr t e een no 1 uitvoerige ori t ie

te en om een relatJc tussen het psychoth

veld en de geLochetste bevind gen te kunnen leggen. Een der"'"

1:i jke ng empirische vond ten / 'theoretische'

plicaties is no 1 kelijk. De toe lijkhcid van

de ori tatie is helaas ook njet opt en de tek~:ot her···

inncrt vaak meer aan sociale filosofie, dan aan de neers

van in veldwerk verzamelde info ic die aan de orde is.

De in ges kken dn tijdens tochten verzamelde achtergrond

voor de lezer we1Jicht niet onmisbaar. Zoals ook ere ge·"

gevens die als funderi bruikt ZlJn, maar achteraf alleen

in bijzondere allen ger 1ee hoeven te worden, is die

ori atie nu a1s 'Acht en 1 _{opgenonwn in de Appendix.}

Hoofdstuk I.

HET DAGCENTRUM

Het.Psychiatrisch Dagcentrum werd begin

1966

opgericht als afdeling van de Psychiatrische Kliniek, Paviljoen 3, van het Academisch Ziekenhuis bij de Univer~iteit van AmsteP-dam, het Wilhelmina Gasthuis. Drijvende kracht achter de oprichting was de psychiater Just Bendien die van mening was dat het voor de psychiatrie van het Academisch Zieken-huis nodig was ervaring op te doen met nieuwe psychothera-peutische. behandelwijzen die niet in het kader van de be-staande mogelijkheden pasten.

Zoals de afdeling radiologie regelmatig nieuwe stralers en scanners aanschaft om op de hoogte te zijn met de laatste ontwikkelingen, en die ontwikkelingen ten goede te laten komen aan pati~ntenzorg en de opleiding van toekomstige dokters, zo zette psychiatrie toen·een experimentele kli-niek op om te kijken wat er met recent ontwikkelde thera-pievormen mogelijk was voor pati~nten, psychiaters in op-leiding, en ook 'onderzoekers'.

Het was geen kleinigheid een dergelijke kliniek v~n de grond te krijgen; bij de gevestigde medisch-bureaucratische orde was een kliniek zonder bedden nauwelijks te bekostigen, en alleen door de algemeen krakkemikkige huisvestingssituatie van het ziekenhuis, was het betrekken van een eigen pand mogelijk. Maar ook het Academisch Ziekenhuis was niet on-gevoelig voor het ~lan v~n de jaren zestig, en het kwam eigenlijk vrij snel voor elkaar, een kliniek met een opname-capaciteit van 2~ man en een staf van

16

man, met een min of meer onafhankelijke positie.

In het Dagcentrum werd in drie groepen van acht patiênten onder de hoede van een assistent-psychiater en een 'socio-therapeute' groepstherapie bedreven. Behalve die groeps-bijeenkomsten waren er sessies van alle bewoners tezamen, en waren er andere therapeutische bezigheden als 'psycl10-drama', 'creatieve therapie' en 'bewegingstherapie' met speciale therapeuten. Verder namen de pati~nten deel aan

-13-een uitgebreid gamma van min of meer huishoudelijke werk-zaamheden.

Het liep allemaal goed tot Bendien zou vertrekken als di-recteur. Bij het 'moederziekenhuis' was onder meer de mening te horen dat men nu wel voldoende op de hoogte was van de eigentijdse nouveaut~'s op psychotherapautisch gebied, çn dat het nu aan anderen was deze wegen verder te bewande-len. Zodat het Dagcentrum gesloten zou kunnen worden om bijvoorbeeld plaats te maken voor een andere experimente-le kliniek.

De bestuurders hadden echter buiten d~ waard gerekend, in dit geval de 'inspraak eisende', democratiserende trekken van de beoefende therapie. Patiênten en Staf gingen stam-pij maken teneinde het Dagcentrum te behouden en slaagden daar uiteindelijk in. In 1974 werden twee nieuwe (halve) directeuren benoemd, de psychiater Peter Geerlings en de psycholoog Peter van de Linden, en.herdoopt tot Psycho-therapeutisch Dagcentrum , ging het verder.

Tot er problemen ontstonden rond de v~rhuizing van het Academisch Ziekenhuis naar de Bijlmermeer. Allerlei stem-mingen en spanningen belandden in een controverse 'mee naar de Bijlmer of niet?', die 'inhoudelijk' verdiept werd in de vraagstelling : 'speelt het volle leven waarin het Dagcentrum thuishoort nu juist in het Amsterdamse Centrum, of in de ei-gentijdse omgeving van de Bijlmer ?'. Maar uiteindelijk kwa-men de tegenstellingen iets anders te liggen en verhuisde een deel van de staf begin 1981 mee naar de Bijlmer om een meer op ernstiger problematiek gerichte dagkliniek te lei-den, terwijl de rest van het Dagcentrum bleef waar het was en organisatorisch werd ondergebracht bij het Provinciaal Ziekenhuis uit Santpoort. De psychiater Geerlings werkt bij de kliniek in het Amsterdams Medisch Centrum, en de psycho-loog van de Linden bij het oorspronkelijke Dagcentrum. De klinieken kunnen allebei nog steeds tot de avant-garde op hun terrein gerekend worden, maar zijn bepaald geen instel-lingen aan de psychotherapeutische periferie, integendeel, ze zijn hecht verankerd in een gevestigde orde.

-14-erimentele eutische behandeli

Bij een nadere beschrijving van het Dagcentrum is het niet altijd mogelijk een scherp onderscheid te maken tussen theo-rie en praktijk, tussen ideologie en werkelijkheid. Dat is deels het gevolg van de wijze van informatieverzamelen : de beschrijving is gebaseerd op wat de betrokkenen vertellen, en niet op eigen waarneming. Voor een ander deel is de ver-vaging onvermijdelijk in een therapeutische sfeer waarin met verbale middelen getracht wordt een 1_{werkelijkheid}1 _te

veranderen, anders te beleven, anders voor te stellen. Deze vaagheid geldt uiteraard niet de vermelde feiten.

In de loop van de jaren zestig kreeg men in Amsterdam in

~e klinische en poliklinische praktijk van de afdeling psy-chiatrie van het ziekenhuis, en in het veld van de ambulan-te psychotherapie daarbuiambulan-ten, meer en meer ambulan-te maken met mensen voor wie een andere intensieve behandeling gewenst leek, dan binnen de bestaade voorzieningen mogelijk was. Anders gezegd : tussen degenen uit Paviljoen 3 die daar min-der thuishoorden, en onmin-der degenen voor wie een gangbare ambulante therapie geen oplossing bracht, werden steeds meer mensen onderkend voor wie een andere vorm van diep-gaande therapie zinvol en denkbaar leek.

Nog anders gezegd : de inzichten op het gebied van psycho-therapeut isc~e behandeling waren in die zin gewijzigd, dat men met andere middelen nieuwe kansen zag bij mensen, waar-mee met de bestaande benadering ni~t veel te beginn~n viel. Voor deze mensen leek m~~r mogelijk dan een steunende bege-leiding waarin als het ware genoeg scherpe kantjes van hun problemen gesleperi zouden worden om ze op de been te houden. Aangenomen werd, dat ze eigenlijk het meest gediend waren met een behandeling waarin ze een eigen inzicht zouden ver-werven in hun problematiek. Op basis daarvan zouden ze, bin-nen en buiten de therapie, zelf kunnen gaan werken aan een manier van omgaan met de mogelijkheden van zichzelf en ande-ren, en niet in de laatste plaats de beperkingen van

zich-~elf eh anderen, die meer adequaat zou zijn. Om een dergelijk proces een kans van slagen te geven, zou, zeker in het begin, een stevig gestructureerde achtergrond noodzakelijk zijn.

-15-maatsc e1i Je isolement van atiënten

Voor deze mensen gold, dat ze zowel bij intramurale als bij ambulante behandeling, zo ver van het Zeven van alledag van-daan bleven, zo weinig kansen kregen in het dagelijks ver-keer met hun medemensen om te gaan, dat er te weinig vrucht-bare aanknopingspunten overbleven voor de bestrijding over-bleven voor de bestrijding van hun problematiek.

V6lledige hospitalisatie bracht een isolement met zich mee waarin zowel de onplezierige gevoelens van vervreemding

(hoor ik thuis in een· gekkenhuis? / Zit ik opgesloten? / Eens gek, altijd gek ? ) als de in eerste instantie vaak plezierige verschijnselen van infantilisering ( Ik word verzorgd, laten de heren het maar uitzoeken, eindelijk rust ) te veel angst, initiatiefverlies en versuffing en afweer opriep~n om aan een therapie te kunnen beginnen. Waar ziekenhuisopname een in zekere zin veilig, maar vooral te rigide regime betekende, bood ambulante therapie weer te weinig houvast. Meestal kwam het th~rapeutisch proces niet op gang - de mensen bleven weg of kwamen alsmaar niet tot de orde. De vicieuze cirkel van hun problematiek, en

daar-mee hun buitenstaanderspositie, hun socjaal isolement, werd

niet doorbroken. Kwam er wel iets op gang, dan raakten deze mensen vaak zozeer uit hun evenwicht, dat er voor klinische opname nauwelijks een voldoende veilig alternatief te vin-den was.

in verschillende betekenissen

Waar voor deze mensen ambulante therapie t~ dicht naast de deur bleef en Paviljoen

3

te ver van huis was, lag het voor de hand met hen een terrein er tussenin te gaan betreden. Dat gebied was te vinden buiten het ziekenhuisterrein, in een fors dubbel woonhuis aan de Vondelstraat.

Daar werd een kliniek gevestigd waar alleen gedurende de werkdag een programma werd afgewerkt - de mensen horen er van 9:00.u. tot 17:00.u. te zijn> 's avonds en in de week-einden -l. C' ü de deur op slot. Mede door deze tussenpositie in

ruimte en tijd, heeft het Dagcentrum op het eerste gezicht weinig weg van een kliniek. Dokters in witte jassen zijn er niet, muizen en faraomieren zijn er wel te vinden.

Menigeen zal er moeite mee hebben, onder .de heen en weer lopende bewoners, in de weer met vergaderingen, verf of mu-ziek, staf en pati~nten te onderscheiden. Dat er een orde

heerst.die toch te maken heeft met 'hospitaal1 _{blijkt onder}

meer uit een lijstje met s.o.s. telefoonnummers die ver-wijzen naar een medisch/psychiatrisch acht~rland, zichtbaar bij de receptie.

En wie in de gelegenheid zou zijn geweest het huiselijk leven van de pati~nten mee te maken v66r ze hier terecht-kwamen, zal weinig moeite hebben een relatie te leggen met het leven in de Vondelstraat. De orde van het Dagcentrum lijkt dan ook aardig het midden te houden tussen de pro-pere stiptheid die heerst op het adres van het verantwoor-delijke ziekenhuis, en de onregelmatige warrigheid zoals

te vinden in het thuisland van de pati~nten.

E::ut i~:; che Gemeens cr~.§-J2.

Het regime van het Dagcentrum, dat nauw samenhangt met het specifieke tijd/ruimtelijke arrange~ent, .wordt aangeduid met de benaming Therapeutische Gemeenschap. De 'filosofie' achter dit begrip komt er op nee~, dat bij klinische be-strijding van psychische problematiek, alles wat zich af-speelt tussen alle mensen in de kliniek een therapeutische functie kan hebben3 en dat deze functie belangrijker wordt

naarmate alle aanwezigen meer bij elkaar betrokken zijn en een meeromvattende sociale eenheid vormen.

pe

term Therapeutic Community is van de Amerikaan Maxwell Jones (Jones,

1953, 1968)

Het eerste lid van bovenstaande gedachte veronderstelt van

de kant van de verantwoordelijke therapeuten onder meer het opgeven/ontbreken van de nodige pretenties aangaande het be-lang van hun persoonlijke, specifieke deskundigeheid voor de behandeling. De inbreng van anderen dan de dokter, ook die van medepatiênten, kan voor de therapie immers even be-langrijK zijn. Pas na het verdwijnen van dit behandelings-monopolie, is het mogelijk te komen tot verhoudingen in de kliniek zoals bedoeld in het vervolg van de gedachte.

De kliniek met een losse verzameling pati~nten aan de ene kant, en een hi~rarchisch georganiseerde staf, gedifferen-tieerd naar nauwe taakomschrijving en specifieke

verant-woordelijkhedcn aan de andere kant, zou voor bepaalde

pa-ti~nten met gunstige gevolgen kunnen veranderen in de

richting van een meer egalitaire, meer solidaire

gemeen-schap. Voor hen niet langer een hospitaal waarin de

dok-ter-specialist op vastgestelde uren bezig is met gene-zing per patiênt, en om dat gaande te houden, speciale krachten voor 'verpleging' en huishouding zorgen

met misschien ook nog, als lezen of kaartspel gaan verve-len, een deskundige op het gebied van de huisvlijt. In plaats daarvan patiênten en behandelaars die zoveel moge-lijk gezamenmoge-lijk optrekken.

e itaire ideolo e

Patiênten en behandelaars die zoveel mogelijk samen be-slissen over wat er dagelijks wel en niet gedaan kan wor-den; die zo min mogelijk zaakjes regelen over de hoofden van anderen heen, die er voor zorgen dat iedereen de kans krijgt erachter te komen wat er bedoeld is en wat er ge-beurt, die meer gewoon met elkaar om te gaan, meer zoals ze het buiten de kliniek ook zouden doen als ze elkaar zo vaak zouden zien. (dus niet per s~ als hartsvrienden) Het betekent dat er veel gezamenlijke bijeenkomsten zijn, dat er veel en langdurig gepraat wordt, dat er maar wei-nig is dat zich niet groepsgewijs afspeelt. Het betekent dat er meer continuïteit te vinden is in het dagelijkse programma, dat er een lijn tot stand komt waarmee bezig-heden die daarvoor louter therapeutisch (therapie), re-creatief (pottenbakken, gymnastiek) of huishoudelijk (corvee) genoemd werden, tot een samenhangend geheel ver-bonden worden.

Het komt er op neer dat er een situatie ontstaat waarin de 'bewegingstherapeut' het houterig lopen van iemand beter kan plaatsen, dat de psychiater kan weten wie mooie stoelen kan timmeren, dat de sociotherapeut kan weten wat iemands tijdelijke medicatie kan betekenen voor zijn stilzwijgen of beuzelachtigheid, dat de creatieve therapeut kan weten dat iemand die bij hem zo los uit de hoek komt, elders de kaken op elkaar klemt, dat iedereen kan weten dat de ver-sierde stoel bedoeld is voor de jarige receptioniste, dat

-18-iedereen kan weten dat de meeste mensen van de ene groep, zo laat uit hun bed komen, en van de andere zo vaak praten over koetjes en kalfjes, dat de betraande ogen van de ~~n,

net zo min uit de lucht komen vallen als het opgewekte pia-nospel van de ander.

Uiteindelijk betekent het dat iedere patiênt de kans krijgt alles wat hij op zijn hart heeft met anderen te delen, om op die manier de proporties binnen zijn eigen problematiek beter te kunnen zien.

totalitaire structuur

Een opzet als therapeutische gemeenschap i~pliceert v0or een kliniek omgangsvormen die minder bepaald zijn door los van de bewoners van tevoren omschreven regels. Er is meer speelruimte voor het onverwachte, eigenaardige, van de aan-wezigen, flexibiliteit speelt een grotere roJ, vaagheid en

onzekerheid heersen vaker.

De opzet impliceert voor de betrokkenen omgangsvonnen die meer kanten van het bestaan tegelijk omvatten dan gebrui-kelijk in een kliniek. De benadering met een omgang in de

breedte (van gemeenschappelijke raakvlakken met meer men-sen) treedt op de voorgrond ten koste van die in de diep-te (van specialistisch uitgewerkdiep-te deelfacetdiep-ten aan de or-de in een dyadisch contact). De omgang is minder gecomparti-menteerd, er zijn minder situaties en posjties die een bij-behorend gedrag op grond van gediffer~ntieerde kwalifica-ties vereisen. De opzet zou kunrien worden gezien als het streven naar een situatie van sociale regressie, zoals de

'setting' van de individuele psychoanalyse er een is van

het persoonlijke 'terug naar vroeger'.

Macht en gezag zijn meer diffuus aanwezi~ in een verder en vaker gedeelde verantwoordelijkheid, autoriteit verschuift door een grotere intimiteit in de richting van wederzijds vertrouwen en solidariteit. De autonomie van de aanwezigen moet meer en vaker terrein afstaan aan de onderlinge afhan-kelijkheid, het evenwicht betrokkenhejd/distantie in de _{. .} therapeutische omgang verschuift jn de richting van meer be-trokkenheid.

Een opzet als therapeutische gemeenschap veronderstelt

-19-vooral bij de stafleden vergaande eisen op het punt van in-zet. 'Gemeenschap' impliceert relatienetwerken van een meer totalitair karakter - een aanzienlijk deel van het bestaan

van pati~nten en staf wordt verondersteld zich af te spelen

binnen de kliniek. Deelneming schept tussen de persoonlijke privé-sfeer en de publieke sfeer van de betrokkenen, nog eens een therapeutische besloten sfeer.

tijdelijlz: lz:arakter symmetrische relaties

Het model kent dan ook zijn beperkingen in tijd (zowel leef-tijd als verblijfsduur) en plaats. Waar voor de pati~nten

de opnameduur beperkt is en de behandeling.slechts tijdelijk een zo overheersende positie inneemt, lijkt de belasting

ha~lbaar gezien de veronderstelde resultaten. Maar wat door hen als passende intimiteit ervaren wordt, zou voor de be-handelaars op den duur een te veeleisende, en wat wezenloze vorm van symbiose kunnen gaan betekenen.

Bij hen wordt een evenwichtig geêngageerd professionalisme verondersteld, maar het is de vraag in hoeverre beroepsma-tigheid en authentieke intimiteit te verenigen zijn. Uit-gaande van de pretentie van een min of meer symmetrische belangengemeenschap van pati~nten en behandelaars, ligt het voor de hand te denken aan de pendant van de tijdelijkeid van de band, aan de kant van de therapeuten.

Voor zover intimiteit in het werk van de behandelaars over-heersend is, kan verwacht worden dat ~un extra geïnvolveerd-heid alleen haalbaar is zolang daar extra bevrediging tegen-over staat die geput kan worden uit de ervaringen opgedaan in die intimiteit. Naarmate er in het behandelingswerk min-der nieuwe ervaringen opgedaan kunnen worden, zal de bevre-diging die daaruit te halen valt afnemen. Het echt inten-sieve inlevingswerk gedurende de volle werkweek binnen de-zelfde muren valt niet eeuwig vol te houden. Bepaalde inten-sieve aspecten van de therapeutische omgang zullen voor de behandelaars uiteindelijk ook een fase betekenen die zijn grenzen kent. Een accentverschuiving in het werk van de be-handelaars of het zoeken van ander werk lijken dan ook onvermijdelijk in zulke situaties. (zie ook Henry,

1974)

Het verloop onder de staf zal dan ook groter zijn dan

gebrui-kelijk in gewone ziekenhuizen, en dat heeft c6nsequenties voor de continuïteit van de instelling als geheel. Waar het accent zo sterk op 'gemeenschap' ligt, zal een zekere autonome cultuur bestaan en lijken schoksgewijze verande~

ringen vergezocht zolang de mobiliteit in de therapeuten-branche groot blijft. Waar iedereen zoveel mogelijk bij beslissingen betrokken is en recrutering van nieuwe

mede-w~rkers en patiênten meer het karakter krijgt van coöptatie,

het gevaar bestaan van moeilijk grijpbare verschuivingen. De kans dat conflicten· 'verpolitiekt' worden, is met al dat vergaderen niet gering, maar ook zulke processen kan een therapeutische werking niet ontzegd worden.

doelstelli van het ent rum

Voor wat betreft de pati~nten werd de bedoeling van de be-handeling in de kliniek in

1974,

toen het Dagcentrum het experimentele stadium ruimschoots te boven was, aldus ge-formuleerd :

''In het Dagcentrum wordt getracht een ontwikkelingsproces op gang te brengen bij mensen die in individueel, relatio-neel en maatschappelijk opzicht vastgelopen zijn. Het is de bedoeling van het verblijf in het Dagcentrum dat de kli~nt meer inzicht verkrijgt in zijn eigen problematiek, en de gelegenhejd krijgt nieuw gedrag te leren en te oe-fenen - ~~n en ander om in staat te geraken tot een verde-re ambulante behandeling.'' (Dagcentrum,

1974)

Om dit te bereiken wordt de pati~nten binnen het boven-omschreven arrangement van de 'Therapeutis6he Gemeenschap' een uitgebreid programma voorgeschoteld. De pati~nten zijn ondergebracht in drie 'groepen' van acht personen, zo'n groep kent de constante begeleiding van een 'sociothera-peut'. Sociotherapeut en (assistent)psychiater verzorgen dagelijks groepstherapeutische zittingen, daarnaast zijn er allerlei mogelijkheden in andere activiteiten als 'psy-chodrama', 'bewegingstherapie'/gymnastiek, 'creatieve the-rapie'/handwerken en veel huishoudelijke bezigheden. Regel-matig zijn er bijeenkomsten van alle bewoners onder lei-ding van de directeuren. Het programma is niet erg strikt opgezet

en

aan constante verandering onderhevig. Die

-21-and c~ri ngcn c; taan uit c:réutrd rd c L lo;; van de door;,, trom\ n[~ van

d e p a L :i n t c n ( c r w or d L g c ;3 t r e e naar een opnainecluur va1i ongcv1'er

6

n JD.ar), en li L verloop bij de stafrnodcwerl<eI»':;

(denk aan hc:t 1_tLitgekeken 1 _{raken wa::irvan boven s} wa~;, bovc~ndien l i het af;;:;i~;tentsch van de pi::,ychi er;:; in op··· leiding vaot op

6

jaar) .

Met deze vlottende bevoJking valt er in het beleid van de

kljniek toch een duurzaam te vinden. Dat JS

ont-leend aan de werkwijzen zoals ze ontwikkeld werden in de

aanse psychoanalyse. Strenge Freudianen en

deerde sociotherap en zullen hJer wellicht anders over

denken, maar in het verlengde van wat in deze tekst

eerder geste1cl werd, Ü; de samenhang van cle vers 1len--· cle benaderingen e in het entrum mogeJijk zijn groot genoeg om al~;· noemer de naam van uitvinder Freud te ge-~

bruikön.

Er l

er eerder sprake van een

therapeu-t is ch(~ 1 _{llrced:;pr;c trum} 1 _{".b cnadering, dan van therapeut i}

:3 ch

eclectici r;n1e. karakterif; t i eke

entrum :i r::: bcc1ocd.cl voor bepaald men:::; en met een bE>~ de pPoble1naLi ck, en orn er op n te worden rncJel; er met die: mensc~n ictr; aan de hand zijn dat bC'é:UJtwoorclt aan kritcria die in dezelfde t Ju;t van l9'7i·l geformuleerd wor··

den. e kriteria zijn oen beetje en voegen et veel

toe aan wat aJ in de cloelstellinB te Jezen valt. Iets

n-der va wordt het no ief van deze omschrijv geformu··

leerd in de cont Jcaties. ln de prak jk komt hot er op neer dat een pati6nt niet al te dom, e~:;::;ief,

~)ULCJ.--l~ verslaafd, psychotisch of 1 _{::-:ch' (bcr:~chacLi}

moet zijn, maar wel voldoende va~>tgelopcn en bereid/gcrno·· t:i veerd ten aanzien van het programma. De toelating tot de kliniek i;> gaandcwc~e; mi ndcr formeel uit[~C'werkt Jci

en vJndt plaats in een meer Jnformele procedure waar een

:0arncn] ijk overleg een roJ f;pccl t.

In de loop van zijn bestaan selecteerde de kliniek op nd

van bepaalde: vct:'wacht in11;0:n en een daarn1c:c ~;amcnhangc:ndc' wcrkv1Lj y.e. r~r ;~>fH'c·Lclcm ook meer vage, blinde: ;:;c:lcctic111c:cha

. ( . . . 1 /

ni c>rncn vc:rw tel i',Jng, vvounp .. aal. , .1 (; C.è ij d ,, wc:rk zaamlicd c:n /

f ) f ' ) ' ' i ,"' .. ""

studie, kennissen). Uiteindelijk kwam het er op neer dat het Dagcentrum overwegend bevolkt werd door pati~nten uit de sfeer van Universitair, en (langzamerhand) Hoger Beroeps Onderwijs, in de leeftijd van 18 tot 28 jaar, kampend met

proble~en van zeer neurotische tot licht psychotische aard. Waarbij gezegd kan worden dat men bezig blijft de grenzen van onbehandelbaarheid in deze opzet, zover mogelijk terug te dringen.

3·-Hoofcistuk lI. ONDE'RZOF:J<

a. VEHSCIIILLENDE BEN/\DErlTNGEN

Dij de experimentele opzet van het Dagcentrum hoorde het

verrichten van onderzoek naar de behandelvormen. Om te zien

of de vernieuwjr1gen enigszins aan de verwachtjngen beant-woordden werd een systematische beoordeling wenselijk geacht. Zo was de staf van het Dagcentrum ook geïnteres-seerd in het wel en wee van mensen, nadat ze uit de kJ.i-niek ontslagen waren.

Zoal~; uit de trdoelf:>telLingen" (Dagcentrum, ::19711) al bleek, werd een opname in de kliniek niet als een op zichzelf

~taand, afgerond geheel gezjen, maar als onderdeel van

een meeromvattende behandeling die in een ambulante

the-ie zou moeten overgaan. Met wat er na het ontsJ

ge-beurde, had de kliniek echter geen noemenswaardige

bemoeie-nif3. J\lgemene i ie over het J1Jks J.evcn van de

n zou allicht van pas komen, ge over het

ver'loop van de o cntrurnbe:-3taan/ ei bef:;taan 1

z,ouden een cd be n kunnen z n.

Zo werd gedacht dat aan de hand van

keJingen in het leven na de opname, bepaalde facetten van de behandeling tij demi de opname konden worden

~· . ·f·'. l

.1.:..en spec;L]J;{e de behandel

vraag jn djt vèrband goJd de afst op een adequate overgang naar een dig dageJijks leven.

toctE;t.

ng van zelfs tan····

Maar even belangrijk wérn we11:icht de toen heersende gedach··

te dat de resultaten van psychotherapie hoe dan ook pas op langere terrnij n zouden kunnen worden vastge;3teld. Zoals er in zekere zin over de dc.u l:ijkheicl van een reparatie aan het dak van een huis ook pas na verloop van tijd zinvolle

uits rnoge1ijk zijn.

Mensen wordcr1 geacht zich in een ondraa ijke

gemoedstoe-stand te mc1 n voor p~'ychotherap:Le) gezegd zou kunnen wor··· den déit vaak pa;:; irne tijd na de beêindigjng van de

be-handeling zal blij ken of het 1c;ven :i.j k geworden is.

MogeJijlc geldt deze veronderstelling des te sterker als

psychische probJ Jek, zoals in deze tekst., gencht wordt

niet te reduceren te zijn tot Isoleerde (waarneembare)

dragsaspecten', maar een breder (en vager) gebied van het mern:i eLLj k omg::rnr;r:rnpe ctrurn te bes laan, Zo lang Jrnmers psyclÜi::>e;he problematiEd\: binnen de context van de rneePorn··· vattende levenswandel zo sJecht te begrenzen is, lijken

herhaalde peilingen naar' sociale plaats en tijd

voopwaar-de voor een verantwoord oordeel over therapie. De in het

veld levende voorliefde voor 1_{J_ongitudinaal}1 _onderzoek,

voor 'foJlow-up' evaluatie lijkt dan ook vanzelf te spre ken ..

1 tudinaal onderzoek

Toen over de opzet van djt onderzoek overleg gaande was,

werd h t Dagcentrum gev deel te nemen aan een ot·-"

f3Chcep~:; achttal

rzoeksproject dat ge§ntameerd werd door een

n of meer vergelijkbare klinieken die ook als

'Therapeutische Gerneen:~chap' waren opgezet. Over de

achter-grond van dat project wePd onder meer het vol e opge-·

merkt ocp, 1982, p.~:)

~jaren nam het aantal

gemeens :in :Ncder1and ;0;tcrk toe~, Deze

werd vriJ gezien aJ.s een innovatjc in de

trie die n:iet lor; te denken viel van de ant stroming uit d:ie Zt:fit:i ger Jaren.

De vraag of 1nieuw1 001-: 1·beter1 ·b<:tekent werd binnen de ge--· lederen van de vernieuwers in eerste instantie, vooral

op :Lntuitieve beantwoord. }fot anderr:;-~z:ijn

:Ln met het bekritiseerde, traditionele bestel

wordt op z:Lch aü: een ·bewiJ s van vooru:i tE:Çax1g gez:i en.

'l1:1j denn ;3tudi die toen werden secrd

voor de L~taven van de

tclh.crrn dat het f;ch onclc:r7,oc;k Vc'r acbterblecf li:Lj de vele' thco:rctü:c:he 'b:LJ : er werd veel bedacht en

ge--claeht zonder dat de liew:i J fWocr:ing het niveau van :imprcssio··

rüf:~tische en car:: ~:t:iriche jJ1w:traticr3 overstece;. n

Om de ontstane le e enigszins op te vuJlen werd een

vra-gc~nli.j t>t opgc;f;te " de 11

Nieuwkoop;3c VragcnJij st 11

, die doo1"' 1ncnsen die Jn de deelnemende kJinjcken behandeld werden of

ren opgenomen, enkele malen cLLc)ncJe te worden i vuJd. 11_{Hct l>elangri.jkF;te cloe1 van dat eet wa~ het}

onder-:;,oelçen van de be1w.nde1re::;ultaten van de trierapeutJ sche

gemee1rn en het evaJ uercn van cle therapeutische

methodLeken.11 _(Werkgroep,

_:1982,

_p.3)

Het onderzoek zou niet minder clan vijf 1 _iriet:Lngen 1 _omvatb::n

aan de hand van lijsten die zouden worden ingevuld bij

e, ontslag en daarna (per post toegestuurd) 1, 3 en 5

j ;,1ar na ont ~31ag. In veel opz.i cht en t het om het meest

in-grijpende onderzoek dat h veld gekend heeft.

Maar laas wordt de noodzaak van 'metingen' tot vijf jaar

na de behandeling a.Ls vanz,elf~:;preJcend op voerd. Er wordt

njet uitgeJe waarom de 'behandelresultaten' niet door

één

met b:Lj ontslag kunnen worden var:;tge~;teld. Er

wordt niet inge op de welke aspecten wel, en

welke et, op welke termijn merkbaar zouden zijn.

e een Jaar na reparatie aan het dak van zijn huis weer te

maken kr gt met 1 kan wellicht nog een acceptabele

relatie leggen met de de lijkheid van die r ie, e

.. (' . ] t

v:i.J •• :Jaar ... a ··e komt klagen wordt doorgaans niet serjeus

nomen. In medir;che r3 er wordt 1on tudi onderioek ver···

richt waarbij rncrrnen jaren en.~ nog worden onderzocht op

éen ( idelijk omlijnd) a::;pect van behandelde pathologie,

bekend in dat opzicht is kanke erzoek. Maar het t dan

in de eerste p1 s om bestudering van die zwellen, de

im-plicaties gelden slechts indjrect 'behand~lresultaten'.

de volmaakte behandelin

Onderzoek naar psychothe ie zaJ het moeten hebben van

een niet te krap berf~ik in cle tijd/ruimtelijke socia.le

context. Maar e de tijd ver-;3trij zal de invloed

van p ~> y c 11 o t h ie op het leven van mensen

der zoekraken en minder cd van andere ontwikkelingen te

ondcrr1che:iden zijn. De meeropbrengst van een 1angerc on-·

derzoeksperiode zal moeten worden afgewo tegen

der'ge"-lij ke nadelen ervan. 'l'en zij de vruchten van p~3ycl10thera·~

pcutische proccErncn een definitief overlwcrscndc plaat~:;

in het leven van mensen wordt toebedacht. Een de 1ijke

opvatt

tlOT'CYl,

De toenmalige hoo spannen verwachtingcm ten aanz,J.en van de; mo Li.jkheden van (vooral de meer 'inzicht ende 1

)

psychotherapie werkten een maximalistische onderzoeksop-vatting in de hand. Er bestond toen bij wijze van spre-ken geen psychische problematiek, of

er

moest een

psycho-therapeutisch kruid tegen gewassen ziJn, het was de tiJd

waarin 11_{Wie Ü> van Hout?n een bestseller was (Poudraine, 197'.l)}

En dan ging het bij deze psychotherapie om het definitief' overwjnnen van psychische problemen, niet om het verzach-ten of onderdrukken van de pijn ('symptoombestrijding'). V~ak leek het er op alsof er niet, zoals bij de gewone dok-ter, een relatief bekende behandeling voórha11den was tegen Qen relatief minder bekende kwaal - het ging om relatief on-be problemen waaraan met, van tevoren niet precies be-kende methoden, net zo l behandeld moest worden tot er rcf3u1t ockt was. In zo 1 _{n vergelij ki met die twee}

onb ndcn, zou een wel 1 _bekend

v menL:oenleven zonder

problc-matiek voor houvast moeten

z

. Een behandel zou pas ugen waar volledig herstel was in treden.

In e liceert deze zienswijze, dat pas aan ein-~

de van een post-th eutir;ch leven uit kan vrorden of een t ie sl is. En als de soep minder heet gegeten wordt, zal de achte aan de mogelijkheid van teru er van de problematiek ('dus toch s oombestrijd g ?1

) toch aJ

uw evaluatie in de hand werken op tjjdstippen ruim na het afsluiten van een therapie.

beloften in laats van re

Het lijkt niet ver zocht een groot deel van de 'grondi id' van cfoze opvatt te zien als teristiek voor de

aan-n vaaan-n

een opkomende groep behandeJ.aars met nieuwe ei

werkwijzen. r de gevesti orde (het 'medisch

bol-werk') wordt gc~>treefd naar iets beter~;, ]et~; diepgrui.nder[~,

en waar geen krediet kan worden ontleend aan een respectabe-le staat van cLi.enut i~> men niet alleen roya.al omtr de kwa-· liteit van de geboden behandeling, maar wekt 1nen de indruk een duurzaam resul.taat te kunnen verzekeren.

W:i c iiaar bc:.horcn z:i.;j n dak 1 deugdeljjk.heid zoJang de re

repareren kan vertrouwen op ateur zich aan de geldende

voor;;crn'iften houdt, VJ:tc zich bij E:en dokter> laat lle··,

11andclcn hoeft nic.)i,. _l b te _{_ ",.,} ~iJ'n vc.icJr k•d_vvu. 0_{J,~·i-lv r~1· u.,c.. e "J y;o_ ,_ ng · ·La cl:1'_0 _ c.}

arts zich aan de regels houdt.

Die

regels garanderen geen

wa-terdichthejd resp. genezing, 'resultaten' ziJn pas indirect in het geding. Klachten worden alleen ontvankelijk verklaard voor zover wcrkzaaml1eden zijn uitgevoerd in strijd met al

meen geldige voorschriften. Voor zover het om

suksesverwach-t:i.ngen

!\

t is het devies 'niet goed - geld kwijt' gangbaar. psychotherapie bestaan veel minder geldige en gel-dende voorschriften, ook een behandelingsresultaat zal niet

zo gauw crd worden. Maar zolang psychotherapie nog

ZO WC]n:Lg 1.~-3 ] urgerd, y;ullen psychotherapeuten hun

polemiek met het medisch establishment, tegenover de

'klini-sche blik 1 _{van de dokt er, vaak 'onderzoeksre sul tat en} 1 _pro·· beren te stèllen. Op den duur zullen daaruit wellicht regels

voor de rrnychot eutische beroepsbeoefening voortvloeien

(het zou een novum ::d_j n) ,, maar vocn'a1 snog :;;ij n ze cel ge···

richt op de resultaten die er met therapie te bereJken

zou-den zijn.

Waarbij moet worden aangetekend dat po 1_onaantoo

heden' aan te tonen in onderzoek dat p1aatsv dt

(opspo-ren van 'harde' resultaten, overmatig k van node1oo::;

lde statistiek) wonderwel passen in de taal die de z,gn, bc:le c " ' c • t · • · " L .. ' _{,,l.n," c1.11c1e,,~} n ( _{c.q. broodheren) vandaag de dag het}

kwet~;barc

bi

onderzoek

Zoa.Ls gez werd destijds door een achttal Therapeutische

Gemecrrnch en een ootscheeps onderzoek opgezet waarbij

pa ti ten over een periode van v:i ;j f jaar pluc3 de dulU' van

de behandel , vijf maal een (min of meer) lijke

vragen-Jij f)t 7,ouden invullen. In de periode waa:cin d:i e vragen lij

E>~-ten werden opgestuurd, werd van rijk door r meer

de 1_{commj.;3sie Ko} s _{l (} <:.."' c• -. . è1 19'76)

'--' '-' .J. (. ' - J gewerkt aan

richt-lijnen ter beveiliging van de 'per·~rnonlijkc levcmscd'ecr' in

de aJ.om steeds verder geautomatiseerde gegevensbestanden. In

1982

kwam een wetsontwerp op de persoonsregistraties tot

stand (Wetson ,

1982),

en het geval wil, dat de we