Lapilli

AFZETTINGEN WTKG 31 _(1).2010 27

Lapilli

Lars vanden Hoek+Ostende

De eerste voetstappen

Maar ook als evolutionair

bioloog,

vind ik het_een

gewel-dige gedachte,

dat ooit dieeerst_voetstap

ophet landgezet

is. Het

begin

van een ware

revolutie,

waardie

_veiligheid

vanhetwaterwerd

_ingewisseld

voorde nieuwe

mogelijk-hedenvanhet beloofde land. Een revolutie die

_plaatsvond

aande vooravondvanéén vande_grotemassa-extincties. In het Frasnien zagenwenog

vissen,

die al echter

duide-lijke

voorpotenaanhet ontwikkelenwaren.Tiktaalik

maak-te

_{enige jaren}

furore als een

missing link,

enis daarmee misschien wel de bekendstevandeze

zogenaamde

elpisto-stegaliden.

Dewatoudere

Panderichthys

wasalweereen stuk

_primitiever.

Ennade grenstussenFrasnienen

Famen-nien,

het

_periode

_vande_grote

_extinctie,

zien_wedan echt beestenmetvier_poten,zoals

_Acanthostega

en

Ichthyostega.

Alles

_{klopte precies}

mooi in de

_tijd,

en

je

kon de

ontwik-keling perfect volgen. Kijk,

metzo’n

_lijn,

is hetweer

fijn

omdarwinistte

zijn.

Helaas

_ligt

die

_lijn

sinds 7

_januari

in de

_prullenbak.

Toen

publiceerde

eenteam onder

leiding

vanNiedzwiedski in Nature deeerste_voetstappen

_{(lit. 2). Sporen}

die ooit in het

zuidoostenvanPolengezetwerden in de zachte modder

om voorde

eeuwigheid

bewaardte

blijven.

En alsudat al

bijzonder vindt,

in de

_{Wojchiechowice}

Formatie

_zijn

ook

afdrukken

gevonden

van

regendruppels

uit het Devoon. Het vroeg Midden Devoon

(Eifelien)

om

precies

te

_zijn,

endaar zit het

_belang

van deze vondst. De sporen, opge-graven in de Zachelmie groeve, laten afdrukken zienvan voor- en

achterpoten,

maar

zijn

zo’n 18

_{miljoen jaar}

ou-der dan dievanhet oudste beestmet

achterpoten

waarvan fossielen

_{gevonden zijn.}

En ook ouder dan de ‘tussenvor-men’

Panderichthys

en Tiktaalik.

De boekenmoetenherschreven worden_enhet

_college

verte-bratenevolutie zieter

volgend jaar

net

_ietsje

anders uit. Het verhaal is nietmeer zostrak als hetwas,maarvreemd

ge-noegdaarmee wel

geloofwaardiger.

Anders dan de snelle

verovering

vanhet

_land,

zienwe nudat het allemaal veel

geleidelijker

gegaan

is,

meteen

hoop

verschillende

lijnen

dienaastelkaar

_{lopen. Panderichthys}

en

Tiktaalik,

die in een

klap

vantrendsetters

_{zijn gedegradeerd}

toteen ouder-wets

_model,

tot uitsterven

_gedoemd.

En daarmeegaatde

geschiedenis

vande

_verovering

vanhet land steedsmeer

lijken

op dievande

verovering

vanhet luchtruim. Zoalswe de

grenstussen

vogels

endinosauriërs hebben zien verva-gen,zowetenwestraks ook nietmeerwatnuwelenwat nieteenviswas.

De Poolse vondst isvastook

_goed

_{voer voor}creationisten. Tussenvormen als Tiktaalik

_zijn

immerseen

geliefd

onder-werpvoorhun aanvallenop de evolutietheorie. Dat

weten-schappers

nuzelfaantonendatwe ernaastzaten, is koren op de molen. In deze ben ik

overigens

tenvolle bereidom zedeelstegemoettekomen. Ik bener

namelijk

van

over-tuigd,

dat de_voetsporen vanZachelmie op een

zaterdag

gemaakt zijn.

De

grote

vloed

Mijn collega

Steve Donovan heeft demeest fantas-tische T-shirtsmet

_geologische

teksten. Eenvan

mijn

favo-rieten is “God is

_innocent,

Noah livedon a

floodplain.”

U

merkt,

het

_bijbelboek

Genesis heeft

_mij

wel in

_zijn

_greep. Maaraande anderekant is de zondvloedvoor ons

geologen

toch wel iets

_speciaals.

Was het niet ooit de alomvattende theorie die alles op aarde kon verklaren?

In feite

zijn

ernietzo enormveel

reusachtige

overstromin-gengeweest,alhoewelerweleenpaartenoemen

zijn

die het aanzien_vande aarde

_aardig

deden veranderen. Zoals het

_leegstromen

vanLake

Agassiz,

hetenorme

ijsmeer

in

Noord-Amerika,

waardoor de laatste

_ijstijd

_nogneteven wat

langer

duurde. Maar de moedervan alle

overstro-mingen

moettoch

_gezocht

worden rond de Mio-Plioceen grens,toende Middellandsezeeveranderdevan een

uitge-droogde

zoutvlaktetot debinnenzee diehet_nuis. Het in-drukwekkende

_bewijs

van die

zogenaamde salinity

crisis is op

sommige plaatsen langs

de Middellandsezeetezien in de_vormvan

_{torenhoge gipsklippen.}

Maar

bewijs

voor het

_opnieuw

volstromenmoetonder water

_gezocht

wor-den_enis vooral_eenkwestie_vanveel rekenwerk. En datis

precies

wat een

Spaans/Frans

team

_gedaan

heeft. Hun

be-vindingen

werden

op 10 decembervanhet

afgelopen jaar

in Nature

_{gepresenteerd (lit. 1).}

De basisvooral dat onderzoek iseen

opgevulde geul

in de StraatvanGibraltar. Onderzoekvoordebouwvan een tun-neltussenAfrikaen

Europa,

in combinatiemet_{gegevens uit} oude

_boringen

enseismische gegevens, hebben deze

geul

Scheppingsverhalen

hebbeniets heel

_{aantrekkelijks,}

datmoetik_toegeven.Het is allemaalzolekkerconcreet.Je weet_{gewoon dat Adam op}die bewuste

zaterdag

het licht zag, en

zijn

eerstevoetstappenin het hof_vanEdenzette. Als evolutionair

_bioloog

kan

je

daar niettegenop.Jeweet nietof iets

opeen

zaterdag

ofeen

maandag gebeurde,

enhet dichtste

_{datje bij}

_een

_gebeurtenis

komt is “Pak ’m

_beet,

zo-veel

_{miljoen jaar geleden.”}

En alles

natuurlijk

meteen flin-ke

_spreiding,

enheel vaak

‘waarschijnlijk’, ‘mogelijk’,

en ‘voor-zover-we-weten’ertussenin. Om nogmaarte

zwij-gen

datje

dan ook nogeens

overtuigd

bent dat dieeerste voetstappenwerden _gezet,door iets wat we

waarschijn-lijk (heb je

dat woord

_weer)

voor eenvis zouden aanzien. Een

tetrapodomorfe vis,

en om

precies

te

zijn

een

elpisto-stegalide. Kijk,

daar heb

_je

_nog

_zoiets,

‘Adam’ is tenmin-ste_een

_gemakkelijke

_naam.

AFZETTINGEN WTKG 31 (1), 2010 28

veel beter in kaart

_gebracht.

Voorheenwasde

_geldende

the-orie dat het

_ging

om eenoude

_insnijding

van eenrivier. In de

_periode

dat de MiddellandseZeewas

afgesloten

vande AtlantischeOceaanwasde

_zeespiegel

dramatisch

_gedaald.

Het

_gevolg

wasdat bestaande rivieren

_diepe

_canyons

uit-sneden.De canyon die door de oer-Rhónewas

gemaakt,

wasweleenkilometer

_diep.

En in het veel

_diepere

ooste-lijke

deelvande Middellandse Zee sneed de

_oer-Nijl

wel

2,5

kilometer

_diep

in het sediment.

Op

heteerste

gezicht

leek de

_{geul bij}

Gibraltarnetzoiets te

zijn,

eendal

uitgesneden

dooreeninmiddels verdwenen rivier. Hetwas al bekend dat het dal insneed in miocene

afzettingen

en

opgevuld

wasmet

plio-/pleistocene

sedi-menten. De nieuwe

gegevensbrachten echtereenaantal zaken _aanhet

_licht,

waaruit bleek dat de

_{rivierhypothese}

op eenaantal bezwaren stuit. In deeerste

plaats

is erde

lengte

vande

geul.

Die bleek 200 kilometer

lang

te

zijn,

endwars door de

waterscheiding

tussenhet Atlantische_en ht Mediterranebekkente

lopen.

Dat laatstezou

je

niet ver-wachtenvan eenrivier. Bovendienwasde doorsnedevan de

_{geul U-vormig, terwijl}

riviervalleien

_typische

een

V-vorm hebben. Garcia-Castellanosende

zijnen

stellennu, dat het dal

_{waarschijnlijk}

ontstaan is

_tijdens

devloed,en

sloegen

aanhet rekenen.

Hun modellen lieten zien dat het vullenvan de Middel-landsezeein vier fasen

verliep.

Het

_begon

allemaalalseen klein

_{stroompje. Bewegingen}

in de

_aardkorst,

die

samen-hangen

metde relatieve

_beweging

vanAfrikaten

opzichte

van

Europa, zorgden

ervoordatervoldoende ruimtewas voorAtlantischwateromin de Middellandsezeebinnente

sijpelen.

Hetwatersleet

_allengs

eensteeds

diepere geul uit,

waardoor steedsmeerwaterhet nieuwe

_gebied

kon

instro-men.De snelheidnam

exponentieel

toe,

terwijl

het

weste-lijke

Mediterranebekken zich vulde. Hetwaterkwam niet verder dan de

drempel bij

Sicilië. Naarmate dit bekken

zich verder

_vulde,

_namde snelheidvanhetwateraf. Maar toende

_drempel

bereikt

was, storttehetwaterzichin het veel

_{diepere oostelijke}

_{bekken,en nam}de stroomsnelheid weertoe. Pastoenhet watemiveau in hetwesten en oos-ten

_gelijk

_was,kon de snelheid_weerafhemen.

En dat alles

_ging

in_een

_rottempo.

Niet de 40

dagen

van

Noach,

maarhet scheelt niet veel. De onderzoekers denken dat 90 %van hetwater werd

aangeleverd

in een

periode

vanenkele maandentot twee

_{jaar. Zeespiegelstijgingen}

be-droegen

tottienmeterper

dag.

Erosie in de

geul

reiktetot

veertig

centimeter

per

dag.

Toch rekenen de onderzoekers ook afmetde

_suggestie

dat de Middellandse Zee

gevuld

werd door_een

_gigantische

Atlantischewaterval.Zoals

ge-zegd

is de brede

_{geul bij}

Gibraltar minstens 200 kilometer

lang,

enheefteen

helling

van 1 tot4 %. Heel

_geleidelijk

dus,

alhoewel dat het

_gebeuren

zeker niet minder specta-culair maakte. De maximale hoeveelhedenwater_waren

op het

_{hoogtepunt enige}

honderdenmalen

_groter

dan de afvoer vande Amazone.

_{Nietje alledaagse stroompje}

dus. In Genesis

_loopt

het allemaal

_goed

af_na de Zondvloed. Hetwater_{zakt weer,}en

_dankzij

de

_drijvende

dierentuin is de wereldweersnel de oude.

_Terwijl

het

_vollopen

vande

MiddellandseZeegeen

bijbelse

omvang

had,

was de we-reldnadietwee

_jaar

wel

_degelijk

veranderd. Een zoutvlakte

tussen

_Europa

enAfrika

_eventjes

inwisselenvoor eenfikse

binnenzee,

moeteen enormeinvloedop het klimaat

gehad

hebben. Dat datnounet

_precies

_{op de MioAPlioceen grens} moest

_gebeuren.

Toeval? Ik

_betwijfel

het!

Literatuur

1

_{Garcia-Castellanos, G., Estrada, F., Jiménez-Munt, I.,}

Gorini, C.,

Femandez, M.,

Vergés,

J. & De

Vicente,

R.,

2009.

Catastrophic

flood of the Mediterraneanafter the Messinian

_salinity

crisis. Nature

_462,

_{pp. 778-781.} 2

Niedzwiedski,

G.,

Szrek,

R,

Narkiewicz,

M &

Ahlberg,

P.E.,

2010.

Tetrapod trackways

from the

_early

Middle Devonian

period

of Poland. Nature463,pp. 43-48.

Lars_vanden HoekOstende, Nationaal Natuurhisto-risch Museum,

postbus

9717,2300 RALeiden,e-mail: