Het nitraat-'probleem' en de glasgroenten
Dr. ir. J. P. N. L Roorda van Eysinga- Instituut voor Bodemvruchtbaarheid te Haren (Gr.), gestationeerdbij
Proefstation voor Tuinbouw onder Glas te Naaldwijk
In de landelijke pers verschijnen
re-gelmatig berichten over nitraat en
de invloed daarvan op de menselijke
gezondheid. Daarbij wordt ook
nog-al eens het woord groenten
ge-bruikt. Mogen de tuinders zich nog
wel beschouwen als producenten
van een edel produkt, dat via de
voorziening van vitaminen en
mine-ralen bijdraagt tot de gezondheid
van de mens, of moeten zij zich
voe-len zoals een tabakswinkelier na een
anti-rookcampagne van dr.
Meins-ma? In dit artikel zal alleen over
glas-groenten worden gesproken, omdat
de problematiek ten aanzien van de
groenten uit de volle grond geheel
anders ligt, die bovendien auteur
onvoldoende bekend is.
Glasgroenten bevatten nitraat
Groenten geteeld onder glas
bevat-ten nitraat. De oorzaak daarvan is
niet in de bemesting te zoeken maar
in het tekort aan licht. De plant
neemt nitraat op, dit nitraat moet
met behulp van nitraatreductase
worden omgezet, maar hiervoor is
licht nodig. In het winterseizoen
ver-loopt de nitraatreductie minder
goed en bevat de plant nitraat.
In 1966 sloot de auteur een
onder-zoek met sla af dat 16 proefvelden
omvatte in warenhuizen op diverse
bedrijven (Roorda van Eysinga,
1966). Elk proefveld omvatte tien
be-handelingen, te weten bemesting
met: 0 - 2 5 - 5 0 - 7 5 of 100 g
kalkam-monsalpeter naast 0 - 5 0 - 1 0 0 - 1 5 0
of 200 g bloedmeel, alles per m
!. Uit
de verzamelde gegevens bleek dat
in december geoogste sla
aanzien-lijk meer nitraat bevatte dan in maart
geoogste (zie fig. 1).
De grond van sommige proefvelden
was, voordat de proef werd gestart,
rijk, die van andere was arm aan
stikstof. Het gevolg was dat op
som-mige proefvelden het kropgewicht
negatief, op andere positief
reageer-nitraat-N
1.5-1.0
0.5
• •
dec.
jan. febr maart
oogstdatum
Fig. 1 Het nitraatgehalte (mmol /VOJ/V per g droge stof) in slakroppen van qua
produk-tie optimaal bemeste veldjes van 16proefvelden uitgezet tegen de oogstdatum
de op het toedienen van de
bemes-tingstrappen. Het nitraatgehalte van
de 4 proefvelden die het sterkst
posi-tief reageerden, waar dus vooraf
weinig stikstof in de grond werd
aangetroffen, is vermeld in tabel 1.
Uit de gegevens opgenomen in
ta-bel 1 blijkt dat, terwijl het weglaten
van de stikstofbemesting een
duide-lijke verlaging in de produktie gaf,
het nitraatgehalte in sla niet of
nau-welijks lager was in vergelijking met
wel bemeste kroppen. Sla bemest
met bloedmeel bevatte vrijwel
even-veel nitraat als sla bemest met
kalk-ammonsalpeter. Ook sla, die men
al-ternatief bemest kan noemen, blijkt
nitraat te bevatten.
Ook andere groenten onder glas
ge-teeld bevatten nitraat. In tabel 2
wor-den enkele gegevens verstrekt. De
gegevens zijn gemiddelden van een
gering aantal waarnemingen, een
bredere inventarisatie is in
uitvoe-ring onder leiding van CAD
Bodem-aangelegenheden in de Tuinbouw.
In de tabel wordt gegeven het
ni-traatgehalte als mmol NOs-N per g
droge stof, (de bepalingen werden
uitgevoerd met de ion-specifieke
elektrode in een extract van vooraf
gedroogde monsters) en ook
omge-rekend als mg NOa per kg vers
pro-dukt. De monsters, waarvan alleen
het eetbare deel werd geanalyseerd,
waren verzameld op
tuinbouwbe-drijven en werden niet gewassen en
niet geschild.
Zoals blijkt uit tabel 2 bevatten de
vruchtgroenten (tomaat,
komkom-mer en paprika) weinig nitraat. De
bladgroenten, maar ook de
wortel-en knolgewasswortel-en bevattwortel-en nogal
wat nitraat. Snijboon en bloemkool
nemen een tussenpositie in. De
vraag nu is wat is veel en wat is
nig? O m hierover een oordeel te vor m e n zou m e n uit kunnen gaan van 2 000 m g N O per kg vers g e w i c h t als m a x i m a a l toelaatbaar Dit getal w e r d g e n o e m d d o o r M o l o p de T u i n b o u w d a g e n 1979. M o l berekende dit getal uitgaande van een d a g c o n s u m p t i e van 240 m g NCb, hetgeen iets meer is dan de ADI (acceptable daily intake) van 220 m g NCh v o o r een m e n s van 60 kg l i c h a a m s g e w i c h t .
Maatregelen om het nitraatgehalte te verlagen
A l s a n t w o o r d op de vraag w a t er aan het nitraatgehalte is te d o e n , w e r d d o o r auteur in de allereerste plaats gedacht aan de v e r e d e l i n g . In f e b r u a r i 1967 w e r d een tiental sla-rassen b e m o n s t e r d . De g e h a l t e n lie-p e n uiteen van 1,56 tot 2,11 m m o l NOti-N per g d r o g e stof. T w e e jaar g e l e d e n w e r d e n 18 slarassen verza-m e l d die o p drie p r o e f v e l d e n wer-d e n geteelwer-d. Dit materiaal b o o wer-d wer-de g e l e g e n h e i d statistisch aan te t o n e n dat s o m m i g e rassen steeds een be-trekkelijk laag, andere een relatief h o o g nitraatgehalte bezitten. De ge-halten liepen v o o r de diverse rassen g e m i d d e l d over de p r o e f v e l d e n uit-e uit-e n v a n 1,39 tot 1,81 m m o l NOn-N. Een onderzoek bij andijvierassen (0,96 - 1,19 m m o l NOa-N) gaf resul-t a resul-t e n die qua s p r e i d i n g o n g e v e e r vergelijkbaar zijn m e t die van bot e r s l a ; bij rassen ijsbergsla (1,15 -1,66 m m o l NCh-N per g d r o g e stof) w e r d een iets grotere variatie aange-t r o f f e n .
A l s conclusie kan w o r d e n gesteld dat v e r e d e l i n g misschien m o g e l i j k -h e d e n biedt o m te k o m e n tot een v e r l a g i n g v a n het nitraatgehalte in het g e w a s , m a a r dat deze v e r l a g i n g bij het bestaande g e n e n m a t e r i a a l
niet g r o o t zal zijn, en dat b o v e n d i e n een v e r e d e l i n g s p r o g r a m m a o m tot een v e r l a g i n g te k o m e n , vele j ó i e n zal v e r g e n .
Een a n d e r e m o g e l i j k h e i d o m het m-traatgehalte in het g e w a s te verla-gen is t o e p a s s i n g van zwavelzure a m m o n i a k als meststof met gelijktij d i g e t o e d i e n i n g van een nitrificatie-r e m m e nitrificatie-r . Zwavelzunitrificatie-re a m m o n i a k , aan de k a s g r o n d t o e g e d i e n d , w o r d t d o o r b a c t e r i e w e r k i n g snel o m g e z e t in nitraat. De b a c t e r i e w e r k i n g kan b e l e m -m e r d w o r d e n d o o r t o e d i e n i n g van een n i t n f i c a t i e r e m m e r . Ook m e t an-dere m e s t s t o f f e n d a n zwavelzure a m m o n i a k , b i j v o o r b e e l d u r e u m , m o e t het b e o o g d e effect k u n n e n w o r d e n v e r k r e g e n In de literatuur van de laatste jaren w o r d t een flink aantal stoffen g e n o e m d die een r e m m e n d e w e r k i n g h e b b e n o p de nitrificatie. Twee van deze stoffen lij-ken o p korte t e r m i j n inzetbaar, te w e t e n N serve en d i c y a a n d i a m i d e . N-serve (•= n i t r a p y r i n = 2-chloro-6 ( t r i c h l o r o m n t h y l ) p o y r i d i n e ) is een prod'.ikT van D o w Chemical C o m p . Er heett reeds veel onderzoek o m -trent t o e p a s b a a r h e i d plaats g e h a d ,
v o o r a l in de l a n d b o u w in de USA. Door auteur w e r d N-serve 24 (nitra-p y r i n in xyleen) met succes toege-past bij sla. De x y l e e n w e r d m e t zwa-velzure a m m o n i a k g e m e n g d en het m e n g s e l w e r d daarna u i t g e s t r o o i d en i n g e f r e e s d . Bij het opzetten v a n p r o e v e n kan als v o o r l o p i g e richtlijn t o e d i e n i n g v a n 2 m l N-serve per m2
w o r d e n a a n g e h o u d e n .
D i c y a a n d i a m i d e is een stof die ver-w a n t is aan kalkstikstof; overjarige kalkstikstof bestaat er v o o r een deel uit ( T e m m e , 1946). Het p r o d u k t is p o e d e r v o r m i g en m o e t liefst v ó ó r het u i t s t r o o i e n m e t zwavelzure a m -m o n i a k w o r d e n g e -m e n g d . In Duits-land zijn reeds m e s t s t o f f e n in de handel o p basis van zwavelzure a m -m o n i a k en van u r e u -m , w a a r a a n d o o r de fabrikant ( T r o s t b e r g , M ü n chen) d i c y a a n d i a m i d e is t o e g e -v o e g d . In p r o e -v e n m e t sla bleek toe-passing v a n 10 g d i c y a a n d i a m i d e naast 100 g zwavelzure a m m o n i a k per m2 g o e d e resultaten te g e v e n . In
tabel 3 zijn enkele van deze resulta-t e n , v e r k r e g e n o p resulta-t w e e prakresulta-tijkbe- praktijkbe-d r i j v e n , w e e r g e g e v e n (praktijkbe-drie verschillende h o e v e e l h e d e n d i c y a a n d i a m i
-Tabel 2 r^trütitgch.jlte in een dantal groentegewassen geteeld onder glas (N is aantal waarnemingen, tuisen haakjes uiterste waarden)
Radijs Andijvie Koolrabi Ijsbergsla Rettich Spinazie Raapstelen Snijbonen Bloemkool Komkommer Paprika Tomaat N 21 16 16 1 0 * 5 4 4 2 3 9 19 2 m m o per g 1,02 1,02 0,70 1,39 1,14 1,34 2,04 0,22 0,17 0,11 0,04 0,05 IN03-N droge stof (0,77-1,19) (0,76-1,24) (0,50-0,85) (1,15-1,66) (0,58-1,49) (1,28-1,39) 11,86-2,18) (0,19-0,24) (0,13-0,20) 10,00-0.31) (0,01-0,13) (0,04-0.05) mg NO, per « kg vers gewicht 2 800 2 900 3 200 3 300 3 700 3 900 6 800 950 800 230 190 150 * Een rassenproef
Tabel 1 Het nitraatgehalte (mmol N03-N per g droge stofj m slakroppen onder invloed van diverse bemestingen op vier
proef-velden. Opbrengstdaling door het weglaten van de bemesting in procenten van het gemiddeld kropgewicht bij optimale bemesting Proef-veld B R G A Gemiddf Opbrengst-daling 22 16 15 14 ïld %
%
Kalkammonsalpeter in g 0 1,29 0,63 0,86 1,36 100 25 1,28 0,84 0.91 1,29 108 50 1.37 0,82 0,97 1,37 113 109 75 1.37 0.84 0.81 1,33 108 100 1,35 0,75 0,91 1,27 106Bloedmeel ing per
0 0,94 0,55 0,83 1.31 100 50 1,10 0.76 0.69 1,35 110 m2 100 1,24 0,99 0,71 1.39 126 114 150 1.27 0,81 0,68 1,33 116 200 1,32 0,76 0,62 1,34 114 216
de w e r d e n steeds g e m e n g d met 100 g zwavelzure a m m o n i a k )
De conclusie moet zijn dat toepas-sing van n i t r i f i c a t i e r e m m e r s naast zwavelzure a m m o n i a k het nitraatge-halte tot o p o n g e v e e r de helft ver-laagt. (De o p g e d a n e e r v a r i n g geldt v o o r l o p i g alleen voor Nserve en d i -c y a a n d i a m i d e bij sla toegepast). N B : De n o r m a l e k a s g r o n d bevat na een h o o t d t e e l t vaak veel stikstof in n i t r a a t v o r m . Deze stikstof zal eerst m o e t e n w o r d e n u i t g e s p o e l d o m d a t anders de w e r k i n g van het a m m o -n i u m -niet tot zij-n recht ka-n k o m e -n .
S c h a d e l i j k h e i d v a n een t e v e e l aan n i t r a a t of n i t r i e t v o o r de m e n s Een teveel aan nitraat is bij de m e n s m e d e oorzaak van het o p t r e d e n v a n m e t h e m o g l o b i n e m i e en zou het o p treden van kanker in m a a g en d a r m kanaal b e v o r d e r e n . M e t h e m o g l o b i -n e m i e geeft zuurstofgebrek, dat v o o r a l bij zuigelingen kan v o o r k o -m e n , en dat zich uit in b l a u w w o r d e n (de ziekte w o r d t ook b l a u w z u c h t ge-n o e m d ) . Ige-n de literatuur w o r d t veelal verwezen naar C o m l y (1945). Deze auteur beschrijft het geval v a n een baby, g e b o r e n in een ziekenhuis. Na 12 d a g e n gaat het kind naar huis en w o r d t daar g e v o e d met m e l k p o e d e r aangemaakt met water ( b r o n w a t e r ) . Al s p o e d i g w o r d t het kind ernstig ziek en w o r d t weer naar het zieken-huis gebracht, het knapt daar o p en gaat weer naar huis. Na v e r l o o p van t i j d w o r d t het o p n i e u w m e t s p o e d naar het ziekenhuis v e r v o e r d . Uit het onderzoek dat v o l g d e bleek dat het b r o n w a t e r nitraat bevatte. C o m l y m e l d t dat er ook veel bacteriën in v o o r k w a m e n en stelt dat deze in het m a a g j e nitraat tot nitriet h e b b e n omgezet. Nitriet is een zwaar gif en staat als directe oorzaak van m e t h e -m o g l o b i n e -m i e bekend.
Het o p t r e d e n van kanker in m a a g en darmstelsel w o r d t in v e r b a n d ge-bracht met de a a n w e z i g h e i d v a n ni-t r o s a m i n e n . N i ni-t r o s a m i n e n zijn sni-tof- stoffen die ontstaan d o o r s a m e n v o e -g i n -g van nitriet met een secundaire a m i n e ; vele ervan zijn in hoge m a t e k a n k e r v e r w e k k e n d . M e n n e e m t nu aan dat een h o o g nitraat- en nitriet-niveau in het l i c h a a m een g r o t e r e concentratie aan n i t r o s a m i n e n t o t g e v o l g heeft en dus meer kans geeft o p het o p t r e d e n van kanker v a n m a a g of ander spijsverteringsor-gaan In de provincie Narino in
Col o m b i a heeft m e n drie g e b i e d e n o n -derzocht. In t w e e g e b i e d e n (A en B) bevatte het d r i n k w a t e r nitraat, in het d e r d e w e i n i g of niet. In de g e b i e d e n A en B w e r d e n meer m a a g a f w i j k i n -g e n -g e v o n d e n d a n in het d e r d e - ge-bied. Pikante b i j z o n d e r h e i d hierbij is dat de onderzoekers (Haenszel et a l . , 1976) sla n o e m e n als g u n s t i g o m maagkanker tegen te gaan. Letterlijk in A b s t r a c t : The c o m p o s i t e evidence f r o m the c o m p a r i s o n indicated let-tuce t o be negatively associated w i t h s t o m a c h cancer
De laatste o p m e r k i n g b r e n g t o n s t o t de v r a a g : zijn de e r v a r i n g e n en de n o r m e n ten aanzien v a n n i t r a a t h o u -d e n -d -d r i n k w a t e r zon-der meer over-draagbaar naar n i t r a a t b e v a t t e n d e groenten? Het is. i n d i e n m e n de lite-ratuur enigszins heeft b e s t u d e e r d , duidelijk dat dit niet m a g . V o l g e n s de doctoraalscriptie v a n Boonstra (1978) is het o p t r e d e n van m e t h e -m o g l o b i n e -m i e na het n u t t i g e n v a n n i t r a a t h o u d e n d e g r o e n t e n in de lite-ratuur n o g nooit b e s c h r e v e n ; cit.: O p v a l l e n d is dat geen gevallen van m e t h e m o g l o b i n e m i e g e r a p p o r t e e r d zijn na c o n s u m p t i e van g r o e n t e die alleen (veel) nitraat bevat. De w a t in-g e w i k k e l d e zinsconstructie is in- gekozen o m b i j v o o r b e e l d het o p g e w a r m -de spinazieprakje met d o o r bacterie-w e r k i n g v e r h o o g d n i t r i e t g e h a l t e uit te sluiten.
In een recent verschenen boekbe-spreking (Peto, 1979) w o r d t als kri-tiek o p de b e s c h o u w i n g over het v e r b a n d tussen het eten van vlees en kanker v a n de d a r m o p g e m e r k t dat er geen aandacht w e r d besteed aan de interessante h y p o t h e s e dat v i t a m i n e n en g r o e n t e n een actieve, b e s c h e r m e n d e rol spelen.
Een ander belangrijk aspect v o r m e n de recente berichten over v o r m i n g v a n nitraat/nitriet in het l i c h a a m uit
a m i n e n . Als e i w i t t e n een b r o n blij-ken te zijn v o o r e n d o g e e n g e v o r m d nitraat of nitriet, k o m t de r e k e n s o m gebaseerd op een ADI van 220 m g NCb v o o r een v o l w a s s e n e v a n 60 kg l i c h a a m s g e w i c h t geheel o p losse schroeven te staan.
W a t m o e t er gebeuren?
Ik denk dat het v e r s t a n d i g is dat groentetelers een v e r l a g i n g in ni-traatgehalte na gaan s t r e v e n . Dit streven o p v r i j w i l l i g e basis zou uiter-aard o n d e r leiding m o e t e n staan v a n de d a a r v o o r g e ë i g e n d e organisaties. Z o l a n g er c o n s u m e n t e n zijn die t w i j fels h e b b e n over het p r o d u k t , m o e ten deze t w i j f e l s liefst g e h e e l , of t e n -m i n s t e zoveel -m o g e l i j k , w o r d e n w e g g e n o m e n . De v r a a g of die t w i j -fels al of niet g e g r o n d zijn doet er verder niets toe. De w e g w a a r l a n g s v e r l a g i n g is te bereiken is eerder a a n g e g e v e n . Proeven, ook met an-dere g e w a s s e n d a n m e t sla, zullen n o g meer e r v a r i n g m o e t e n g e v e n . V o o r het k o m e n d seizoen zijn de eer-ste p r o e v e n reeds a a n g e l e g d . Er valt n o g iets anders te d o e n . In de T w e e d e Kamer zijn v r a g e n gesteld over nitraat en nitriet in g r o e n t e n . De m i n i s t e r s Ginjaar en Van der Stee h e b b e n g e a n t w o o r d dat er onder-zoek zou g e s c h i e d e n o m het nitraatgehalte o m l a a g te b r e n g e n . Dit o n -derzoek l o o p t . De b e w i n d s l i e d e n zijn echter m i j n s inziens o n v o l d o e n d e i n g e g a a n o p de v r a a g w a t het nitraat doet. Ik denk dat het noodzakelijk is dat er onderzoek k o m t naar de i n -v l o e d -van nitraat in g r o e n t e n o p de menselijke g e z o n d h e i d . M e t andere w o o r d e n ; is de sla die nu g e t e e l d w o r d t en w a a r vrij veel nitraat in zit werkelijk m i n d e r g e z o n d d a n de sla Tabel 3 Invloed van toepassing van dicyaandiamideoptwee proefvelden
Dicyaandiamide g per m2
Gemiddeld krop-gewichting
mmol NO,-N per g droge stof Duinzandgrond te Monster lev Renate, geoogst 29 december 1976)
0 212 1,03
9 205
0,36
12 208 0,36 15 213 0,34 Kleigrond te Naaldwijk (20% lutum; cv Renate, geoogst 12|anuari 1977)
0 166 1,34 9 175 0,94 12 175 0,85 15 177 0.81
die via bijzondere m a a t r e g e l e n m i n -der of w e i n i g nitraat bevat? In feite is dit de kardinale v r a a g waar alles o m draait. Z o u het a n t w o o r d ja zijn, d a n m o e t e n m o g e l i j k n o g ver-d e r g a a n ver-d e m a a t r e g e l e n w o r ver-d e n ge-t r o f f e n . Z o u hege-t a n ge-t w o o r d nee zijn, d a n is het g o e d dit te w e t e n en zou zelfs een v e r l a g i n g o v e r b o d i g zijn g e w o r d e n
Literatuur
Boonstra, G., 1978. Nitraat en nitriet in v o e d s e l . Doctoraalscriptie, U t r e c h t , 46 pp.
C o m l y , H. H , 1945. Cyanosis in infants caused by nitrates in w e l l w a -ter. J . A m e r . M e d . Assoc. 129: 112-116
Haenszel, W., P Correa, C. Cuello, N. G u z m a n , L. C. Burbano, H. Lores & J . M u n o z , 1976 Gastric cancer in C o l o m b i a . II. Casecontrol e p i d e -m i o l o g i c s t u d y of precursor lesions. J . Natl Cancer Inst 57. 1021-1026. M o l , H. J . , 1979. Preventie van schadelijke stoffen in t u i n b o u w p r o d u k -t e n . B e d r i j f s o n -t w i k k e l i n g 10: 9 4 8 - 9 5 4 .
Peto, R , 1979. Balanced o v e r v i e w of cancer research. Nature 280, N o . 5 7 1 7 , 8 9 - 9 0
Roorda van Eysinga, J . P. N. L., 1966. B e m e s t i n g van kropsla o n d e r glas m e t b l o e d m e e l en k a l k a m m o n s a l p e -ter. Versl. L a n d b o u w k . Onderz. 6 8 1 : 18 pp.
T e m m e , J . , 1946 Over de afbraak van Ca-cyaanamide in d e n g r o n d . Diss. L. H. W a g e n i n g e n , 1946,99 pp.
