Humor

hu•mor de; m

1 dat wat grappig is

2 oog en gevoel

voor wat grappig is

h u • m o r

Peter Westerlaken

Voorwoord

Humor in ontwerp, ik probeer het te gebruiken, te begrijpen, te analyseren, te beschouwen en ik geniet ervan. Mijn doel met dit scriptieonderwerp is om humor beter te begrijpen voor mijn eigen toepassingen in grafisch ontwerp. Mijns inziens is het een van de beste methodes om een ontwerp te laten boeien. Deze stelling is natuurlijk discutabel, maar interessant. Humor is een van de meest complexe emoties van de mens en er is veel over geschreven en gefilosofeerd. Echter er zijn tegenstrijdige en uiteenlopende theorieën over de aspecten van het gebruik ervan. Met het maken van deze scriptie tracht ik het antwoord te geven op vragen als wat is mijn definitie van humor? Welke soorten van humor zijn er om te gebruiken? Wat is het effect van het gebruik van humor in ontwerp? Hoever mag en kan je gaan met humor? Hoe denken mensen over humor? Uiteraard wil ik veel illustreren aan de hand van voorbeelden uit de hedendaagse praktijk. Het is interessant om hierom te lachen, maar vervolgens bij benadering te bekijken waarom het betreffende ontwerp werkt en te leren wat ik er zelf mee kan doen binnen mijn vak. Humor is voor mij belangrijk, en waarom? Daar probeer ik door middel van deze scriptie een antwoord op te vinden.

Inhoud

Wat is de definitie van humor? Denken over humor

Wat zijn de verschillende vormen van humor in ontwerp? Wat is het nut van het gebruik van humor in ontwerp? Wat is het gevaar van het gebruik van humor in ontwerp? Waar liggen de grenzen van het gebruik van humor in ontwerp? Conclusie

Wat is de definitie van humor?

Van Dale: hu•mor de; m 1 dat wat grappig is 2 oog en gevoel voor wat grappig is

www.wikipedia.nl/humor: Humor is het vermogen om iets dat grappig, amusant of geestig is aan te voelen, te waarderen of tot uitdrukking te brengen. Humor kan ook een aanduiding zijn van de expressie van iets komisch of grappigs in woord, daad of geschrift. Er bestaan meerdere vormen van humor. Grappen zijn verhalen met een bedoelde humoristische of geestige strekking. Humor duidt op een merkwaardige eigenschap van het menselijk denken: de mogelijkheid zichzelf (of de ander) als persoon, de opvattingen (en eventuele gebeurtenissen), zodanig te relativeren, dat men er tegelijkertijd deel van uitmaakt (en de zaak en de betrokken persoon dus serieus neemt), maar tegelijkertijd ook er buiten kan staan (en dus zich afstand kan permitteren tot de zaak en zichzelf, of de betrokken persoon). De double-bind die hierdoor in de hersenen ontstaat, leidt doorgaans tot lachen, al dan niet met tranen.

Schriptie Robert Knight “Wie dit leest is gek”: Humor bestaat altijd uit twee delen. Aan de ene kant is er sprake van een herkenbare situatie (een soort emotionele binding met het onderwerp) en aan de andere kant wordt er een verwachtingspatroon doorbroken. Daarnaast heeft humor vaak raakvlakken met seksualiteit of agressiviteit en speelt ook het superioriteitsgevoel van de humorist een belangrijke rol.

Schriptie Robert Knight “Wie dit leest is gek”: Heel wat denkers hebben zich over de vraag “Wat is humor?” gebogen. Vaak met weinig eenduidige theorieën als resultaat. Zo hadden Plato en Aristoteles vooral aandacht voor de rol van onderliggende superioriteitsgevoelens. Kant legde de basis voor de incongruentietheorie, die stelt dat het

bij humor gaat over breuken in een verwachtingspatroon.

Eigen reflectie: Ik zie humor niet als iets definieerbaars. Vandaar dat ik het vooral eens ben met de definitie uit de Van Dale. Humor is dat wat grappig is. Je kunt theorieën, meningen en visies hierover in kaart proberen te brengen, maar het blijft iets subjectiefs. Maar ook daar zijn weer uitzonderingen op. Zo nu en dan doen zich bijvoorbeeld situaties voor die unaniem grappig gevonden worden. Een ding is zeker, en dat is dat humor een complex begrip is. In de scriptie van Robert Knight “Wie dit leest is gek” over humor in (ruimtelijk) ontwerp vond ik een aantal interessante citaten met betrekking tot het onderwerp. Je kunt dit zien als een aanduiding van de complexiteit ervan:

Humor is emotionele chaos die je je in stilte herinnert. Het geheim van humor is verrassing.

Autoritaire mensen verraden zich altijd door een gebrek aan humor.

Wie geluk wil oogsten, moet humor zaaien.

Het is het prikkelen van het denkvermogen dat humor teweegbrengt.

Met een goed gevoel voor humor, lach je ook om je eigen gedachten.

Indien ik geen gevoel voor humor had, dan zou ik al lang geleden zelfmoord gepleegd hebben.

Humor is de zwemgordel op de rivier van het leven. Humor proberen te definiëren is een van de definities van humor.

Humor is de grens passeren.

Met humor kan men de vrouwen het gemakkelijkst verleiden, want de meeste vrouwen lachen graag voordat ze beginnen te kussen.

1

uitgelachen. Dit uitlachen heeft vervolgens een corrigerende werking op de persoon. Een goed voorbeeld van deze theorie bevindt zich in de veel besproken conference van Hans Teeuwen “Dat dan weer wel”, waarin hij de Koningin afschildert als een minderwaardig seks object. Niet om zijn mening te geven over het koningshuis, niet om een verhaal te vertellen en geen goede grap met een goede clue, maar puur en alleen om te provoceren en de grens van het toelaatbare in deze maatschappij op te zoeken, steld hij zichzelf hier superieur aan de Koningin. Hij stelt zichzelf superieur, waar zij in werkelijkheid een omgekeerde verhouding hebben. De tweede theorie, de ontladingstheorie, doemt in de negentiende eeuw op in het werk van Herbert Spencer, waarin hij de lach verklaart als een bevrijding van

opgekropte nerveuze energie. Maar de theorie is het meest bekend geworden in de versie uit Freuds Der Witz und seine Beziehung zum Unbewussten (1905), oftewel: De grap en haar relatie met het onbewuste, waarin de energie die in de lach ontzet en ontladen wordt genot verschaft omdat deze, naar verluidt, de energie bespaart die normaal gesproken gebruikt zou worden om psychische activiteiten in bedwang te houden of te onderdrukken. Descartes formuleerde de lach als ontlading in artikel 124 van zijn “Passiones animae” als volgt: “De lach bestaat in het feit dat het bloed, dat vanuit de rechter hartopening door de slagader stroomt en de longen plotsklaps en herhaaldelijk doet zwellen, tot gevolg heeft dat de lucht in de longen samengeperst wordt en er middels een prikkeling door de luchtpijp uit wegstroomt, alwaar het op onverstaanbare en explosieve wijze geluid voortbrengt; en de longen die in dezelfde mate uitzetten als de hoeveelheid lucht die zij uitpersen, brengen alle spieren van het diafragma in beweging, van de borst tot aan de nek, als gevolg waarvan zij de gezichtsspieren in beweging brengen die daar tot op zekere hoogte mee in verbinding staan. En het is enkel deze beweging van het gezicht samen met het onverstaanbare en explosieve stemgeluid dat wij lachen noemen.”

Als lichamelijk fenomeen zou je het lachen kunnen vergelijken met gelijksoortige fenomenen als het huilen en het orgasme. In de bulderende lach verlies je je lichamelijke zelfbeheersing alsof het op een radicale manier blootgesteld wordt, zoals na een orgasme, of wanneer het huilen zich

Denken over humor?

Er is uiteraard veel gefilosofeerd over humor. Zo hebben ook veel van de grote filosofen geprobeerd een definitie te geven van wat humor is. John Morreall destilleert dit in 3 theorieën: de superioriteitstheorie, de ontladingstheorie en de incongruentietheorie. (bron: Simon Critchley: ‘On humor’) De eerste theorie is de superioriteitstheorie, die door Plato, Aristoteles, Quintillianus en bij het aanbreken van de moderne tijd door Hobbes vertegenwoordigd werd. We lachen vanuit een superioriteitsgevoel over andere mensen. Plato en Aristoteles koppelden de oorsprong van de lach aan arrogantie. Zij zagen er een uiting van superioriteit in, een commentaar op de onvolmaaktheid en de gebrekkigheid van anderen. De grap en de lach drukken uit dat die ander geen bedreiging kan vormen en daarom ook niet serieus genomen hoeft te worden. Er zit dus een ondertoon van kwaadaardigheid in. In soortgelijke zin zijn evolutionaire verklaringen gegeven. Van oorsprong zou de lach een signaal zijn, waarmee vroege mensachtige hun groepsgenoten hadden meegedeeld dat een gevaar was afgewend. De lach zou ontstaan zijn uit een woeste en vreugdevolle kreet van overwinning als de vijand verslagen was. Bij deze kreet (als lach) van overwinning zou de band tussen de groepsgenoten versterkt worden en resulteren in een gevoel van veiligheid. Simon Critchley omschrijft de suprioriteitstheorie in zijn boek “On Humor” als volgt: “Het lachen komt vanuit een plotse glorie die voort komt uit een plotselijke ontvangenis van een voortreffelijkheid in onszelf in vergelijking met de zwakmoedigheid.” Het is deze theorie die in de filosofie tot aan de achttiende eeuw gedomineerd heeft. Men zou lachen om zich superieur te voelen aan de ander. Het is ook wel uitlachen, of het corrigeren van het gedrag van anderen. Een voorbeeld is dat als iemand iets doms doet, zoals tegen een lantaarnpaal lopen, dan wordt deze persoon

“lantaarnpaal-voorbeeld”. Twee mensen lopen naast elkaar over straat, druk in gesprek, en een van de twee ziet een lantaarnpaal dichterbij komen. Het verwachtingspatroon is dat beide personen uit zullen wijken voor de lantaarnpaal en er verder geen aandacht zullen besteden. Echter dit verwachtingspatroon wordt doorbroken op het moment dat de gene die het niet verwacht met zijn hoofd tegen de lantaarnpaal aan loopt. Dit heeft gegarandeerd lachen ten gevolge. Toch zou je kunnen stellen dat hier ook een deel van de superioriteitstheorie aanwezig is omdat het hier deels ook gaat om leedvermaak. De toeschouwers zijn immers de enige die lachen.

Andere omschrijvingen van incongruentie verwijzen naar termen als onverwacht, niet op zijn plaats, vreemd, onbekend, ongewoon of bizar. Deze laatste woorden

omschrijven ook perfect wat in ons opkomt bij veranderingen. Nu is humor, volgends dr. John Moreall, (iemand die op verzoek humor in het bedrijfsleven en op de werkvloer brengt), net het plezier beleven aan deze incongruentie, iets waar de meeste “candid-camera”- of “verborgen camera” -programma’s op gebaseerd zijn. De beste humor is echter deze waarin wij plezier beleven aan onze eigen incongruentie. Eenvoudiger gezegd, waarin we lachen om onze eigen fouten; deze is ook nooit bedreigend of sarcastisch. In dit laatste slagen echter alleen de echt groten, de meesters van de humor.

omzet in onbeheersbaar snikken. Echter lachen is meer dan een vluchtige lichamelijke emotie veroorzaakt door het komen en gaan van een bepaalde spanning. Bijvoorbeeld Eddie Waters, het karakter van de filosoofkomiek uit Trevor Griffiths theaterstuk “Comedians” uit 1976 reageert op de ontladingstheorie als volgt: “Een ware komiek, dat is iemand met lef. Hij heeft het lef om te zien waar zijn luisteraars voor terugschrikken, wat zij niet durven te zeggen. En wat hij ziet is een soort van waarheid over mensen, over hun toestand, over wat hen pijn doet of hen bang maakt, over wat moeilijk is en, bovenal, over wat zij willen. Een grap ontlaadt de spanning, zegt het onzegbare, dat is wat zo ongeveer elke grap doet. Maar een ware grap, de grap van een komiek, moet meer zijn dat het ontladen van spanning, zij moet de wil en het verlangen bevrijden, zij moet de toestand veranderen.”

Een echt goede grap veroorzaakt een verandering van toestand. Simon Critchley noemt het treffend een surrealisering van het reële. We hebben het hier dus over een ‘echte’ grap. Zo’n grap doet meer als het ontladen van spanning, zo’n grap vertelt ons iets over wie wij zijn en over de soort van plek waar wij leven, en geeft misschien ook aan hoe dit veranderd zou kunnen worden. Dit klinkt erg aardig, maar het veronderstelt nogal wat.

De incongruentietheorie kan herleid worden op Francis Hutchesons Reflections Upon Laughter (1750). Ze is uitgewerkt door Kant, Schopenhauer en Kierkegaard. Humor wordt gezien als een besef van het incongruente.” Humor wordt geproduceerd door de ervaring van een gevoelde ongerijmdheid tussen wat we weten of denken dat het geval is en wat daadwerkelijk in de mop, kwinkslag, scherts of list plaatsvindt. Het belangrijke verschil tussen de superioriteitstheorie en de incongruentietheorie is dat de eerste te maken heeft met emotie of gevoel, de tweede met cognitie. Bij de incongruentietheorie is ‘amusement’ een intellectuele reactie op iets onverwachts, onlogisch of ongepast op een bepaalde manier. Bij deze incongruentietheorie gaat het dus eigenlijk om de plotseling doorkruiste verwachting die de lach opwekt. Je beleeft plezier aan datgene wat je uit je verwachtingspatroon trekt. Dit is ook simpel te beschrijven aan de hand van het

Wat zijn de verschillende vormen van humor in ontwerp?

Om te verklaren waarom deze reclame grappig (en dus een succes is) moeten we eerst proberen een structuur aan te brengen in humor door deze te categoriseren en de belangrijkste aspecten te benoemen. Beryl McAlhone en David Stuart maakten een dergelijke hierarchie in hun boek “A smile in the mind”.

Waar begin je? Op het moment dat een designer een opdracht krijgt van een klant en op zoek is naar een humoristische oplossing zijn er verschillende punten waar naar gekeken kan worden; de cliënt, het bedrijf van de cliënt, het medium, de boodschap van de cliënt, het beoogde publiek en natuurlijk elke combinatie van deze punten. Zo zie je bijvoorbeeld bij een grappige oplossing voor een logo dat er vaak gespeeld wordt met naam van de cliënt, waar andere opdrachten weer totaal andere mogelijke uitgangspunten (of invalshoeken) bieden. Als je als ontwerper vast zit en echt geen inspiratie meer hebt tijdens een opdracht kan een switch van invalshoek dit vaak teweeg brengen.

3

De “Goeiemoggel” reclame was in 2007 de winnaar van de Gouden Loeki. De reclame voor KPN gaat over de typfouten die vaak in smsjes voor komen. In 2008 is er ook nog een parodie op de commercial gemaakt. Deze reclame had veel impact in de samenleving, zo begroete mensen elkaar in die tijd met “Goeiemoggel”, is er een carnavalskraker rond

gemaakt en bestelde men bij de visboer graag “5 kiklo inktvip”. De mogelijkheden voor het verwerken van humor in

een logo zijn beperkt. In dit logo van Kessels Kramer is alleen d.m.v. het gebruik van typografie een goed concept verwerkt.

Dit logo van David Carson laat ook enkel en alleen d.m.v. de typografie de kenmerkende stijl van de maker en de boodschap van de opdrachtgever zien.

Dualisme

Bij dualisme is er sprake van een “combinatieontwerp”. Een beeld geeft in dit geval de suggestie van twee verschillende dingen, waarbij de aanwezigheid van de suggestie als humoristisch ervaren kan worden. Dit kan bijvoorbeeld door het geven van een optische illusie of bijvoorbeeld door met voorwerpen typografie te vormen. Als je hier een voorbeeld van tegen het lijf loopt zullen je gedachten tussen de twee voorstellingen heen en weer blijven hoppen. Het symbool voor ‘Quality Foodcare’ hieronder spreekt voor zich. Dit logo wordt normaal gesproken afgedrukt in roestvrij staal.

Je zou humor in grafisch ontwerpen in kunnen delen in 21 verschillende categorieën; * paren * dualisme * plaatsvervanging * toevoeging * Modificatie * De missende schakel * Homage * Trompe l’oeil * Rebus * Letterlijkheid * Verwachtingen verstrengelen * Ongepast * Economisch * Toeval

* Varandering van tijd

* Verandering van schaal

* Verandering van perspectief

* Alfabet

* Gezicht

* Transformaties

* Serie van verschijningen Ik zal deze categorieën nu verklaren en daarbij enkele voorbeelden ter verduidelijking aanhalen. Veel van de voorbeelden kunnen in meerdere categorieën vallen, maar het is handig om deze te kunnen benoemen.

Paren

Paren is de categorie waarbij verassende contrasten worden laten zien, die ergens toch een overeenkomst hebben. De (meestal twee) beelden zijn qua vorm met elkaar te associëren, maar het feit dat het gebeurd levert vaak humor op. Vaak wordt met een hele kleine verandering in het beeld heel veel duidelijk gemaakt, zoals in het logo hiernaast voor ‘Imagination Incorporated’. De naam lijkt tegenstrijdig, en dit is het design terug te zien. (zie rechts bovenaan).

Modificatie

In plaats van iets toe te voegen aan het ontwerp maakt de ontwerper hier een aanpassing in een bestaand beeld. Dit kan zijn een onderdeel uit proportie blazen, of dingen vervormen waardoor er een nadruk opgelegd wordt en betekenis van originele beeld mee veranderd. Zoals hieronder in een advertentie voor anti-muggen spray.

Plaatsvervanging

Dit is een klassieke manier om twee visuele dingen te combineren. De ontwerper vervangt een onderdeel in het originele beeld, waardoor dit gedeelte of de hele visualisatie een totaal andere betekenis krijgt. Visueel zal het beeld het zelfde blijven, maar de betekenis veranderd in zijn totaal. Door twee componenten te mixen die normaal juist niet bij elkaar horen wordt het verassings element van humor benut. Dit is bijvoorbeeld te vinden in het hiernaast afgebeelde logo voor Jack Etter, de ‘handyman’, of in onderstaande protest poster tegen de Amerikaanse regering.

Toevoeging

In dit geval voegt de ontwerper aan een bestaand beeld iets toe, waardoor de betekenis ervan veranderd. Vaak is er sprake van een grote transformatie in de betekenis terwijl de toevoeging klein is. Of zoals hiernaast kan het een toevoeging op een bestaand voorwerp zijn. In dit geval wordt in het kader van een Amerikaanse campagne tegen roken een mensengezicht over de uitlaat van een auto geplaatst. (Zie rechts bevenaan).

De missende schakel

Vaak begint humor met een cliché, waar daarna een draai aan gegeven wordt. In dit geval is het cliché het eindpunt. Een bepaald clichématig element ontbreekt en maakt op een logische plek een gat in de betekenis van het ontwerp. Er kan dan op humoristische wijze aangeven worden waar in dit geval om draait. Zoals bijvoorbeeld hieronder in een tas van Brookstore ter promotie van vaderdag.

Homage

Deze vorm van humor kan interessant zijn omdat in dit geval het grootste gedeelte van de visuele communicatie al gedaan is. Men neme een bestaand symbool, logo, beeldmerk of ander gegeven en geven er een humoristische draai aan, waardoor het verteld wat er gezegd moet worden. Het voordeel van deze techniek is dat het bekend maken van het originele gegeven al gedaan is, dus het ‘nieuwe’ ontwerp valt sowieso al op op de manier waarop het origineel dat deed. Dit kan vaak met namen zoals te zien in de eerste twee voorbeelden en in het derde voorbeeld is te zien hoe een tentoonstelling voor Italiaans (zit)meubilair dit bekende beeld hergebruikt. Het vierder beeld gaat over een anti-racisme T-shirt voor ‘Fashion Action’. Hier wordt het bekende hakenkruis op een geheel andere manier hergebruikt.

Ook hierboven een goed voorbeeld van een rebus, het gaat hier om een advertentie voor ‘Nezeril’ neusspray. De woorden onder de plaatjes zou je zo uitspreken op het moment dat je neus verstopt zit.

Letterlijkheid

Letterlijkheid spreekt eigenlijk al voor zich. Uitdrukkingen, spreekwoorden en zegswijze worden in dit geval letterlijk visueel gemaakt. Bijvoorbeeld het woord “moving” staat in principe voor verhuizen, maar het kan natuurlijk ook

als bewegen worden gezien (zoals hiernaast in deze bewegende verhuiskaart). Door deze letterlijkheid wordt het ontwerp uit zijn origineel bedoelde context getrokken en kan daarmee als humoristisch beschouwd worden. Trompe l’oeil

Hier wordt de combinatie getrokken tussen ‘echt’ en ‘nep’. Ontwerpers mixen illusie met realiteit. Een voorwerp kan zich hier als een ander voorwerp voor doen. Je ziet het bijvoorbeeld veel bij boeken. Een boek kan de illusie geven dat het een doos is, maar een doos

kan ook de illusie geven dat het een boek is. Zo zie je hieronder een boek wat zich voor doet als een stapel geld, en een die zich voor doet als een doos cigaren.

Rebus

In alle gevallen van humor wordt verwacht van de toeschouwer dat er iets opgelost moet worden. Bij de rebus is dit aspect het duidelijkst aanwezig. Door hints, toevoegingen of letter- en beeldcombinaties is het de bedoeling het idee op te lossen. Een goed voorbeeld is het “Q8” logo. Q8 (uitgesproken als “Que-eight”) is de oplossing voor de originele naam; Kuwait Petroleum’s. Daarbij is een letter-nummer combinatie sowieso erg goed te onthouden. Dit moet ook wel, want niet bij iedereen zal in dit geval het kwartje vallen.

Ongepast

Verkeerde ‘matches’. Hier wordt op vaak humoristische wijze een match gemaakt tussen twee elementen die totaal niet bij elkaar passen. Echter is deze categorie niet per definitie humoristisch, denk bijvoorbeeld aan het logo voor Amnestie International waar de kaars (licht, warmte, romantiek, sfeervol, etc.) wordt samengevoegd met het prikkeldraad (pijn, grens, marteling, etc.).

Hieronder bevind zich echter een grappig voorbeeld in de vorm van een advertentie voor hardrock radio station G92, waarin de ongepaste match wordt gemaakt tussen Mao Zedong en de Rockgroep Kiss.

Verwachtingen verstrengelen

Deze vorm van humor is afhankelijk van een bepaalde tijdlijn. Dit kan al in twee beelden, maar het kunnen er ook veel meer zijn. In het begin steld het ontwerp allerlei verwachtingen. De toeschouwer gaat vervolgens mee leunen in de

verwachtingen en vervolgens worden op humoristische wijze al deze verwachtingen op het laatste moment omgegooid. In onderstaand boekje is te zien hoe een jonge dame zich per beeld steeds verder ontkleed. Juist op het momen waarop de verwachting is dat zij zich ontdoet van het laatste kledingstuk komt er een pagina met de tekst “Quick reload”. Op het volgende beeld is de dame verdwenen en liggen alleen haar kleren er nog. Daarna volgt de tekst “Ilford announces 220 roll film. Twice as many exposures as from a 120 roll.”

Varandering van tijd

Meestal bevind een ontwerp zich in het heden. Binnen deze categorie is het gebruikelijk om zich te bevinden in de toekomst of in het verleden. Er wordt van het publiek verwacht om zelf te gaan bedenken wat zich in de toekomst zal afspelen, of wat zich in het verleden

heeft afgespeeld. Deze techniek kan als verhalend beschouwd worden. De natuurlijke nieuwsgierigheid die in de mens zit wordt in dit geval aangesproken om het begin of de afloop van een ontwerp te raden. Zo gaat deze reclame over een extra pittige saus. Het is niet moeilijk te raden wat de drager van deze blouse ervaren moet hebben.

Economisch

Gebruiken wat er is! De ontwerper probeert in dit geval op alles te besparen door het product wat er is te nemen als onderdeel van de identiteit. Als er bijvoorbeeld een envelop moet zijn, gebruik dan die vormen als huisstijlelementen, Als het om wit papier gaat, maak dan wit de kleur in alle beeldelementen die overheerst. Is er sprake van een barcode? doe daar dan iets kenmerkends mee. De ontwerper maakt gebruik van de karakteristieke eigenschappen van het gebruikte medium om een humoristische situatie te creëren.

Toeval

Deze vorm lijkt veel op de economische vorm van humor. Ook hier gebruiken ontwerpers een gegeven element om iets mee te creëren wat het idee vast houd. Het verschil zit hem in het feit dat bij ‘economisch’ het gegeven element standaard is, of “er altijd op zit”. In het geval van toeval, kan elke element wat maar op welke manier dan ook in verbinding staat tot de boodschap die overgebracht moet worden gebruikt worden. Om tot dit soort toevalligheden te kunnen komen moeten ontwerpers op elk moment en overal goed uit kijken naar mogelijke ideeën. Het gaat eigenlijk om het spotten van mogelijkheden. Rechtsbovenin is zo’n mogelijkheid gebruikt.

een behoefte om dingen op te lossen. Hieronder staat een advertentie van Paradontax waarin de aandacht gevestigd wordt op het feit dat deze tandpasta bloedingen in het tandvlees door het poetsen tegen gaat.

Alfabet

Hier draait het om typografische humor. Letters worden dingen en dingen worden letters. Zoals de meeste mensen wel weten kan met typografie de raarste dingen uitgehaald worden. Het is bij deze vorm van humor dan ook vooral zaak om niet in de valkuilen van bijvoorbeeld clichés of herhaling te vallen. Op de volgende pagina bevind zich een voorbeeld van de ‘alfabet’ categorie in vorm van een

Verandering van schaal

De tweede in de lijst van de drie vormen van humoristische verandering is verandering van schaal. Het buiten proporties afbeelden van beeldelementen kan humor zijn. Iets wat normaal heel klein is kan bijvoorbeeld heel groot ergens geplaats worden (denk bijvoorbeeld aan het atomium in Brussel), of dingen die normaal enorm zijn kunnen velen malen verkleind worden en daarmee grappig zijn. Er is veel humor te vinden in het bij elkaar brengen van de hele grote en hele kleine werelden. Zo is hier bijvoorbeeld een reclame zuil in de vorm van een opblaas tutje te zien met daarop de tekst; “Opblaasbare globe” als reclame voor de opblaasbare strand artikelen van Toys R us.

Verandering van perspectief

Wat we al kennen is saai. We zien voortdurend ideeen die we al eerder gezien hebben en principes en cliches die vaker ons gezichtsveld binnen dringen. Ontwerpers kunnen het perspectief veranderen en zo iets (bijvoorbeeld) humoristisch maken! Keer het om, spiegel het, zet het op zijn kop, draai het binnenstebuiten etc. Toeschouwers hebben een behoefte aan perspectieven die ze nog nooit gezien hebben. Daarbij is er ook nog sprake van

Gezicht

Veel mensen kunnen er een waar genoegen uit halen om overal gezichten in te herkennen. Het kan dan ook een uitstekende vorm van humor zijn om bewust ‘gezichtjes’ te gebruiken in ontwerpen om dingen die totaal niet menselijk zijn dat plotseling wel te maken. Het gezicht leent zich voor praktisch elke vorm van ontwerpen. Ze kunnen heel ingenieus gevonden zijn, minimaal zijn, of zich op ronduit vreemde plaats bevinden, zoals hier in een stoel op de cover het magazine Esquire en op een affiche voor een Shakespeare theater.

Serie van verschijningen

Een serie van steeds de zelfde verschijning in een andere context om de boodschap weer te geven. Dit kan bijvoorbeeld door 1 beeldelement steeds weer terug te laten komen. Steeds weer zal dit element dan een andere betekenis vormen maar de overlapping en het idee zitten hem in het element zelf, en niet in het visuele geheel.

Transformaties

Verander het ene idee in het andere. Dit kan op een hele geleidelijke manier, of juist op een hele abrupte manier. Het principe is dat je iets verteld door een beeld (een idee) in een ander beeld visueel te laten veranderen, waardoor je de

boodschap geeft, zoals bijvoorbeeld hieronder gedaan is in de uitnodiging voor het ‘Dallas Symphony Orchestra League Ball’. In de uitnodiging staat een specifieke verwijzing naar de te nuttige cocktails. Daarnaast bevind zich een illustratie uit The Times met als rede dat de tweede wereldoorlog veertig jaar voorbij is.

een ontwerp wekt dit nieuwsgierigheid op. Deze persoon zal bij het ontwerp blijven tot aan de nieuwsgierigheid is voldaan en het ontwerp is begrepen of opgelost. Het is dus onder andere het nut van humor om ervoor te zorgen dat het publiek geïnteresseerd raakt in de boodschap. Een betere start kan het communicatieproces niet hebben. Quintin Newark van Atelier Works in Engeland stelt het volgende; “Het is makkelijk voor ontwerpers om je druk te maken over de verkeerde dingen, zoals lettertypes, grids en kleuren, in plaats van de communicatie. Tijdens de studie leren ze je vooral wat het verschil is in het gebruik van een Helvetica en een Univers, maar waar men zich echt druk over moet maken is om het feit of het nou werkelijk gelezen wordt”. Humor zou het verschil kunnen zijn tussen communicatie met vluchtige aandacht, of communicatie die voor de volgende 10 minuten overgegoten wordt.

Ontwerp dat humor bevat is interactief; De communicatie moet twee kanten op werken om begrepen te worden. Zoals hierboven beschreven nodigt het uit om opgelost te worden. Volgens Arthur Koestler (universeel wetenschapper en schrijfver) is de drang van het oplossen net zo als bijvoorbeeld honger of seks. Je kunt deze drang ook terug vinden in allerdaagse dingen. Bijvoorbeeld wanneer je een slechte film op televisie ziet waarvan je weet dat het niet veel beter gaat worden. Je beseft dat je tijd aan het verspillen bent, maar soms wil je gewoon weten hoe het af loopt. Ook bijvoorbeeld als mensen een discussie voeren; persoon A maakt een punt en op het moment dat persoon B het begrijpt springt die gene in en maakt bijvoorbeeld de zin van persoon A af, of reageert al voor persoon A zijn punt helemaal gemaakt heeft. Bij humor in grafisch ontwerp maakt de ontwerper in principe gebruik van het feit dat de ontvanger een drang heeft om dingen af te maken. De humor is hier het plezier van het ontcijferen.

Humor laat lachen. Een van de belangrijkste voordelen. De lach kan omschreven worden als een heerlijke schok voor de hersencellen. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat lachen in de hersenen exact het tegenovergestelde is van de mentale pijn om bijvoorbeeld te moeten luisteren naar een verhaal wat je al erg vaak ervoor gehoord hebt. Het is dus duidelijk dat de hersenen prefereren om nieuwe verassende

Wat is het nut van het gebruik van humor in ontwerp?

Waarom gebruikt men zo graag humor in het ontwerp? Als je het aan een gemiddelde ontwerper vraagt, zul je waarschijnlijk een passioneel antwoord krijgen, zoals vanwege het plezier in het vak of omdat de betreffende ontwerper graag mensen aan het lachen maakt. Echter zit er aan het gebruik van humor ook een veelwegende commerciële factor. In de huidige omstandigheden wordt er enorm veel naar iedereen gecommuniceerd. Mensen nemen door deze enorme hoeveelheid aan informatie zelden de tijd om hun aandacht goed aan een van deze dingen te schenken. Hoeveel mensen nemen nou werkelijk te tijd om producten uit de wekelijkse portie folders uit te zoeken? En wie leest er nou werkelijk elk cijfertje in een heel jaarverslag? Hoeveel mensen stoppen echt even om te kijken naar de verpakking van een nieuw product in de supermarkt? In het boek “A smile in the mind” van Beryl McAlhone en David Stuart wordt het volgende beschreven: “The most precious gift a designer can give a client is the gift of someone else’s time.” Nou zijn er natuurlijk een hoop verschillende manieren om mensen uit de dagelijkse sleur van informatie te trekken. Het is zelfs een van de fundamentele eigenschappen van het grafisch ontwerp. Als dit niet de bedoeling was zou iedereen vast en zeker altijd het zelfde lettertype en het zelfde papier gebruiken. Echter de praktijk is anders. enkele manieren om mensen uit de sleur te trekken om hun aandacht aan jouw informatie te geven zijn shockeren, extreem of bijzonder kleurgebruik, elegante fotografie en dus ook humor. De beste manier om deze aandacht te verkrijgen is om te intrigeren. Op het moment dat een persoon geïntrigeerd wordt door

gebruiker sympathie op, waardoor er een band gecreëerd wordt. Het ontwerp en de gebruiker worden hier puur door de humor bij elkaar gebracht.

dingen te horen. Dit is wat humor in ontwerp kan doen.

Met humor kun je iemand aan jouw kant krijgen. Als ontwerper is het meestal zaak dat een beschouwer aan de kant van de ontwerper komt te staan. Humor kan hier het ijs breken. De academisch en management expert Jean-Louis Barsoux, heeft in zijn boek “Funny Business” geschreven dat humor de ontvanger in een relaxte, warme staat positioneert, waarin deze meer aandacht heeft voor de boodschap. Hij zegt dat dit in advertising een enorm voordeel is, vergelijkbaar met een soort Trojan-horse. De daadwerkelijke boodschap wordt mooi verpakt in een jas van humor en precies naar de juiste locatie in het hoofd van de niets-vermoedende ontvanger getransporteerd. John Cleese (onder andere van Monty Python) zegt het volgende over humor: “If I can get you to laugh with me, you like me better, wich makes you more open to my ideas, and if I can persuade you to laugh at a particular point I make, by laughing you acknowledge it’s truth.” Humor creëert een band. Dit kan zijn tussen twee mensen. Victor Borge was een Deens-Amerikaans musicus en artiest. Ook was hij komiek. Hij beschrijft humor als de kortste afstand die er is tussen mensen. Echter kan dit natuurlijk ook gelden voor een ontwerp, of een identity. Een goed voorbeeld hiervan is de humor in de identity van de

Hans Brinker budget hotel keten bedacht en uitgevoerd door Kessels Kramer. Het gaat hier om goedkope hotels met niet al te beste voorzieningen. Waar andere vergelijkbare hotels ervoor kiezen om dit te verbloemen of te verwijzen naar de aantrekkelijke prijs, maakt het Hans Brinker low-budget hotel juist gebruik van het feit dat het onverzorgd, en absoluut geen optimale verblijfplaats is. Deze ironie wekt bij de

Hier is een van de vele campagnes te zien waarbij het volgens de hotelketen gaat om “unique design”.

Humor wordt onthouden. Eerder heb ik gewezen op het voordeel van humor dat het gelezen wordt, of de aandacht trekt. Een bijkomend voordeel van (geslaagde) humor is dat het onthouden wordt. Als mensen in contact komen met een humoristisch ontwerp laat dit sporen achter. Achteraf kan men alleen al door het terugdenken eraan weer hetzelfde plezier beleven aan het ontwerp. Het blijkt zelfs dat het achteraf terug denken aan een ontwerp meer effect heeft op de gebruiker dan op het moment van het eerste contact. De conclusie is dat in de wereld van vandaag waarin er zoveel informatie door middel van visuele communicatie op ons af komt, en niemand tijd heeft om aandacht aan deze informatie te geven, de ontwerper alle beschikbare hulp gebruiken. Een van de vormen is het gebruik van humor.

Op de volgende afbeelding bevindt zich een humoristisch ontwerp van een bekende ontwerper. Het is een affiche om aandacht te vragen voor het goede doel om moeilijke leerlingen extra begeleiding te geven. Het ontwerp valt in de eerder genoemde categorie ‘rebus’. Dit is een experiment; bekijk het ontwerp en onthoud heel goed welke sensaties en emoties op welk moment tijdens het ontcijferen plaats vinden. Lees daarna verder.

dus niet geslaagd. De israelise ontwerper Yarom Vardimon was verbaasd hoeveel context de mensen in een keer nodig hadden toen hij een bezoek aan Groot Brittanie bracht voor de Alliance Graphique Internationale conferentie over humor in 1994. Hij presenteerde zijn werk aan studenten, met alle achtergrond informatie, en dit werd enthousiast ontvangen. Hierna werd zijn werk nog zonder commentaar getoond aan de AGI leden, en hier werd amper gelachen. Dit komt omdat zijn werk in een hele andere context gemaakt is dan de Engelse ontwerpers gewend zijn. Logisch dus dat zonder een nadere verklaring van deze context het werk niet ontcijferd kan worden.

Belangrijk in goede humor is de clou. Het lijkt erop dat het verschil tussen humor die werkt en humor die dat niet doet de clou is. Ontwerpers zouden er voor moeten zorgen dat er in een humoristisch idee de spijker op zijn kop geslagen wordt. Hoe sterker de cue, hoe beter het idee op de ontvanger over komt. Echter moet het proces ook niet te duidelijk worden aangereikt. Soms is het zo dat het idee bijna zoals een rebus wordt aangereikt, met overduidelijke instructies over hoe het beeld ontcijferd moet worden. In dit geval zou het plezier van de gebruiker veel groter kunnen zijn als er minder uitgelegd werd, en er dus meer ruimte is voor de fantasie van de ontvanger. De ontwerper zou zich om dit probleem te voorkomen altijd moeten afvragen, heb ik genoeg van mijn geselecteerde publiek gevraagd? Niet te veel en niet te weinig, maar genoeg? Is er nog genoeg ruimte voor de fantasie van de ontvanger? Op het moment dat het publiek te weinig instructie krijgt, zal het zo zijn dat zij de moeite gaat nemen om met al haar fantasie de communicatie te begrijpen, maar hierin niet slagen. Op dat moment zal het publiek geïrriteerd zijn. Als het publiek te veel krijgt, en het te makkelijk is om op te lossen, is de ontwerper zijn doel voorbij geschoten en had het ontwerp vele malen beter en efficiënter kunnen zijn.

Belangrijk om te begrijpen is eveneens het besef van de wereld waarin de humor gepresenteerd wordt. Potentiële ontvangers hebben al een idee van wat waarschijnlijk humor is, en waar dit te vinden is. Als een ontwerp er op het eerste gezicht al “maf” uit ziet, verwacht de ontvanger ook dat er humor in op te lossen is. Als dit vervolgens tegenvalt, heeft

Er is geen twijfel dat je enige moeite hebt moeten doen om de grap van dit ontwerp te ontcijferen. Dat komt omdat er geen is. Dit is namelijk helemaal geen humoristisch werk en het is ook nooit gebruikt. Het slaat helemaal nergens op. Het effect van dit voorbeeld is wat er gebeurt als een ontwerp niet werkt. De teleurstelling is groot en er bevindt zich nu eerder een afkeer van het ontwerp dan sympathie voor het idee.

Wat is het gevaar van het gebruik van humor in ontwerp?

Een van de grootste gevaren bij het gebruik van humor is dat het ontwerp niet begrepen wordt en daardoor alleen maar verder van de ontvanger af komt te staan. Dit kan bijvoorbeeld komen doordat het publiek zich realiseert dat er meer is dan alleen maar de boodschap op het eerste gezicht, maar hier niet het antwoord op kan vinden. Ofterwijl, de ontvanger kan het ontwerp niet ontcijferen. Zoals bij het experiment. In dit geval komt de ontvanger juist verder van het ontwerp af te staan.

Een gevaar is dat de ontwerper te slim wil zijn, of te intellectueel wil overkomen. Te slim zijn is dom! In plaats van de humor op de meest juiste en directe wijze naar de ontvanger te brengen worden er in dat geval juist barrières gecreëerd die het moeilijker maken. Hierdoor kan het zijn dat het ontwerp niet ontcijferd wordt en juist de verkeerde kant op werkt.

Een ander gevaar is het gebrek aan context. Het kan zijn dat een deel van het publiek niet goed genoeg op de hoogte is van de context waarin de humor plaats vindt. Ook in dat geval zal deze het ontwerp niet kunnen ontcijferen en is het

van dit affiche krijgt een veel te moeilijk “omgekeerd” pakket. De ontvanger krijgt een enorme hoeveelheid letters op zich af, moet daarna hieruit de informatie gaan halen en vervolgens tot de conclusie komen dat de “letter-puzzel” de plattegrond van een stad gepresenteerd (mijn vertrekpunt). het ontwerp gefaald. Als het ontwerp te weinig verwachting

oproept zal het publiek de humor niet eens gaan zoeken. Dus ook deze balans moet weer precies goed zijn. Veel van het ontwerp tegenwoordig heeft makkelijk te ontcijferen humor, maar de ontvanger moeten zich realiseren dat de humor aanwezig is. Dit is waarschijnlijk een van de grootste barrières die tijdens het ontwerpen overwonnen moet

worden; voor elkaar krijgen dat een ontvanger weet waar en wat er te ontvangen is, om het proces überhaupt in werking te zetten.

Het is vaak gezegd dat je je als ontwerper moet verplaatsen in je publiek. Echter gebeurt dit vaak op de verkeerde manier. Om dit juist te doen moet de (humoristische) designer begrijpen dat het publiek op de omgekeerde manier ontvangt. Even een simpel voorbeeldje: de ontwerper wil zeggen “heks”, en laat bijvoorbeeld een zwarte kat zien. De ontvanger zou de zwarte kat moeten zien en onmiddellijk “heks” moeten denken. De associatie werkt dus de andere kant op. Het probleem is bijvoorbeeld dat “heks” de associatie met een bezemsteel oproept, maar “bezemsteel” kan ook weer de associatie met Assepoester, een schoonmaakservice of zelfs “de tovenaarsleerling” (zoals in Disney’s Fantasia) oproepen. Dit is ook weer een oorzaak waarom humor niet begrepen zou kunnen worden; het maken van de verkeerde associaties.

Echter de associaties andersom maken is niet het enige probleem van het achterwaartse proces dat het publiek moet maken. Een grappig idee is het eindpunt, het publiek moet terug naar het beginpunt, datgene wat gecommuniceerd moet worden. Het is alsof je zegt “hier is een antwoord; wat is de vraag?” Als je het zo bekijkt is het voor het publiek soms veel moeilijker om terug te reizen dan voor de ontwerper om naar het eindpunt (het ontwerp) te reizen. Ik neem hier even een voorbeeld uit mijn eigen werk: de opdracht was, maak een affiche voor “De dag van de filosofie” in Tilburg. Het thema is “De stad… we zijn er!”. Ik wilde in dit affiche (dat uiteraard in veel gevallen vluchtig begrepen moet worden) duidelijk maken dat het thema “stad”was. Ik kwam tot het beeld van een plattengrond. Omdat filosofie gaat over communicatie in woorden en letters heb ik hieruit een plattegrond gemaakt (zie afbeelding op de volgende pagina). Echter de ontvanger

Waar liggen de grenzen van het gebruik van humor in ontwerp?

Er is veel humor gemaakt die te ver gaat, maar misschien is het nog wel interessanter om te bekijken welke humor de grens op zoekt of er misschien maar een heel klein beetje overheen gaat. Maar waar ligt die grens nou precies? Wanneer gaat humor echt te ver? En wanneer is er sprake van een intelligente manier om de grens op te zoeken, en wanneer dient humor puur en alleen maar ter provocatie? Neem bijvoorbeeld de Deense Mohammed Cartoons. (zie de afbeeldingen op de volgende pagina’s) Dit lijkt me een goed voorbeeld van humor die toch eigenlijk net iets te ver is gegaan. Wikipedia leert ons het volgende: “Begin 2006 ontstond er wereldwijd ophef over een serie cartoons over Mohammed in Jyllands-Posten. Deze satirische cartoons, waarvan enkele van Mohammed, werden op 30 september 2005 in het Deense dagblad Jyllands-Posten afgedrukt. Een aantal ervan werd op 10 januari 2006 herdrukt in het Noorse christelijke dagblad Magazinet en later in andere Europese bladen.” De aanleiding voor het maken van de cartoons was dat de schrijver Kaare Bluitgen tevergeefs had gezocht naar een illustrator voor een kinderboek over Mohammed. Jyllands-Posten reageerde hierop met een verzoek aan veertig tekenaars om een karikatuur van Mohammed te maken als illustratie bij een artikel over zelfcensuur en vrijheid van meningsuiting. Moslims en niet-moslims namen er aanstoot aan en zagen ze als provocatie, beledigend en godslasterend. Op de volgende pagina’s staan de Deense cartoons, bekijk ze maar eens rustig en beoordeel zelf of ze grappig zijn, of te ver gaan;

Even een overzicht van een aantal gevaren die dus blijkbaar voorkomen moeten worden bij het gebruik van humor (in het ontwerp):

Te slim zijn is dom

Zorg dat het geselecteerde publiek op de betreffende plaats de juiste context bezit

Denk aan de clou. Geef niet te veel, maar ook absoluut niet te weinig instructies mee aan de ontvanger

Weet wat het publiek verwacht van humor in de betreffende situatie

Besef, check en maak gebruik van het feit dat het publiek alle associaties andersom moet maken en dus de andere kant op reist als de ontwerper

* * * * *

6

te publiceren? Bij wet is dit toegestaan, maar men kan zich natuurlijk afvragen of dit etisch is verantwoord. Dit neemt vanzelfsprekend niet weg dat Stefan Sagmeister het bedoelt heeft puur ter provocatie en wat dat betreft is dit affiche een voltreffer geweest.

Een andere vorm van humor die de grens op zoekt heeft te maken met inbreuk op het portret recht. Een goed voorbeeld hiervan is 2-pagina grote advertentie van Dirk van den Broek in een groot aantal dagbladen publiceerden na Prinsjesdag 2008 (door het ontwerpbureau XXS). Op de spread was Nu gaat dit hoofdstuk niet over hoe ver de vrijheid van

meningsuiting mag gaan, maar over hoever je mag en kan gaan met humor in grafisch ontwerp. Echter hangen deze natuurlijk samen. Er wordt veel gediscussieerd over hoe dit recht toegepast zou moeten worden en de grenzen worden regelmatig opgezocht (en sommige ervaren dit als overtreden). Nu is het zo dat deze grenzen steeds verder lijken op te schuiven. Er mag steeds meer en er kan steeds meer. Maar het zit blijkbaar in de mens om steeds als die grens zich iets verschuift er weer een beetje verder overheen te gaan. Natuurlijk met het effect dat de grens zich weer opnieuw verschuift. Wat in het geval van de Deense cartoons echter ook mee speelt is het feit dat de ophef zelf voor de meeste mensen de bron was. Zo is het een feit dat echt niet alle betogers die op 4 februari 2006 de ambassade van Denemarken in Damascus in brand hebben gestoken de cartoons überhaupt gezien en beoordeeld hebben. Het werd door hun gezien als een belediging van de Islam en een belediging van hun cultuur. Het feit dat er een belediging gemaakt was, was voor hen genoeg om dergelijke acties te ondernemen. Het punt is dat deze cartoons de hele discussie omtrent de Islam en de vrijheid van menings uiting hebben opgelaaid (al dan niet zo bedoelt).

In dit geval kan de humor dus door mensen als kwetsend en beledigend beschouwd worden. Volgens de (Nederlandse) wet gaat dit echter niet te ver vanwege het recht op vrijheid van meningsuiting. Maar je kunt je afvragen of de wet in dit geval het gene is wat bepaald of deze humor te ver gaat. Eer zijn verschillende vormen van (visuele) humor die te ver gaat (of de grens op zoekt) waarvan het beledigen van groepen mensen of culturen er 1 is. Een voorbeeld van een andere vorm hiervan is te zien in dit affiche van Stefan Sagmeister. Dit affiche is gemaakt voor de AIGA en betreft de informatie over dit evenement zoals prijzen, data en inhoud. Echter Stefan Sagmeister heeft er een extra laag aan toegevoegd. Hij vond op dat moment dat het slecht gesteld was met de grafische industrie en wilde de pijn die dat hem deed weergeven. Zo heeft hij bij zichzelf door een assistent met een mes de informatie voor dit evenement in zijn lichaam laten kerven. Het affiche heeft een hoop commotie teweeg gebracht. Mag men zichzelf bewust pijnigen met het doel dit

Denk bijvoorbeeld aan de reclame van Zwitsal, die bij aankondiging van de zwangerschap van Maxima een paginagrote advertentie bracht met de kop ‘Hofleverancier in spe’ of Durex naar aanleiding van het huwelijk tussen Willem-Alexander en Maxima; ‘tijdelijk geen hofleverancier; als het om de troonopvolging gaat, zullen wij er niet tussen zitten’. Voor deze vorm van reclame is zelfs de ‘gouden inhaak-medaille’ bedacht door Peter Strating. Deze wordt elk jaar uitgereikt aan het beste idee binnen deze vorm van reclame maken.

In principe lijkt deze vorm van humor niet zoveel kwaad aan te kunnen richten, maar het gaat vooral om het feit dat het bij wet verboden is om mensen te portretteren. In veel gevallen zal er weinig ophef ontstaan rond dergelijke reclame omdat het op een vrij onschuldig niveau blijft en over het algemeen gewoon grappig gevonden wordt. Echter in sommige gevallen halen dergelijke acties wel het nieuws zoals bijvoorbeeld de flyer die in 2008 rond Koninginnedag uitgebracht werd als uitnodiging voor een antikoningshuis feest van de Amsterdamse anarchisten. Hierop is een illustratie te zien van de Koningin aan de galg. een foto te van de kabinetsleden in de Ridderzaal met de

knalrode tas van Dirk van den Broek onder de stoel te zien. Daarboven stond in grote letters “De boodschap is duidelijk!” en eronder “blijf scherp”. Bewust is hier inbreuk gedaan op het portretrecht van het voltallige kabinet. Dit is dus bij wet niet toegestaan! Dit is ook al gebleken uit een advertentie die korte tijd ervoor was gepubliceerd door de Kijkshop waarin Balkenende geportretteerd werd. De Kijkshop heeft hiervoor een fikse boete gehad. Volgens de makers van de Dirk van den Broek advertentie ligt de grens van de humor in dit soort gevallen daar waar je mensen in kwaad daglicht gaat zetten, ze geweld aan doet, of er een karikatuur van maakt. In dit geval is daar volgens Piet Hein Smit (van XXS) geen sprake van; “Het enige wat we gedaan hebben is er een boodschappentas bij geshopt, volstrekt realistisch gezien de teneur van de troonrede en vooral ook het gevoel van het volk.” Daarbij was Dirk van den Broek niet de enige die van de gelegenheid gebruik maakten om hun merk onder de aandacht te brengen. Ook ABN-Amro, Telfort en het Kruidvat pakten uit met knipogen naar de begroting.

Dit soort advertenties zijn een voorbeeld van wat in het vak ‘inhaak-reclame’ wordt genoemd. In dit geval springen ontwerpbureaus in op actuele gebeurtenissen om, meestal met een flinke dosis humor, aandacht te vragen voor de betreffende opdrachtgever. Je ziet dit soort activiteiten veelal rond de EK’s en de WK’s en de Olympische spelen, maar ook bijvoorbeeld bij gebeurtenissen rond het Koningshuis.

Daarbij zou humor ook ongepast gevonden kunnen worden omdat een thema zich om etische redenen niet hiervoor leent. Bijvoorbeeld als het gaat om humor omtrent iemands overlijden, of een terroristische aanslag. Echter is dit een gebied waarin de grenzen zich vaak verschuiven en de grens voor sommige mensen al overtreden is waar dit voor andere mensen niet hard genoeg kan zijn. Voor sommige mensen een begrijpelijk gegeven, maar voor andere wordt het een sport om zo hard mogelijk op humoristische wijze te shockeren en dan nog het liefst zo snel mogelijk na de actualiteit waar het betrekking tot heeft. Zo is het bijvoorbeeld voor veel ouderen onder ons nog steeds schokkend om met humor geconfronteerd te worden die te maken heeft met de tweede wereldoorlog terwijl voor de jeugd van tegenwoordig dergelijke humor als een van de betere wordt ervaren. Mocht dus iemand uit de doelgroep van bijvoorbeeld het onderstaande beeld dit beeld treffen zal deze het kunnen waarderen, maar mocht iemand van ‘de oude garde’ ermee geconfronteerd worden zal dit herinneringen oproepen die liever niet aan de orde waren geweest.

Er zijn nog een aantal vormen van hoe humor te ver kan gaan. Deze zijn niet echt gerelateerd aan de drie eerder genoemde wijze waarop dit gebeurd, maar het betreft hier het feit dat humor niet altijd en overal gepast is. Dit moet de ontwerper ten alle tijden op de juiste manier hanteren. De ontwerper moet op juiste manier afbakenen wanneer humor op een geschikte en gewenste manier bijdraagt aan het richten van de aandacht van het publiek en wanneer niet. Bijvoorbeeld bij die vormen van communicatie waarbij een gevaar van afleiding aanwezig is. Het is bijvoorbeeld makkelijk om bij een bord over een parkeerverbod humoristisch te zijn en er nog een bord onder te hangen waarop staat “En je waagt het niet!”. Dit lijkt in eerste instantie te werken omdat het publiek in dit geval uit zijn verwachtingspatroon getrokken wordt en zich nu wel twee keer bedenkt voor hij zijn auto daar weg zou zetten, echter toch vormt deze manier van humor een gevaar van afleiding in het verkeer en zou daarom niet gebruikt mogen worden. Binnen alle vormen van communicatie waarbij het gaat om regels, verboden of belangrijke routing (bijvoorbeeld naar nooduitgangen en dergelijke) zou men geen humor mogen gebruiken. De kans is bijvoorbeeld klein dat een nooduitgang gebruikt zal worden en daarbij leent iets dergelijks (zoals uit de afbeelding blijkt) zich uitstekend voor een humoristische toepassing, maar op het moment dat er gevaar aanwezig is, zou men nooit of te nimmer geconfronteerd mogen worden met dergelijke zaken.

Bronnen

Literatuur:

Sigmund Freud:‘De grap en haar relatie tot het onbewuste’ (1988); Simon Critchley: ‘On humor’ (2002);

Henri Bergson: ‘Het lachen’ (1993);

Beryl McAlhone en David Stuart: ‘a smile in the mind’ (1996); Steven Heller: ‘Design humor’ (2002);

Jean-Louis Barsoux: ‘Funny Business’ (1993);

Stefan Sagmeister: ‘Sagmeister made you look’ (2001);

Robert Klanten, Nicolas Bourquin, Thorsten Geiger: ‘Tres Logos’ (2006);

scripties:

Robert Knight: ‘Wie dit leest is gek’ (2008); Tom van Selman: “Humor in ontwerp’ (2007);

Intervieuw:

Wim le Mair (over de filosofie van het komische);

Met dank aan:

Ewan Lentjes Internet: www.wikipedia.org www.vandale.nl www.adsoftheworld.com www.communicatie.net www.uvv.be www.peterwesterlaken.nl Conclusie

Iedereen vind het fijn om te lachen, daarbij is het gezond en voel je je goed als je regelmatig lacht. Dit zijn dingen die visuele humor met je kan doen. Met deze serieuze benadering van humor is het misschien iets beter te verklaren waarom er op bepaalde momenten gelachen wordt, echter de enige conclusie die valt te trekken is dat humor een complex begript is en blijft, ook de kennis van de superioriteitstheorie, de incongruentietheorie en de ontladingstheorie zal daar geen verandering in brengen. Echter hoop ik met deze scriptie toch iets bijgebracht te hebben over het begrip humor. De 21 categorieën kunnen eveneens helpen om de humor waaraan men bloot gesteld wordt te begrijpen, of er in elk geval een structuur in aan te kunnen brengen. Het nut van humor rijkt verder als gedacht bij benadering van het onderwerp, maar voor de gevaren van (slechte) humor geld het zelfde.