Werkprogramma van de Raad voor Geesteswetenschappen voor 2005 en volgende jaren

Werkprogramma van de

Raad voor Geesteswetenschappen

voor 2005 en volgende jaren

De tekst van dit krachtens het reglement voor de adviesraden uit te brengen voortschrijdend

werkprogramma is gedeeltelijk gelijk aan het 'Werkprogramma voor 2004 en volgende jaren'.

De Raad voor Geesteswetenschappen (RGW) is een van de adviesorganen van de

KNAW. De RGW werd in 1987 ingesteld met als doel de geesteswetenschappen te

bevorderen en hun positie te versterken. Hij doet dit in algemene zin door gevraagd en

ongevraagd adviezen over alle aspecten van de beoefening van de

geesteswetenschappen en over het ten aanzien daarvan door de overheid te voeren

beleid uit te brengen. Daarnaast organiseert de Raad discussiebijeenkomsten en voert

hij regelmatig overleg met andere partijen uit het veld: NWO, VSNU, faculteiten,

onderzoekscholen en onderzoeksinstituten.

Het verkennen van wetenschapsterreinen vanuit een wetenschappelijk perspectief is één

van de specifieke taken van de RGW. Het gaat daarbij niet om het schetsen van de

kwantiteit en de kwaliteit van onderzoek en onderwijs zoals bij beoordelingen en

visitaties, maar om het in kaart brengen van wetenschapsintrinsieke ontwikkelingen. De

KNAW hanteert de volgende definitie: ‘Een wetenschapsverkenning is een door

wetenschapsbeoefenaren breed gedragen systematische oriëntatie op de toekomstige

ontwikkelingsmogelijkheden van een bepaald wetenschapsgebied.’

1. Algemeen

De Raad voor Geesteswetenschappen (RGW) zal zich de komende jaren onder andere

bezighouden met verkenningen op het gebied van de geesteswetenschappen. Hij zal zich

inzetten voor de uitvoering van de aanbevelingen in het verkenningsadvies over taalkunde en

letterkunde, dat in 2004 onder de titel ‘Gij letterdames en gij letterheren’. Nieuwe

mogelijkheden voor taalkundig en letterkundig onderzoek is verschenen. Daarnaast zullen in

2005 de werkzaamheden van de verkenningscommissie archeologie worden afgerond en zal het

verkenningsrapport worden gepresenteerd. Daarna zal in overleg met het dagelijks bestuur van

de KNAW gewerkt worden aan de implementatie van het verkenningsadvies. Tevens zal in

2005 met het bestuur van de Afdeling Letterkunde gesproken worden over de wenselijkheid van

een verkenning media- en communicatiestudies. Dit gesprek zal worden gevoerd naar

aanleiding van de rapportage van de voorstudiecommissie.

Daarnaast zal de RGW adviezen geven over belangrijke aspecten van de beoefening van de

geesteswetenschappen en over het ten aanzien daarvan te voeren beleid. Ook ‘oudere’

onderwerpen als de beoordeling van geesteswetenschappelijk onderzoek en de

onderzoekscholen in de geesteswetenschappen blijven op de agenda staan.

2. Verkenningen op deelgebieden van de geesteswetenschappen

Implementatie:

Verkenning taalkunde en letterkunde

Het verkenningsadvies is op 16 maart 2004 verschenen onder de titel ‘Gij letterdames en gij

letterheren’. Nieuwe mogelijkheden voor taalkundig en letterkundig onderzoek in Nederland.

De RGW heeft op 11 juni 2004 een eerste brede conferentie naar aanleiding van dit

verkenningsadvies georganiseerd. Onderzoekers op het gebied van de taalkunde en de

letterkunde, een decaan van een letterenfaculteit, een directeur van een onderzoeksinstituut, een

directeur van een onderzoekschool, de voorzitter van het gebiedsbestuur Geesteswetenschappen

van NWO en de directeur Geesteswetenschappen NWO hebben toen op het verkenningsadvies

gereageerd. Duidelijk werd dat met name de positie van het letterkundig onderzoek kwetsbaar

is. Een punt van zorg is vooral het gebrek aan dialoog tussen complementaire benaderingen in

het letterkundig onderzoek. Een regelmatig gesprek daarover zou de theoretische en

methodologische precisie en zelfreflectie, maar ook de samenwerking tussen onderzoekers bij

concrete projecten ten goede komen. Deze discussie is ook van belang in verband met de

beoordeling van het onderzoek, die vaak ideologisch gekleurd is.

Tijdens de implementatie van het verkenningsadvies zal de RGW zich daarom richten op het

letterkundig onderzoek. In dit kader vond op 26 november 2004 een conferentie over ‘Nieuwe

perspectieven in het letterkundig onderzoek’ plaats. Sprekers uit Duitsland en de Verenigde

Staten gaven een beeld van de veranderende positie van het letterkundig onderzoek in hun land.

Aan de hand van korte positiebepalingen van vier Nederlandse onderzoekers werd vervolgens

gediscussieerd over de toekomst van het letterkundig onderzoek in Nederland. De lezingen van

de buitenlandse sprekers worden gebundeld in de RGW-publicatie New prospects in literary

research.

Naar aanleiding van deze conferentie heeft de RGW op 13 april 2005 een beleidsoverleg met

NWO en de onderzoekscholen georganiseerd. Afgesproken is dat de RGW een task force op de

rails zal zetten, waarin vertegenwoordigers van NWO, de onderzoekscholen en de RGW zitting

hebben. Taak van deze task force is het ontwikkelen van een gemeenschappelijke activiteit voor

AIO’s en het jaarlijks organiseren van een bijeenkomst over vernieuwing in het vakgebied.

Bekeken dient te worden of deze task force in de toekomst los van de KNAW kan functioneren.

Daarnaast is de RGW voornemens met de ESF een internationaal congres over de toekomst van

het letterkundig onderzoek te organiseren. Hij zal dit doen in nauwe samenwerking met de

onderzoekscholen op het gebied van de letterkunde.

In uitvoering:

Verkenning Archeologie

Een voorstudiecommissie heeft onderzoek gedaan naar de noodzaak van een verkenning

archeologie. Zij heeft in de zomer van 2004 gerapporteerd en het dagelijks bestuur van de

KNAW geadviseerd een verkenning archeologie uit te voeren. Deze verkenning is in het najaar

van 2004 gestart. De verkenningscommissie bestaat uit de volgende personen:

prof. dr. Jos Bazelmans

prof. dr. Henry Hooghiemstra

prof. dr. Maarten Jansen

prof. dr. Eric Moormann

prof. dr. Douwe Yntema, voorzitter

prof. dr. Daan Raemaekers

dr. Koen Hilberdink secretaris/projectleider

In 2005 zal de commissie haar werkzaamheden afronden en het verkenningsrapport presenteren.

In voorstudie:

Verkenning media- en communicatiestudies

Urgentie wordt door de RGW onderkend inzake de media- en communicatiestudies. Dit nieuwe

veld raakt en incorporeert diverse componenten uit de geesteswetenschappen (esthetische,

narratieve, ethische en informatieve) en de sociale wetenschappen (marktonderzoek,

effectonderzoek en attitudenmeting). De massale studentenbelangstelling voor deze

interdisciplines leidt nationaal en internationaal tot overbelasting en het is de vraag of die

opleidingen over voldoende onderzoekscapaciteit beschikken en reeds geworteld zijn in een

traditie. Ook is het de vraag of de wetenschappelijkheid van het nieuwe veld wel voldoende is

gegarandeerd. De trek naar deze interdisciplines gaat gepaard met een afname van het aantal

studenten in de traditionele talen- en cultuurstudies. Enkele hebben daardoor zelfs de

ondergrens bereikt. Is de vrees voor het verlies van een harde kern van kennis en kunde, eigen

aan een talenstudie, gerechtvaardigd? Vermindering van de talenkennis en taalbeheersing zou

ernstige gevolgen hebben voor ons relatief kleine taalgebied in een integrerend Europa.

Een verkenning vindt bovendien aanleiding in het NWO-programma ‘Transformaties in Kunst

en Cultuur’ en de adviesbrief ‘Geëngageerde geesteswetenschappen’ van de AWT.

Het dagelijks bestuur van de KNAW heeft in 2004 een voorstudiecommissie ingesteld, die

bestaat uit de volgende personen:

prof. dr. Paul van den Hoven

prof. dr. Peter Neijens

prof. dr. Erwin Seydel

prof. dr. Anneke Smelik

prof. dr. William Uricchio

prof. dr. Frank van Vree

Projectleider/secretaris: dr. Koen Hilberdink

Op basis van het voorstudierapport dat de commissie in 2005 zal uitbrengen, beslist het

dagelijks bestuur of er een verkenningscommissie wordt ingesteld.

Tijdschema

Letterkunde:

13 april 2005: beleidsoverleg RGW, NWO en onderzoekscholen over het letterkundig

onderzoek in Nederland

15 september 2005: eerste bijeenkomst task force

2006: internationaal congres in Amsterdam.

Archeologie:

2005: publicatie van het verkenningsadvies.

2006: implementatie

Media- en communicatiestudies:

2005: uitbrengen verslag voorstudiecommissie.

2005: eventuele start van de verkenning.

2006: uitbrengen en publicatie van het verkenningsadvies.

3. Adviezen

Nieuwe adviezen:

Geschiedenis van de wetenschappelijke disciplines

De afnemende formatie voor het onderzoek naar de historische component van verschillende

vakgebieden baart de RGW zorgen. De RGW heeft in 2003 reeds actie ondernomen op het

gebied van de rechtsgeschiedenis. Ook dit vak wordt steeds minder herkenbaar in de curricula

van de juridische faculteiten. Bovendien is de laatste jaren een aantal leerstoelen verdwenen.

Deze actie van het RGW-bestuur werd door het veld met instemming begroet.

De RGW onderzoekt nu de mogelijkheden voor een advies over de meer specialistische

vakgebieden. Naast de rechtsgeschiedenis wordt de studie naar de historische component van

een groot aantal disciplines bedreigd. Enkele voorbeelden om de gedachten te bepalen: de

geschiedenis van de natuur-, technische en medische wetenschappen, de historische pedagogiek

en de economische geschiedenis.

In opdracht van de RGW heeft inmiddels een stagiair van de VU een inventariserend

vooronderzoek gedaan naar de leerstoelconfiguratie per faculteit vanaf de jaren vijftig van de

vorige eeuw. Dit onderzoek is in maart 2005 afgerond. Op grond van dit onderzoek heeft het

bestuur zijn eerste conclusies getrokken. Vervolgens zijn adviezen ingewonnen bij

vertegenwoordigers uit de verschillende vakgebieden en heeft het bestuur geconstateerd dat de

situatie per vakgebied sterk verschilt. Bij rechtsgeschiedenis lijken de problemen het grootst te

zijn en is er duidelijk behoefte aan stimulering en sturing

.

De RGW zal op diverse plaatsen

aandacht vragen voor de wetenschapsgeschiedenis en initiatieven op dat terrein aanmoedigen.

De recente aanstelling van een KNAW-Muller hoogleraar in Utrecht is hierbij een positief

signaal. Ook zal de RGW meedenken over conferenties over wetenschapsgeschiedenis die in

samenwerking met o.a. het Huygens Instituut, het Lorentz Center en het NIAS in 2006 worden

georganiseerd.

Onderzoekscholen Geesteswetenschappen

De RGW zal de landelijke ontwikkelingen op het gebied van de onderzoekersopleiding

(graduate schools) op de voet blijven volgen. Ook de discussies over de dissertatie als

belangrijk onderdeel van de onderzoekersopleiding heeft zijn aandacht. Zij zal waar nodig

acties van het dagelijks bestuur van de KNAW ondersteunen.

Filosofie

De RGW overweegt een vervolg te geven aan Wegen in de wijsbegeerte, het advies over de

filosofie dat in 2004 als webpublicatie is uitgebracht. Er is momenteel veel gaande binnen de

filosofie en een aantal jongere filosofen heeft kenbaar gemaakt geïnteresseerd te zijn in

vervolgacties. De RGW onderzoekt hoe zij hieraan gehoor kan geven. Begin 2006 zal in ieder

geval een bijeenkomst voor jongere filosofen worden georganiseerd. Zij kunnen dan reageren

op de bevindingen in het advies en daaraan de recente ontwikkelingen binnen het vakgebied

spiegelen.

Informatievoorziening op het gebied van de geesteswetenschappen

De RGW heeft in 1997 het advies De computer en het alfa-onderzoek uitgebracht. De

collectievorming op het gebied van de geesteswetenschappen is inmiddels grotendeels in

handen van de Koninklijke Bibliotheek. Het RGW-bestuur vindt het belangrijk op de hoogte te

blijven en zal haar bemoeienis met de KB-werkzaamheden institutionaliseren. Daarnaast heeft

het bestuur een commissie ingesteld die een advies zal voorbereiden over de informatie- en

literatuurvoorziening op het gebied van de geesteswetenschappen. NWO zal in een vroeg

stadium bij de advisering worden betrokken.

Te implementeren adviezen:

Beoordelingsmethoden van geestes- en sociaal-wetenschappelijk onderzoek

In het voorjaar van 2003 verscheen het advies Nederlands, tenzij... Tweetaligheid in de geestes-,

en de gedrags- en maatschappijwetenschappen. Namens de RGW zaten vervolgens twee leden

in de SWR/RGW-Commissie ‘Beoordelingsmethoden van Geesteswetenschappelijk en

Sociaal-Wetenschappelijk onderzoek’. Deze commissie heeft zich gebogen over de volgende

vraagstelling: ‘Op welke wijze dient geesteswetenschappelijk en sociaal-wetenschappelijk

onderzoek te worden beoordeeld en welke rol dient het sciëntometrisch onderzoek in deze

beoordelingswijzen te hebben?’ Op 21 juni 2005 heeft de commissie haar advies Judging

research on its merits tijdens een symposium gepresenteerd. De RGW zal zich samen met de

SWR inzetten voor de implementatie van dit advies.

4. Internationalisering

De geesteswetenschappen spelen een belangrijke rol in de sociale en culturele debatten in

Europese Unie. Die rol is niet altijd zichtbaar en om die reden wordt er door een groot aantal

organisaties op Europees niveau gesproken over de wijze waarop de geesteswetenschappen

zichtbaarder kunnen worden. De RGW volgt deze initiatieven op de voet, maar kan niet overal

actief participeren. Hij zal daarom op het gebied van internationalisering samenwerking op

ambtelijk en bestuurlijk niveau met Geesteswetenschappen van NWO uitbreiden. Alleen zo is

het mogelijk alle initiatieven te volgen en waar nodig een bijdrage te leveren.

5. Samenwerking NWO/Culturele Dynamiek

De RGW is er voor de onderzoekers en moet ook een stimulerende rol kunnen spelen bij de

totstandkoming van de onderzoekprogramma’s. Door de onafhankelijke positie kan de RGW

samenwerkingsverbanden smeden die door allerlei institutionele belangen vaak gefrustreerd

worden. De RGW brengt op neutraal terrein vertegenwoordigers van onderzoekscholen samen

die o.a. coöperatie in de onderzoeksprogrammering nastreven. Het beleidsgesprek letterkunde is

een initiatief dat als voorbeeld kan dienen. De RGW onderzoekt hoe hij ook een rol kan spelen

bij het leveren van input voor het NWO-thema Culturele Dynamiek.

6. Alfaberaad

De voorzitter en de secretaris nemen deel aan het Alfaberaad, het overleg tussen

vertegenwoordigers van NWO, de VSNU en de KNAW.

7. Conferenties van de RGW

De RGW wil enkele plenaire bijeenkomsten houden over actuele onderwerpen. De RGW heeft

reeds drie onderwerpen in beraad: het engagement van de geesteswetenschappen, digitalisering

als ondersteuning in de geesteswetenschappen en de opkomst van lectoren in het hoger

beroepsonderwijs.

Geletterdheid

De RGW-najaarsconferentie op 28 oktober 2005 zal gaan over geletterdheid. Zes sprekers

zullen die middag vanuit verschillende invalshoeken aandacht besteden aan het probleem van

de overdracht van kennis van complexe teksten. De volgende vragen staan centraal: Hoe

stimuleer je (jonge) mensen klassieke werken te lezen in een tijd van internet, computergames

etc.? Hoe maak je oude cultuur sprekend? Kan historische letterkunde nog wel interessant zijn

voor jonge mensen? Waarom is lezen belangrijk en welke competenties doe je daarbij op? Leidt

lezen tot een betere schrijfvaardigheid? Hoe is de situatie op middelbare scholen; leidt hetgeen

je daar leert tot meer lezen, i.h.b. het lezen van complexe teksten? Is het huidige

literatuuronderwijs wel leesbevorderend of moet het anders? Hoe zit het met de aansluiting van

het middelbaar onderwijs op het universitair onderwijs? Bestaat geletterdheid in andere media

dan taal? Wat zijn naast taal de overige media van de geesteswetenschappen? Wat is de relatie

tussen die verschillende media? En hoe is de situatie in bijvoorbeeld Frankrijk?