EEN TOUR IN TALLINN
gidsen en hun verhalen tijdens en na de Sovjetoverheersing
Annemarie van Mossel Churchill-laan 8/2 1078 EE Amsterdam (020) 3791084/ (06) 11065999
studentnr. 9806687
november 2002
Doctoraalscriptie Culturele Antropologie/ Sociologie der Niet-Westerse Samenlevingen
Faculteit der Maatschappij en Gedragswetenschappen Universiteit van Amsterdam
VOORWOORD
Het afgelopen jaar zijn mij een groot aantal personen en instanties geheel belangeloos van grote dienst geweest. Dankzij hen heb ik het gehele traject van dit
doctoraalonderzoek met heel erg veel plezier kunnen afleggen.
Rob van Ginkel heeft mij tijdens het veldwerkonderzoek en gedurende het schrijfproces begeleid. Mijn dank gaat uit naar het goede advies en het eerlijke commentaar dat hij me bood, de vrijheid die ik kreeg gedurende het onderzoek en de periode van schrijven, en de telkens weer zeer snelle reactie.
Verschillende mensen in Nederland reikten mij advies en gegevens aan, dachten met een kritische blik mee, en toonden continue belangstelling. Ik dank mijn familie, vrienden en collega's (in het bijzonder mijn ouders, Bas en Han voor hulp bij het maken van de scriptie), de FMG voor de geboden financiële steun, dhr. Reuderink en mevr. Gaemers voor hun enthousiasme in het verschaffen van informatie .
Met hele plezierige herinneringen kan ik terugdenken aan de drie maanden die ik in Tallinn heb mogen doorbrengen. Een groot aantal personen en instanties zijn mij van dienst geweest: André Help, Airi Kana en Ambassadrice mevr. van Vliet, de City Paper, de Eesti Rahvusraamatukogu, Elo Mets en Piret Kallas, Helbe Ojasoo, Kätlin Saarest, Liina Org, Margit Hallmägi, Margit Keller, Merje Liiv, de gastvrouwen van Olde Hansa, Steve Roman, de Tallinn this Week en Tiina Peil. Mijn speciale dank gaat uit aan de familie Raudsepp voor het prachtige appartement dat ik heb mogen betrekken.
Tenslotte dank ik de hoofdpersonen van deze scriptie, oftewel gidsen uit Tallinn. Alliis, Aino, Aino, Anna, Anneli, Deniss, Eve, Gea, Grete, Helle, Kaie, Katrin, Kristel, Kristi, Kristina, Kristina, Laura, Liina, Miina, Niina, Olga, Tannel, Tiiu, Ülle en Vidali ben ik zeer erkentelijk voor de openhartige gesprekken en de geboden gastvrijheid en gezelligheid. Hopelijk verdwijnen dankz~j de gidsen alle misvattingen over Estland die als gevolg van haar geschiedenis zijn ontstaan en zullen het land en haar inwoners in toenemende mate de positieve bekendheid en internationale waardering genieten die zij wensen en waar zij naar mijn mening alle recht op hebben.
J .M.C. van Mossel Amsterdam, november 2002
5'AMENVATTING
Een tour in Tallinn: gidsen en hun verhalen tijdens en na de Sovjetoverheersing
Deze scriptie is gebaseerd op veldwerkonderzoek onder gidsen werkzaam in Tallinn, de hoofdstad van Estland. De volgende hoofdvraag heeft hiervoor als basis gediend: Wat voor beeld van de Estse identiteit brengen gidsen aan de hand van toeristische symbolen naar voren in het systeem van toeristische representaties in Tallinn en tot in hoeverre is dit beeld beïnvloed door en gereconstrueerd na de verkregen
onafhankelijkheid van de Sovjet Unie?
Estland is een relatief 'jonge' staat en het land kent een geschiedenis die vrijwel onaf gebroken in het teken van overheersing heeft gestaan. In deze scriptie wordt de aandacht gevestigd op de wijze waarop Estland gedurende en na de
Sovjetbezetting in het internationale toerisme een beeld van zichzelf heeft uitgedragen en wordt gepoogd te achterhalen waarop deze constructie van een toeristische
identiteit zich baseert. Op basis van observaties en interviews is gebleken dat nationale historiografie en ook collectief gedachtegoed omtrent een vermeend nationale karakter hierin een grote rol spelen. In het geval van Tallinn is, ten gevolge van de kortstondige verblijven van toeristen, een gids niet zelden de enige
representant van de stad en het land waarmee de bezoeker in aanraking komt. Hierdoor vervult deze een belangrijke rol als culturele tussenpersoon tussen
bezoekende en gastcultuur. Het verhaal - en daarmee het toeristische beeld - wat de gids gedurende een sightseeing tour uitdraagt, blijkt binnen iedere context een unieke vorm en inhoud aan te nemen. Dit houdt onder andere verband met persoonlijke en sociale achtergronden van zowel de gids als de toerist, de aard van de relatie tussen beide, de bezochte plaatsen tijdens de tour, en de toegepaste vertelgenres. Daarnaast kan de politieke situatie op een bepaald moment van aanzienlijke invloed zijn op de werkomstandigheden van de gids, wat eveneens een weerspiegeling heeft op de vertellingen. Een toeristische manifestatie is altijd een - enerzijds bewust en van tevoren opgezet, anderzijds onbewust en spontaan - geconstrueerd beeld van de sociale werkelijkheid en is hiermee, in navolging op Dean MacCannell ( 1979), te omschrijven als een staged authenticity. Een sightseeing tour onthoudt daarmee de toerist - in mindere of meerdere mate - toegang tot de alledaagse werkelijkheid van de door hem of haar bezochte cultuur. Gedurende de Sovjetoverheersing bestond ei;
publiekelijk uit te dragen beeld van de E.S.S.R. en de onder de bevolking in private sfeer voortlevende Estse tradities en herinneringen aan een Estse 'eigenheid'. Gidsen stonden in dienst van de staat en hun werkzaamheden werden gecontroleerd door de KGB.
De terugkeer naar onafüankelijkheid in het land in 1991, de verkregen vrijheid in bewegen en spreken, en ook het wegvallen van het IJzeren Gordijn zijn van
ongekende invloed op de werkwijzen van de gidsen. Niet alleen zijn er nu de mogelijkheden om alle plaatsen in het land te bezoeken en een 'eerlijk' verhaal te vertellen, oOk is de tegenwoordige constructie van een Estse identiteit een nieuwe richting ingeslagen. Bepaalde elementen uit de Estse- voornamelijk door 'vreemde' bezetters bepaalde - geschiedenis zijn na de ervaringen van de Sovjettijd geaccepteerd en worden gebruikt ter legitimatie van de vanuit historisch perspectief
vanzelfsprekende Noord Europese gerichtheid van het land. Tegelijkertijd wordt over het geheel genomen het grootste deel van het Estse verleden in contrast gesteld met het heden en de toekomst, wat tot uitdrukking komt in het vertoog van '700 jaar onderdrukking tot overwinning'. Dit vertoog komt als rode draad naar voren in de toeristische representatie door gidsen en wordt gefundeerd door diverse toeristische symbolen. Drie hiervan worden in de scriptie aan de orde gesteld: de Estse natuur, de Song Festivals en de Fins-Oegrische herkomst van het volk. Theoretische kaders ter onderbouwing van het geheel aan empirisch materiaal zijn onder andere ontleend aan Dean MacCannell, Peter Niedermüller en Anthony Cohen.
SUMMARY
Een tour in Tallinn: gidsen en hun verhalen tijdens en na Sovjetoverheersing
This thesis is based on fieldwork research among tourist guides in Tallinn, the capita! of Estonia. The following main question served as a base: What image of the Estonian identity do guides bring up in the system of touristic representation in Tallinn and to what extent has this image been influenced by and reconstructed after the obtained independence of the Soviet Union?
Estonia is a relatively 'young' state and the country owns a history that has almost continuously been characterised by foreign domination. In this thesis attention is focused on the way in which Estonia has expressed a self-image in international tourism during and after Soviet rule. Besides, it is attempted to retrieve on what this construction of touristic identity is based. As is evident from observations and interviews, national historiography as well as collective thoughts about an alleged national character play a significant role in this process. In the case of Tallinn, as a result of the short-lived visits of tourists, a guide is not infrequently the only representative of the city and the country that the visitor comes into touch with. Therefore, this guide plays an important part as a cultural intermediary between visiting and host culture. The story - and with it the touristic image - that the guide passes on during a sightseeing tour, appears to be unique in the shape and contents of every single context. This has among others to do with personal and social
backgrounds of the guide as well as the tourist, the nature of the relationship between both of them, the places visited during the tour and the used narrative style. Moreover, the politica! situation at a certain moment can have a considerable influence on the work situation of the guide, which is reflected in his stories. Being on the one hand consciously and designed in advance, on the other hand unconsciously and
spontaneously, a touristic manifestation is always a constructed image of the social reality and, according to Dean MacCannell (1979), it can be defined as a 'staged authenticity'. Therefore, a sightseeing tour will always to a smaller or larger ex tent -keep the tourist away from the everyday reality of the host community. During Soviet rule the rnajority of the guides feit a discrepancy between the public image of the E.S.S.R. that had to be propagated and the in private atmosphere continuing Estonian traditions and memories of an Estonian identity. Guides were in the service of the state and the KGB carefully checked their activities.
The return to the independence of the country in 1991, the obtained freedom of rnovement and speech and also the fall of the Iron Curtain have been of great influence on the working methods of the guides. The result was not only the
possibility to visit all the places in the country and to tell a 'true' story, but it also gave the presentconstruction of an Estonian identity the possibility to strike out on a new course. Certain elements of the Estonian history, mostly detennined by a foreign rul er, were accepted after the experiences of the Soviet times and are currently used as a legitimization of the North European orientation of the country, which is from the historica! point of view self-evident. At the same time the biggest part of Estonian history is generally contrasted with the present and future, which is expressed in the discourse of 'from 700 years of oppression to defeat'. This discourse comes up as the thread in the touristic representation by guides and is founded by several touristic symbols. Three of them are described in this thesis: the Estonian nature, the Song Contests and the Finno-U gric origin of the people. Theoretica! frameworks that are used to found the empirica} material are among others derived from Dean
MacCannell, Peter Niedermüller and Anthony Cohen.
INHOUDSOPGAVE Voorwoord Samenvatting Summary 1. Inleiding 'Staged authenticity' Toerisme in Tallinn
Gidsen, symbolen en verhalen Vraagstelling en theoretische kaders Onderzoeksmethodologie
Scriptieopzet Ten slotte
2. Ontwikkelingen in Estland
Estland
Reizen in vroegere tijden
Estlands eerste onafhankelijkheid, 1918-1940 De Estse Socialistische Sovjet Republiek Toerisme in de E.S.S.R.
Vrijheid
3. In de voetsporen van een gids
Op pad door de stad
4. Gidsen in Tallinn
De herkomst van de gids
Gidsen in Tallinn: diversiteit en organisatie Rollen en vaardigheden van de gids
Relaties van de gids Gedragscodes
Het verhaal van de gids Werken in de Sovjet Unie
Controle en de keus: leugen of waarheid De ommekeer Conclusie ii 1ll v
1
2 3 4 6 8 9 10 11 11 12 14 17 18 21 2526
38
39 41 42 4547
48 50 53 54 555. Een veranderlijke geschiedenis
Symbolen en vertogen in het toerisme
Nationale geschiedschrijving: 'invention' van een tijd Het verloop van de Estse geschiedschrijving
De rol van de ander in de 'Estse' geschiedenis Onder de Sovjet Unie
Estse geschiedenis vanuit Ests perspectief Een weg naar vrijheid
De herschreven geschiedenis Sociale herinnering
6. De Estse identiteit
Theoretische visies op een identiteitsconstructie Het erfgoed van de ander
Het schizofrene karakter van de E.S.S.R. De nieuwe eigenheid
Het Estse vertoog Muziek in het vertoog Natuur in het vertoog
Fins-Oegrische herkomst in het vertoog De noordelijke oriëntatie
Conclusie
7. Slotbeschouwing Bibliografie
Verantwoording van de afbeeldingen
57
57
58 59 6062
67
69
70 7276
78 78 80 82 83 84 85 8789
90
92
96
104HOOFDSTUK 1 Inleiding
Een in 1970 gepubliceerde Duitstalige reisgids over de Estse Sovjetrepubliek leidt als volgt in:
Tallinn, die Hauptstadt der Estnischen SSR, liegt an der Südküste des Finnischen Meerbusens, nicht weit von neinundfünfzigsten Breitengrad. Tallinn hat 355.000 Einwohner und ist eines der wichtigsten
wissenschaftlichen und kulturellen Zentren der Sowjetunion sowie eine bedeutende Industrie- und Hafenstadt und eine wichtige Basis der Hochseefischerei. Der Estnische SSR ist eine der kleinsten Sowjetrepubiieken - sie ist 45.215 Quadratkilometer groB und bat
130.000 Einwohner. Seit dem Sommer 1940 ist die Estnische SSR eine Unionsrepublik.
Was gibt es in Tallinn Sehenswürtiges? Das Meer und die weiBen Nächte
Die tausendjährige Vergangenheit der Stadt Die vielen mittelalterlichen Bauten
Das Tallinner Freilichtmuseum
Die Tallinner Elektromotoren, Bagger, Halbleiter,
Quecksilberdampf gleichrichter, MeBgeräte, Musiktruhen, Konzertflügel, Möbel, Wohnraumleuchten, Jachten. Gummispielsachen, chemische Erzeugnisse und Skier sind überall bekannt.
Tallinn <larf nie fertig werden. (Reinsalu 1970:3)
Later, in de jaren '90, een tekst in een toeristische folder van het Estonian Tourist Board:
If you're longing fora getaway that will give you that tingle of
discovering something new anq untried, something exciting and magical, you need not travel outside mainstream Europe. You need only look towards this trendy, Nordic-feeling nation of 1,4 million people. It offers you an adventure you will never forget.
Ina world that can at times seems overly packaged, Estonia remains refreshingly genuine and uncontrived. Having cast off
communist rule more than ten years ago, Estonia has thrown her doors back open to the world and invited visitors to carne sample her charms.
The country' s beautiful castles, old cities, man01· houses, forests, beaches and islands -- as its people - speak for themselves. And they teil a moving story.
This is not only a nation with a touching, visible past; it's a nation that is as progressive and hip as it is history-filled and quaint. lts
spectacular progress since restoring its independence in 1991 is
epitomized by its impressive Internet infrastructure, considered one of the most advanced anywhere in the world. Even in the depths of the
countryside, you're almost as likely to see a villager surfing the Internet as milking a cow. (Estonian Tourist Board)
Het eerste citaat vestigt de aandacht onder andere op de industriële rijkdom van Tallinn, hoofdstad van de toenmalige Estse Socialistische Sovjet Republiek. Tallinn, omdat de overige ESSR slechts onder zeer uitzonderlijke omstandigheden voor buitenlandse bezoekers toegankelijk was. Industriële rijkdom, omdat de industrie van de Estse deelstaat van de Sovjet Unie in hoog aanzien stond en daarom in de internationale toeristische representatie een functie kon vervullen als ideaalbeeld van de Sovjet industrie. De tweede tekst benadrukt Estlands gehele culturele, natuurlijke en historische diversiteit. Niet zozeer contrasterend, maar eerder aanvullend hierop -in het kielzog van haar historische omstandigheden - beschrijft het Estonian Tourist Board in deze tekst de razendsnelle ontwikkelingen die Estland heeft doorlopen en de kenmerken van moderniteit die het land tegenwoordig eigen zijn. Beide teksten echter, ofschoon zo anders van inhoud, nodigen toeristen uit tot het 'ontdekken' van iets kenrnerkends, iets 'authentieks' van het betreffende gebied.
'Staged authenticity'
Een veelbesproken onderwerp in de antropologie van het toerisme is de noodzakelijke ontdekkingsreis van cultuurtoeristen op zoek naar authenticiteit in de gastcultuur. De reis van de toerist is hierin vergelijkbaar met een pelgrimstocht: 'The motive behind a pilgrirnage is similar to that behind a tour: bath are quests for authentic experiences' (MacCannell 1979:593). Authenticiteit blijkt binnen de toeristische representatie een vrijwel onmogelijke toestand, en daarom stelt MacCannell (1979, 1976) voor te spreken over staged authenticity, dat wil zeggen een bewust opgezette 'authenticiteit'. Deze wordt door toeristen als authentiek ervaren of dient tenminste zo te worden
ondervonden, maar houdt in feite de toerist van de 'ware' authenticiteit weg. Dat betekent dat een zoektocht voor de toerist naar werkelijkheid in een andere cultuur, altijd gedoemd is te mislukken, alhoewel de toerist zich daar zelf niet direct bewust van zal zijn. 'Sightseers ar~ motivated by a desire to see life as it is really lived, even to get in with the natives, and at the same time, they are deprecated for always failing to achieve these goals. The term "tourist" is increasingly used as a derisive label for someone who seems content with his obviously înauthentic experiences' (MacCannell
1976:94). De zoektocht van de toerist begint bij vooraf geformuleerde concrete beelden of symbolen van de te bezichtigen locatie, die hem reeds bekend waren of die hij zich door bestudering van reisgidsen en -- brochures eigen maakt. Een voorbeeld van een manifestatie van staged authenticity is een sightseeing tour, waarin diverse elementen van een cultuur worden gecombineerd, diverse kijkjes achter de schermen worden geboden, diverse shows worden opgevoerd, om een 'compleet',
'representatief' en 'waarheidsgetrouw' beeld van de cultuur te presenteren. Dat wat de toerist getoond wordt, zal deze aannemen als zijnde karakteristiek voor de bezochte cultuur. Echter, in feite gaat het om elementen van een uiterst doordachte en
grotendeels van tevoren opgezette pe1:formance die getoond dient te worden om de toerist een specifiek beeld van een cultuur na te laten.
'Authenticiteit' wordt een nog problematischer begrip, wanneer het grootste deel van de visueel aanwezige elementen ter presentatie van een cultuur deze cultuur eigenlijk niet toebehoort of wanneer de historische betekenis van deze elementen bepaald is door een ander regime. Hoe manifesteert een toeristische identiteit, een
staged authenticity van een land zich in een stad bijvoorbeeld tijdens bezetting? En na
de bezetting, hoe 'eigen' en 'authentiek' zijn de bezienswaardigheden, als deze grotendeels onder en door een bezetter zijn gecreëerd, en wanneer de meeste geschiedenis van een land door de ander bepaald is?
Toerisme in Tallinn
Deze vragen kwamen bij mij op vóór en tijdens mijn drie maanden durende leeronderzoek in Tallinn, Estland. Deze locatie is niet zonder reden gekozen. Mijn interesse ging uit naar een onderzoek rondom toeristische beeldvorming binnen een land dat zich niet wereldwijd en voorgoed laat symboliseren door een enkel icoon zoals de Eiffeltoren, het vrijheidsbeeld of misschien een molen. Ik zocht naar een land waar één en ander had plaatsgevonden waardoor toeristische symbolen minder
vanzelfsprekend zijn, om zo te kunnen traceren hoe een cultuur zich laat manifesteren binnen een specifieke context en waarom.
Overal ter wereld is toerisme sterk gerelateerd aan sociale, economische en politieke omstandigheden binnen een land. In Estland traden grote veranderingen op binnen het toerisme, doordat het land in 1991 haar onafhankelijkheid wist te
herstellen na ruim 50 jaar Sovjetoverheersing. Om Jaakson te citeren: 'Tourism in any society is part of the social, politica! and economie framework of that society and tourism reflects changes in that framework. The Soviet past forms the framework for the transformation of Estonian tourism today' (Jaakson 1996:618). Vijftig jaar Sovjetbezetting beïnvloedde niet alleen vijftig jaar lang het toenmalige toerisme in Estland. Ook de huidige toeristische infrastructuur en beeldvorming hebben hun vorm gekregen als gevolg van de geschiedenis van het land.
Gedurende haar eerste onafhankel~jkheidsperiode van 1918 tot 1940 raakte Estlands toeristische infrastructuur steeds beter georganiseerd. Gedurende de Tweede Wereldoorlog en het bewind van Stalin was het land echter geheel gesloten voor bezoekers van buitenaf. Maar al spoedig hierna, halverwege de jaren '50, keerde het tij en deden zich de eerste mogelijkheden voor buitenlandse bezoekers voor om het land te bezichtigen. Tijdens de Sovjetperiode was de aard van het toerisme echter niet te vergelijken met de situatie van tegenwoordig. Restricties en controle vanuit
Moskou bijvoorbeeld hadden grote invloed op de mogelijkheden voor zowel toeristen als mensen werkzaam binnen Estlands' toerisme. In de Sovjettijd en ook nu nog concentreert het toerisme zich op de beschermde middeleeuwse hoofdstad Tallinn, wat betekent dat ook de meeste toeristische instellingen hier gevestigd zijn. Tallinn leek mij daarom de meest geschikte onderzoekslocatie binnen Estland.
Gidsen, symbolen en verhalen
Tallinn is een belangrijke havenstad gelegen aan de Golf van Finland en de meeste toeristen arriveren hier per schip. Omdat een bezoek aan de stad vaak onderdeel uitmaakt van bijvoorbeeld een cruisetocht langs steden als Helsinki, St. Petersburg, Stockholm en Riga, verblijven de inkomende toeristen slechts een dag of dagdeel in Tallinn. Een sightseeing tour is in dit geval bijna noodzakelijk voor de bezoekers om tenminste de belangrijkste bezienswaardigheden te kunnen zien. Als gevolg hiervan is de gids van deze tour vrijwel de enige representant van het land met wie de toeristen in contact komen. Daarom bestaat - ondanks het feit dat het meeste onderzoek binnen
de antropologie van het toerisme de toeristen zelf heeft betroffen - mijn 'onderzoekspopulatie' grotendeels uit de gidsen van Tallinn.
In hun verhalen maken gidsen gebruik van een vrij constant canon aan toeristische symbolen, zoals bezienswaardigheden, attracties en monumenten. De betekenissen die gidsen aan deze symbolen toekennen, oftewel de verhalen die ze eromheen vertellen, zijn door de historie voortdurend aan veranderingen onderhevig.
Daarnaast zijn ze zeer plaatsgebonden en gevoelig voor individuele interpretatie en ervaring (o.a. Cohen 1985, Leach 1976, Mach 1989). Dat heeft tot gevolg dat er rondom één symbool vaak een diversiteit aan verhalen bestaat. Toch kent ieder symbool wel een gestandaardiseerd kernverhaal en vormt de sightseeing tour als geheel een dwarsdoorsnede van een aantal - binnen een specifieke culturele context geldende - verhandelingen. Het toeristisch vertoog dat dientengevolge wordt uitgedragen, zal ik in deze scriptie aan de orde stellen, omdat het een belangrijke functie vervult in het weergeven van een bepaalde werkelijkheid, oftewel een staged
authenticity. Hughes beargumenteert voor mij het belang van het constateren van een
vertoog: 'It categorizes phenomena and provides frameworks through which "reality" may be discussed ... [It] is a system of statements through which reality is constructed (Hughes 1995:797). Gidsen zijn de uitdragers van het vertoog, en vervullen hiermee een rol als intermediair tussen de gastcultuur en die van de toerist.
Mijn belangstelling gaat uit naar de wijze waarop de Estse identiteit naar voren wordt gebracht in de gidsverhalen die aan de hand van diverse al dan niet visuele -toeristische symbolen tot stand komen. Daarnaast vind ik de herkomst en betekenissen van deze symbolen en verhalen van belang en de eventuele veranderingen hierin door de tijd heen. Ook zal de mate waarin deze toeristische symbolen te verbinden zijn aan een vermeende alledaagse Estse identiteit aan de orde komen.
Behalve me te richten op de inhoud van gidsverhalen heb ik mij verdiept in de 'kneepjes van het vak'. Wat zijn essentiële bekwaamheden van gidsen, hoe zijn zij opgeleid, hoe ziet hun algehele werksituatie eruit, aan welke andere personen en instellingen binnen het toerisme zijn zij verbonden, enzovoort. Het is van belang deze zaken aan de orde te stellen omdat de context waarbinnen een gids werkzaam is eveneens het uit te dragen toeristische beeld zal beïnvloeden.
Het geheel aan verhalen en vakbekwaamheden heb ik voortdurend geprobeerd vanuit een historisch perspectief te bezien, om verschillen en overeenkomsten tussen
gidswerk en toeristische representatie nu en in de Sovjettijd te kunnen aanduiden en het veranderingsproces te kunnen traceren.
Vraagstelling en theoretische kaders
De in dit werk te beantwoorden hoofdvraag, een herformulering van de reeds vóór het onderzoek opgestelde vraag, luidt als volgt:
Welk beeld van de Estse identiteit brengen gidsen aan de hand van toeristische symbolen naar voren in het systeem van toeristische representaties in Tallinn en in hoeverre zJjn in dit beeld verschillen aan te tonen tussen de situatie van t~jdens en na Estlands bezetting door de Sovjet-Unie?
Drie theoretische kaders zijn met betrekking tot deze vraag van belang, en deze zullen in de volgende hoofdstukken nader aan de orde komen. Ten eerste zal ik dieper ingaan op de rol van gids binnen een kader van de antropologie van het
toerisme, een postmoderne theoretische stroming die in de hierboven reeds geciteerde Dean MacCannell, een van haar grondleggers zag. Van belang is de wijze waarop een 'authentieke' toeristische representatie aan de hand van een - min of meer - vast canon aan symbolen en het bestaande vertoog rondom verhalen wordt gecreëerd. Factoren die hierop van invloed zijn, zijn onder andere de tijd waarin en ook de plaats waarop een situatie zich afspeelt, de persoonlijke achtergronden van de gids en de aanwezigheid van een bepaald 'type' toerist.
Een tweede theoretisch kader hangt samen met de constructie van een
zogenaamde Estse toeristische identiteit. Uitgangspunt hierin is dat de (re )constructie van een identiteit altijd plaatsvindt door een gelijktijdige positionering tegenover een verwante of relevante 'ander': 'Individuals are said to define themselves by reference toa significant other' (A. Cohen 1985: 115). Op de grens tussen zelf en 'ander' is het onderscheid tussen de twee groepen zichtbaar, en daarom: 'The boundary represents the mask presented by the community to the outside world; it is the community's public face' (A. Cohen 1985:74). De identiteit van de Estse bevolking lijkt zich op deze wijze door de eeuwen heen altijd te hebben gedefinieerd in relatie tot haar overheerse1' of onderdrukker: de Denen, Zweden, Duitsers en Russen. '700 Jaar slavernij' is een bekende mythe waarmee de Esten zich in het verleden konden identificeren, en aan de hand waarvan zij hun positie binnen eigen land kenden. De toeristische Estse identiteit laat zich hiernaast nog vormen in relatie tot een tweede
soort 'ander', namelijk de toerist. Met het komen en gaan van diverse 'verwante anderen' in de Estse geschiedenis is haar identiteitsontwikkeling ook een voortdurend product van de tijd. 'Any question of identity is clearly dependent on the social and politica! maps of the time, on the categories avaîlable for the marking of self/ other or us/ them boundaries, and on the particular salience of any one set of these categories' (McDonald 1993:228). In mijn scriptie zal ik onder andere ingaan op de aard van de Estse identiteit door de tijden heen tot nu toe (o.a. Unwin 1999, Dirks 1995, Viires
1999, Ruutsoo 1997) en hoop ik aan te geven in hoeverre deze op basis van wetenschappelijk onderzoek aangenomen Estse identiteit overeenkomt met de
identiteit zoals deze zich binnen de toeristische representatie manifesteert. Van belang hierbij is in het achterhoofd te houden dat een Estse identiteit zich mogelijk op
explicietere wijze laat uitdrukken binnen het toerisme (Macdonald 1997:156; MacCannell 1979:598-599).
Een toeristische identiteit kenmerkt zich volgens Lanfant door een aantal factoren: 'Identity is a product to be offered to the consumer, a product manufactured and packaged according to marketing procedures. The past history and memory -are seen as "touristic resources"' (Lanfant 1995:8). Identiteitsvorming is constant in ontwikkeling en individuele en collectieve herinneringen en ook de 'officiële' geschiedenis worden voortdurend hervormd en herschreven. Meestal is dit een onbewust proces: orale overlevering laat herinneringen transformeren en ook de officiële geschiedenis vraagt eens in de zoveel tijd om een tweede of derde druk.
Een derde theoretische context hangt daarom samen met de herinterpretatie van de geschreven geschiedenis als gevolg van grote politieke veranderingen en de rol van individuele en collectieve herinneringen hierin. Toen de Sovjet-Unie zich in 1940 Estland toeëigende, veranderde de geschiedenis van Estland ook. Vanuit politieke doeleinden herschreven de Sovjetautoriteiten bewust de officiële geschiedenis van Estland, trachtten zij bepaalde herinneringen te vervangen door nieuwe ideeën die beter binnen de Sovjetgedachte pasten. De Estse identiteit moest vervangen worden door een vereenzelviging met de Sovjetrealiteit. Echter, de Estse bevolking bezat -misschien als gevolg van haar historische achtergrond - het vermogen gedurende deze vijftig jaar een dubbelzijdig masker te dragen ter zelfbescherming. In het publieke en officiële veld gedroeg zij zich naar de wens van de autoriteiten. Thuis echter kende de bevolking haar culturele eigenheden maar al te goed: nationalistische liederen wèrden hier gezongen, kerstfeest moest ondanks het verbod toch gevierd en de Estse vlag
stond in de kast te wachten op een politiek herstel. Toen Estland in 1991 haar
onafüankelijkheid wist terug te krijgen, liep zij wederom aan tegen een noodzakelijke herinterpretatie van de geschreven geschiedenis. Deze liet zich vormen op basis van bronnen vanuit haar eerste onafüankelijkheidsperiode en van een collectieve
herinnering. Herinnering en geschiedenis zijn vanuit dit perspectief altijd nauw verweven en dit komt in de gidsverhalen op concrete wijze naar voren.
Onderzoeksmethodologie
De hoofdvraag bracht mij tot drie maanden veldwerk in Tallinn, in de periode van 4 maart tot en met 1 juni 2002. Ik heb hier van drie onderzoeksmethoden gebruik gemaakt: interviews, archief- en literatuuronderzoek en participerende observatie.
De meeste interviews heb ik gehouden onder de gidsen werkzaam in Tallinn. Een belangrijke indeling die te maken is onder de gidsen, zoals zij zelf ook aangeven, houdt verband met de periode waarin zij als gids werkzaam zijn (geweest). Sommigen waren al werkzaam tijdens de Sovjettijd, anderen zijn begonnen in het afgelopen decennium. Leeftijd, attitudes, culturele en sociale afkomst, geslacht, opleiding, gesproken talen, persoonlijke interessen en herinneringen, al deze elementen dragen daarnaast bij tot verschillende werkwijzen en individueel verschillende verhalen van gidsen. Gedurende mijn verblijf in Tallinn heb ik 26 gidsen uitgebreid geïnterviewd over hun verhalen en verdere werkervaringen. Alle interviews, die in het Engels plaatsvonden, heb ik opgenomen en vervolgens uitgeschreven. Naast interviews met gidsen vonden gesprekken of interviews met andere mensen plaats die op enigerlei wijze een rol in het Estlandse toerisme vervulden op wetenschappelijk niveau, vanuit overheidsorganen, gesubsidieerde instellingen of eigen ondernemingen.
Naast het houden van interviews heb ik mij in de Estonian National Library voornamelijk verdiept in oude en nieuwe reisgidsen van Estland. Een informante van het Estonian Tourist Board vertelde mij reeds aan het begin van mijn
onderzoeksperiode dat heel wat materiaal vanuit de Sovjet tijd in Estland verloren is gegaan na de terugkeer tot onafhankelijkheid. Desondanks is er in (de archieven van) de bibliotheek nog het één en ander aan materiaal te vinden. Reisgidsen en -brochures hier zijn te vinden vanaf de periode van Estlands eerste onafhankelijkheid, 1918
-1940; daarnaast bestaan er gidsen geschreven in de Sovjettijd; en ten slotte bestaat er zeer veel toeristische lectuur gepubliceerd vanaf 1991. Uit bestudering van tekst en beeld in deze gidsen en brochures kon ik afleiden hoe het toerisme zich in Estland
door de jaren heen ontwikkeld heeft en ook wat de diverse toeristische imago's in de verschillende tijden waren die aan de hand van specifieke symbolen en verhalen aan Estland waren toegekend.
Ten slotte heb ik als participerend observant een aantal keren deelgenomen aan een tour. Twee maal heb ik een Offïcial Tallinn Sightseeing Tour gemaakt - een tour, georganiseerd door bureau Reisiekspert waarop individuele toeristen zich kunnen inschrijven - en hieraan heb ik dan ook in de rol van toerist deelgenomen, zonder de daadwerkelijke reden van mijn aanwezigheid bekend te maken. Daarnaast heb ik eenmaal aan een tocht door Tallinn deelgenomen, waarbij zowel de klant als gids afwisten van het feit dat ik aan een leeronderzoek werkte. Ook heb ik eenmaal een tocht vergezeld in de rol van 'gids in opleiding'. Naast tochten in Tallinn ben ik in de gelegenheid gesteld bus- en wandeltours te maken naar Tartu, de universiteitsstad van Estland; Pärnu, het zomeroord van Estland; en Paldiski, een voormalige militaire Sovjetbasis die nu geleidelijk weer als stad nieuw leven wordt ingeblazen. Gedurende deze drie tochten waren de gids en klanten op de hoogte van mijn werkelijke reden van deelnawe aan de tour als onderzoekend student.
Omdat ik mij in dit onderzoek toeleg op de creatie van het toeristisch beeld laat ik de consument hiervan, de toerist, vrijwel geheel buiten beschouwing. Wel zij opgemerkt dat deze de vorm en inhoud van het beeld enigszins zal beïnvloeden als gevolg van zijn of haar persoonlijke en nationale achtergronden. Ook zal iedere toerist het toeristisch beeld anders ontvangen, interpreteren en eventueel uitdragen. In
hoofdstuk vier zal de relatie tussen toerist en gids daarom aan de orde komen, maar omdat de inbreng van de toerist in de creatie van het beeld relatief gezien vele malen kleiner is dan die van de gids (mede dankzij de culturele heterogeniteit van de totale groep toeristen die Tallinn zal bezoeken), speelt deze een minimale rol in dit
onderzoek. Ook daarom hebben er geen gesprekken met toeristen plaatsgevonden.
Scriptieopzet
Mijn scriptie is als volgt opgebouwd. In het volgende hoofdstuk zal ik een historische achtergrond voorafgaande aan het hedendaagse Estland schetsen waarin de situatie van het onderzoek op dit moment te plaatsen valt. Een grote rol is hier weggelegd voor de geschiedenis van het toerisme in Estland. Het derde hoofdstuk brengt ons naar de hoofdstad Tallinn en hierin beschrijf ik een sightseeing tour zoals deze zou künnen plaatsvinden. Het vierde hoofdstuk behandelt het praktische werk en de ervaringen
van gidsen, gekoppeld aan een theoretisch raamwerk betreffende de antropologie van het toerisme en de rol van de gids in de beeldvorming in vertogen aan de hand van symbolen. In hoofdstuk vijf zal ik ingaan op de verhalen van gidsen gegrond in de Estse historiografie op dit moment in het vrije Estland in vergelijking met die tijdens haar bezetting door de Sovjet-Unie. Te hanteren theorie zal hierbij het (her)schrijven en interpreteren van geschiedenis betreffen. Ook persoonlijke ervaringen en
herinneringen blijken uit mijn interviews en observaties een belangrijke rol te spelen. In hoofdstuk zes zal ik enkele elementen behandelen die kenmerkend worden geacht voor de identiteit van Estland. Op basis van een alomvattend heersend vertoog zal ik ingaan op de rol van Estse songfestivals en orale tradities, de natuur en de herkomst van bet Estse volk en hun taal. Hierin zal ik aangeven hoe deze symbolen verbonden zijn met toeristische representaties. Aan te voeren theoretische concepten in dit hoofdstuk houden verband met identiteitsvraagstukken. Ten slotte zal hoofdstuk zeven enkele terugblikkende, samenvattende en concluderende opmerkingen bevatten.
Ten slotte
Het is van belang om vooraf op te merken dat de situatie zoals die zich binnen Estland voordoet op zich staat en niet te vergelijken is met de situatie in andere voormalige Sovjetstaten. Ondanks het feit dat tijdens de Sovjetheerschappij politiek en economie centraal georganiseerd waren en ondanks Russificatieprocessen die tot de Hom.o Smjeticus zouden moeten leiden, behield iedere staat toch in meer of mindere mate een eigen identiteit, in het bijzonder op het culturele vlak. Ook wat toerisme betreft bevond de Estse deelstaat - zoals iedere - zich in een unieke positie, wat onder andere toe te schrijven is aan haar geschiedenis als autonome staat, haar economische en culturele relaties met West Europa en haar geografische positie 85 km van Finland (o.a. Parming & Järvesoo 1978: 3-10). Sinds het uiteenvallen van het Sovjetrijk vinden heropbouw en ontwikkelingen in de diverse deelstaten ook met uiteenlopende snelheid en impact plaats. Estland kenmerkt zich door een zeer snelle technologische en economische vooruitgang en profileert zich sinds mei 2002 onder de leuze
Positively Tran.~f'onning1•
1
Deze slogan is het land toegekend door het Brand Estonia Project, een project dat in april 2001 opgestart werd, onder Enterprise Estonia viel en een imago voor Estland zou ontwerpen voor zakelijke doeleinden. Aanvankelijk kreeg het project veel financiële overheidssteun, die met de komst van een nieuwe regering in 2002 werd ingetrokken omdat de Estlandse bevolking veel kritiek had op de hoogte van de subsidie. Daardoor werden de mogelijkheden voor het project beperkt en sindsdien vestigde het
HOOFDSTUK2
Ontwikkelingen in Estland
Estland
'Maar groter dan Nederland, Zwitserland en Denemarken zijn we zeker, kijk zelf maar op de kaart.' Niet zelden lieten de trotse Estse gidsen deze opmerking vallen. Estland, met een oppervlakte van 45.227 km2 nauwelijks groter dan Nederland, wordt
omsloten door de kalksteenbaaien van de Finse Golf, de Baltische Zee en de Golf van Riga. Estland is een vlak land, het hoogste punt (318m) bevindt zich in het zuiden. Estlands natuur kenmerkt zich door ongereptheid en veel bos-, moeras- en
watergebieden zijn in het verleden tot beschermde nationale parken verklaard. Dieren zoals wolven, beren en lynxen vinden hier hun thuis. Aan de noord- en westkust van Estland bevindt zich een aantal eilanden waar de bewoners in het alledaagse leven nog zeer sterke oude tradities kennen. Zuidelijk buurland is Letland, en over de oostgrens, die grotendeels gelegen is in het Peipsimeer (Peipsi Järv), ligt Rusland.
In Estland wonen J .439.2002 inwoners en dit inwonertal is momenteel dalende, vanwege een groter aantal sterftes dan geboortes. 65% van de inwoners van Estland draagt de Estse etnische nationaliteit, 28% is Russisch en een minderheid van 7% bestaat uit onder andere Ukraïners en Wit-Russen. In Tallinn, de hoofdstad van Estland, is het aantal Esten ongeveer gelijk aan het aantal Russen. Niet alleen Russische cultuurelementen krijgen in Tallinn een plaats. Ook andere Europese machthebbers vestigden zich hier in het verleden met als gevolg dat er tegenwoordig veel uitheemse culturele invloeden terug te vinden zijn.
Tallinn ligt op slechts 85 km afstand van Helsinki, direct aan de Finse Golf. Haar gunstige ligging maakt deze stad sinds oudsher al tot het economische en politieke centrum van het land. Naast veel moderne en oudere gebouwen die dienst doen in de zakelijke sector, bezit Tallinn een bijzonder mooi middeleeuws
stadscentrum dat beschermd wordt door de nog vrijwel geheel intact zijnde
stadsmuren met verdedigingstorens. Dit stadscentrum maakt deel uit van de UNESCO werelderfgoedlijst en trekt jaarlijks honderdduizenden bezoekers.
voornamelijk de aandacht op het creëren van een imago dat voor het in Tallinn gehouden Eurovisie Songfestival dienst deed.
2
per 1 januari 2000, Statistica! Office of Estonia, 2001.
Reizen in vroegere tijden
Buitenlandse bezoekers zijn Estland nooit vreemd geweest. Al sinds de middeleeuwen trok het land en in het bijzonder de toenmalige hanzestad Tallinn - die destijds onder Duitse heerschappij stond - mensen uit alle windstreken van Europa. Onder hen waren veel zeelieden en kooplui, maar ook kunstenaars, diplomatieke
vertegenwoordigers, geestelijken en leden van koninklijke huizen (Rannu 1990: 16). Het gilde van de Zwarthoofden, een groep ongetrouwde kooplieden die zorgdroeg voor het sociale leven in Tallinn, organiseerde de ontvangst van bezoekers en verschafte hen zonodig onderdak (Pullat 1983:23).
Uit de l 7e - de Zweedse - eeuw zijn een aantal verhalen bekend van groepjes ambassadeurs en af ge vaardigden die de wereld afreisden. In An Account of the Journey to Muscovy and through Muscovy to Persia (1647) bijvoorbeeld is te lezen
hoe het gezantschap Holstein, bestaande uit onder andere diplomaten, rechters, kooplieden, tolken en bedienden in 1635 Tallinn aandeed op hun reis naar Perzië. Olearius, de auteur van het werk, biedt hier een sfeerschets van Tallinn toentertijd
An important trading town, meant by its natural location for commerce -with its magnificent harbour and wonde1ful roadstead howing enormous conveniences for navigation ... Churches, monasteries and dwelling houses were built in .. .lts streets are lined with buildings and warehouses for importing and exporting goods. It is considered the most important, and, for Russian trade, the most convenient port. Ships of all countries often arrive here. (Olearius in Rannu 1990: 13)
De bekendste en voor lange tijd ook de enige Angelsaksische
reisbeschrijvingen van Estland vormen de brieven van Elisabeth Rigby - ook wel Lady Eastlake - aan haar moeder, die vertellen over haar verblijf aan de Estse kust. De brieven zijn in 1841, in de tijd van de heerschappij van Russische tsaren, gepubliceerd onder de titel A Residence on the Shores of the Ba/tic (Dullerits
1937: 196). Zoals uit Lady Eastlake's resiverslagen blijkt, ontstond rond deze tijd een nieuwe vorm van reizen: 'Indeed, tra vel prior to the peak of the industrial period in Europe was not commercial business based on the mass movement of people, but inclividual level activity rneant to develop one's health, mind and body and reserved for aristocrats and other monied and privileged individuals' (Tuominen 1999: 29). Enkel mensen uit de hogere politieke en culturele kringen van de maatschappij konden zich deze vorm van ontspanning veroorloven. Bekend is dat Estland in deze
tijd bezoekers begon te trekken vanwege haar beroemde modderbaden voornamelijk gelegen aan de westkust. Daarnaast was er een aantal reizigers dat Estland aandeed vanwege familie-, vrienden- of kennissenbezoek. Ook kreeg Tallinn bezoekers die veelal op doortrek waren vanaf St.Petersburg of via de zee aankwamen. Volgens Kirby liet de reiziger naar noordelijke landen zoals Estland zich kenmerken als enigszins prozaïsch en bewust van de invloed van klimaat op het karakter (Kirby
1995:47).
Reizen door Estland was in die tijd niet ongevaarlijk: rovers lagen op de loer en het noordelijke klimaat zorgde soms voor problemen. Daarom trokken reizigers vaak in konvooien begeleid door dienaars. In de winter werd soms gebruik gemaakt van paardensleeën. De toeristische voorzieningen in die tijd beschrijft Kirby als volgt:
Small provincial towns, with their low wooden houses and dusty streets, offered little to delay the traveller. Most were like the small towns on the banks of the river Aa, memorably described by the Baltic German writer Julius Eckardt, where the main politica! excitement was provided by the early temperance movement and the establishment of a seminary for schoolteachers, where respectable citizens dozed over the staid columns of Das Inland or the Augsburger Allgemeine, spending their summer ielsure time in the skittle alley and their long winter evenings over cards and glasses of punch. Local centres of administrationsuch as Mitav, Reval and Arensburg could, however, offer a rather broader range of facilities and entertainments. (Kirby 1995 :55)
Aan het einde van de 19c eeuw werd bovendien een spoorwegverbinding gevestigd tussen een aantal steden in Estland en St. Petersburg en Moskou in Rusland.
De Estse boerenbevolking zelf verschafte de eerste vormen van toeristische dienstverlening (Tuominen 1999:31 ). Geleidelijk werden de modderbad- en
zomeroorden uitgebreid met steeds meer vormen van vermaak, zoals avondconcerten, feesten, gala's, theater, cabaret en speelvoorzieningen voor kinderen. Met de
verschillende elementen - transport, vermaak, faciliteiten, administratie, communicatie en organisatie die bijdroegen aan een primaire vorm van een toeristische infrastructuur was de basis voor verdere ontwikkeling gelegd.
Estlands eerste onafhankelijkheid, 1918-1940
Estland is een relatief jonge politieke staat en viert jaarlijks op 24 Februari haar onafhankelijkheidsdag. Hiermee refereert ze aan de cruciale dag in 1918, waarop het land zich voor het eerst in haar roerige geschiedenis onafhankelijk verklaarde. Onafhankelijk, na 700 jaar van bezetting - achtereenvolgens door Denen, Duitsers, Zweden en Russen - die in mindere of meerdere mate voor- of tegenspoed brachten.
In
het kielzog van 19e eeuwse verlichtingsideeën en de national awakening-beweginghad het idee van een autonome Estse staat in de beginjaren van de 20e eeuw concretere vormen aangenomen. Toch kon het idee pas een feit worden onder de juiste gebeurtenissen op het juiste moment. Estland bevond zich plotseling op de grenslijn van Duitse en Russische machtsuitbreiding en in deze hopeloze situatie zagen de Estse Provinciale Vergadering (Maapaäev) en het Committee van Senioren
van de Vergadering (Vanematekogy) zich genoodzaakt om snel en daadkrachtig te
handelen. Zonder enige voorbereidingen en met nog weinig publieke steun en
vertrouwen verklaarden zij Estland onafhankelijk op 24 Februari 1918, de dag waarop de Bolsjewieken Tallinn verlieten en de Duitsers deze stad naderden (Medijainen 2001:5).
De beginjaren van onafhankelijkheid waren niet gemakkelijk, maar in de loop der jaren groeide Estland uit tot een hoog ontwikkelde republiek, vergelijkbaar met West-Europese landen. In de beginperiode van Estlands onafhankelijkheid nam ook de interesse in het reizen toe en raakte de Estse toeristische infrastructuur steeds beter georganiseerd. Onder andere in Estonia as a Tourist Country (Dullerits 1937:
196-207) wordt uitgebreid ingegaan op de verbeterende toeristische voorzieningen zoals accommodatie, communicatie en vervoer en ook op de relatief lage prijzen in dit land. Naast de gezondheids- en zomerverblijven voornamelijk aan de westkust, groeiden de drie grote steden Tallinn, Tartu en Narva uit tot belangrijke toeristische centra. Ook trokken de westelijke eilanden en Zuid Estland door hun zichtbare rurale tradities een toenemend aantal bezoekers.
Al lange tijd stond Estland bekend om haar genezende modder, voornamelijk te vinden langs Estlands westkust. De modder - onttrokken uit het voortdurend stijgende zeebodemoppervlak kende een dusdanig specifieke chemische, mechanische en thermische samenstelling dat zij een helende invloed had op bijvoorbeeld reumatiek, longziektes en bepaalde 'vrouwelijke aandoeningen'. De
oorden werden voornamelijk door de in Estland heersende Baltisch-Duitse bovenlaag, en daarnaast de Zweedse, Engelse en Russische aristocratie bezocht.
In het bijzonder stond het pittoreske en zonnige stadje Haapsula - waar al in l 825 het eerste sanatorium door Dr. Carl Abraham Hunnius werd gevestigd - in de jaren '30 bekend om haar mooie stranden en haar genezende modderbaden als gevolg van haar specifieke locatie tussen bos en zee. Er waren in het begin van de 20e eeuw twee modderbadvestigingen die dagelijks 600 patiënten behandelden. Bezoekers waren voornamelijk Russische aristocraten uit St. Petersburg. Taylor beschrijft bijvoorbeeld dat vanaf halverwege de 19e eeuw de tsaren Nicholaas I en Alexander II het stadje met regelmaat bezochten (Taylor 1999: 155). Ook vermeldt een oud boek dat een Ests volksliedje in Haapsula de Russische componist Peter Tschaikowsky inspireerde tot het schrijven van een deel van zijn Symphonie Pathétique (Kompus &
Edelberg 1937: 97).
Daarnaast konden dagelijks 2000 patiënten terecht in Kuressaare, gelegen op het eiland Saaremaa. Ook Pärnu stond sinds 1840 al en tegenwoordig nog steeds -bekend als Estlands zomerstad. In Estlands eerste onafhankelijkheidsperiode wist Pärnu zich te ontwikkelen dankzij cle grote steun van de overheid. Vanwege haar ligging was het de zonnigste stad van het land, in het hoogseizoen steeg de
watertemperatuur tot 26 graden Celsius. In het noordoostelijke zomerverblijf N
arva-J oesuu, niet ver van de grens met Rusland, waren twee modclerbadvestigingen die gebruik maakten van modder uit Haapsula. Vanwege haar geografische ligging trok Narva-Jûesuu sedert de laatste decennia van de 19e eeuw net als Haapsula veel gasten vanuit St. Petersburg. Officieren en rijke aristocratie betrokken er 's zomers hun eigen, in Russische stijl gebouwde villa's. De Tallinnse bevolking bracht haar vrije tijd door in de buitenstad N5mme. Daarnaast was het strand van Pirita, gelegen aan de ruïnes van het in 1407 gevestigde Sint Brigitta-klooster, erg aantrekkelijk voor zowel de Tallinners zelf als de toeristen van elders. De belangrijke rol die zomer- en
modderkuuroorden in de periode voor en tijdens Estlands eerste onafhankelijkheid innam blijkt uit literatuur uit die tijd (o.a. Dullerits 1937:202, Estnischen
Turistenverein & Zentralbüro für den Turismus 1933:3).
Drie steden waren aan het begin van de 20e eeuw van belang in Estlands stadstoerisme: de gotische hoofdstad Tallinn, de classicistische universiteitsstad Tartu en de barokke grensstad Narva (Kompus & Edelberg 1937: 56). Van deze drie speelde Tallinn hierin verreweg de grootste rol. Reisinformatie voor buitenlandse bezoekers
was er voornamelijk in de Estse, Duitse en Engelse taal. De belangrijkste vreemde taal voor de Esten was in Estlands eerste onatbankelijkheidsperiode Duits, vanwege de grote invloed die de Baltische Duitsers hadden gehad. Tallinn was in de jaren '30 te bereiken per trein vanaf Londen, Hoek van Holland, Parijs en Berlijn via Riga en vanuit Moskou via Leningrad. Per boot konden bezoekers vanuit Londen, Stettin, Stockholm en Helsinki naar Tallinn reizen. Daarnaast waren er vluchtverbindingen met Londen, Riga, Berlijn, Parijs, Stockholm en Helsinki. Mensen vanuit Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije Denemarken, Duitsland, Nederland, IJsland, Italië, Japan,
Liechtenstein, Noorwegen en Zwitserland behoefden geen visum. In een stadsgids uit 1935 worden drie hotels aanbevolen en ook zes restaurants en zes cafés. Ook worden diverse voorzieningen beschreven, zoals post, telegraaf, telefoon; trams en taxi's; een groot aantal ambassades en consulaten; banken en politie. Tallinn kende veel
mogelijkheden tot vermaak: er waren vijf theaters, zes rnusea, vier voetbal- en athletiekstadia, paardenrace, tenniswedstrijden, en een souvenirwinkel. Via de Estse
Chamber of Comm.erce kon een bezoek aan een fabriek gebracht worden. Er bestonden drie publieke toeristische bureaus: het Eesti Reisibüroo, de Central Ofjïce for Tourism
in Estonia en Wagons Lits Cook, die zich bezighielden met de verkoop van reistickets, het verschaffen van toeristische informatie en literatuur, het regelen van visa, en het wisselen van geld.
Ook bestonden er al enige tijd een aantal officiële instanties die de organisatie van Estlands toeristische infrastructuur voor hun rekening hadden genomen. Sinds
1930 was er de Tourist Trafjic Association (~f Estonia, opgericht op initiatief van het Estse Ministerie van Communicatie, bestaande uit drie leden van een speciaal
hiervoor samengestelde commissie, en daarnaast drie andere leden vanuit het Ministerie van Communicatie, het Tallinnse stadsbestuur en de Estonian Tourist
Association. De Tourist Traffïc Association of Estonia hield zich voornamelijk bezig met het organiseren en ontwikkelen van toerisme in Estland en het promoten van Estlands bezienswaardigheden in het buitenland. In de jaren '30 bracht ze diverse pamfletten in grote aantallen uit, publiceerde artikelen en advertenties in buitenlandse kranten en tijdschriften, nam deel aan toerismecongressen en organiseerde reizen voor buitenlandse journalisten in Estland. In 1938 werd het Gesetz über die Regelung des
Tourismus uitgewerkt, ondertekend door de toenmalige president Päts en de minister van Sociale Zaken Kask. Hierin stond beschreven dat alle organisaties die op enigerlei wijze in het toerisme werkzaam zijn, zich zouden organiseren onder het ministerie
van Sociale Zaken in samenwerking met het Institutfür Naturschutz und Tourismus,
dat toezicht hield op alle bestaande toeristische voorzieningen, besluiten nam op basis van democratische beslissingen en zou zorgdragen voor groei van de sector
(Sozialministerium 1938).
Het vertrouwen in Estlands kortstondige onafhankelijkheid was groot. Taylor stelt vast dat in die tijd weinig mensen voorspeld zouden hebben dat de Estse staat slechts een zo kortstondig bestaan zou leiden. Uit alle geschreven bronnen sprak destijds nog het tegendeel. Zelfs in de eerste periode van de Tweede Wereldoorlog werd nog volop gewerkt aan de manifestatie van Tallinn als toeristische trekpleister, in verband met de verwachte Olympische Spelen van Helsinki in Juni 1940 (Taylor
1999: 13).
Toch werd de nieuwe situatie de Estse bevolking steeds duidelijker. De Tweede Wereldoorlog duurde in Esland tot 1944, er werden met name in Tartu zware gevechten gevoerd en ook Tallinn en Narva ontkwamen niet aan het oorlogsgeweld. De monumentale stad N arva werd vrijwel geheel verwoest. Vanaf 1944 werden de grenzen van de op dat moment ook in Estland gevestigde Sovjet-Unie vrijwel geheel gesloten voor zowel inwoners als buitenlanders: 'The Soviet authorities invited some
British journalists to Tallinn in October 1944 but then felt it necessary to censor their reports. No Westerners were subsequently permitted entry into Estonia until 1960' (ibid.: 15). Vanaf dat moment werd het IJzeren Gordijn voor Estland neergelaten en zou voor 45 jaar niet open mogen.
De Estse Socialistische Sovjet Republiek
De Sovjet-Unie vormde een politieke eenheid, bestaande uit een culturele diversiteit van 15 deelstaten. Estland was van hen en nam, zoals alle andere deelstaten, een unieke positie in binnen het rijk. Estlands specifieke situatie hield enerzijds verband met haar voorgeschiedenis als onafhankelijk land en anderzijds met haar relaties met het nabije kapitalistische Finland.
Verschillen binnen de Sovjet-Unie waren er niet alleen per locatie maar ook per periode. De aard en intentie waardoor de politieke leider van een bepaald moment zich kenmerkte, was van grote invloed op de situatie zoals die zich voordeed op allerlei fronten binnen de diverse deelstaten van de Unie. Zo zijn de t~jden van Stalin als de allerzwaarste omschreven. De naoorlogse jaren '50 stonden in de Estse SSR in het teken van landhervorming, onteigening, Russificatie, onderdrukking, arrestaties,
deportaties en tegelijkertijd de opbouw van de nieuwe Sovjetstaat. Na de dood van Stalin braken er mildere tijden aan, waardoor met name aan een Estse culturele opbouw, groei in landbouw en industrie en ook welvaartstoename voor de burgers kon worden gewerkt.
In
de jaren '70 daarentegen werd de vrijheid weer aan banden gelegd en stond opnieuw Russificatie op Moskou' s politieke agenda. Concreet gezegd betekende dit dat Russisch de 'language of friendship of nations' (Medijainen200l:14) werd, dat er een Russische migrantenstroom richting Estland koers zette, en dat het Estse culturele leven aan restricties onderworpen werd. Echter, hoe groter de politieke dmk vanuit Moskou, des te sterker tegelijkertijd het stille verzet en het nationale bewustzijn onder de Estse bevolking. Toen onder het bewind van Gorbachov in de jaren '80 de perestrqjka (wederopbouw) en glasnost (openheid)
werden ingezet, ontstond langzamerhand het juiste klimaat waarin de wens tot
onafhankelijkheidsterugkeer openlijk kon worden uitgesproken. Een milieukwestie in het noordoosten van Estland en de taal- en cultuurproblemen tussen de Russische en Estse inwoners gaven het onafhankelijkheidsstreven een sterke impuls. In 1988 vond in de drie Baltische Staten de Singing Revolution plaats, een massaal en dringend
-maar geweldloos -- verzoek om autonomie.
In
1989 organiseerden de drie staten een 600 km lange menselijke keten van Tallinn via Riga naar Vilnius. Deze tweesymbolische acties kwamen voort uit dezelfde gedachte. Nadat Litouwen zich als eerste Baltische staat in 1990 onafhankelijk verklaarde, raakten de veranderende denkbeelden en omstandigheden in Tallinn in een stroomversnelling. De situatie nam in augustus 1991 een onomkeerbare wending na de mislukte coup in het Kremlin en de bezetting van de Tallinnse televisietoren door de Sovjets. Op 20 augustus werd de officiële autonomie van Estland een feit.
Toerisme in de E.S.S.R.
ln de jaren '60 begon Estland deel uit te maken van het Sovjet toeristisch systeem, geheel georganiseerd vanuit Moskou. Drie organisaties - Intourist, Sputnik en
werkgevers tours - organiseerden reizen voor mensen vanuit het westen naar Estland. De reizen kenden grote beperkingen, groepen toeristen werden per bus via één
specifieke route veelal vanuit Moskou of St. Petersburg naar Tallinn geleid via de natuur - en niet door bijvoorbeeld de militaire industriegebieden - die Estland kende. Toeristen behoorden een façade van de Sovjetrealiteit te zien en ze werden in de gaten gehouden door medewerkers van de KGB. Tot het begin van de jaren tachtig was het
de meeste buitenlandse toeristen in Estland niet toegestaan Tallinn te verlaten en een verblijf mocht niet langer duren dan vier nachten. (Taylor 1999: 15). Wanneer in bepaalde gevallen toch een bezoek aan een lokatie buiten de stadsgrenzen van Tallinn kon worden gebracht, waren het huren van een taxi en een begeleidende Intourist gids verplicht ( l oth Caravan 1978: 9). De gehele noordelijke kuststreek was verboden
terrein in verband met eventuele vluchtpogingen en ook omdat hier veel militaire Sovjetbases gevestigd waren. In een aantal van mijn interviews werd gesproken over enkele gevallen van buitenlandse avonturiers die op vermomde wijze Tartu
probeerden te verkennen of over toeristen die per ongeluk van de route afraakten en hierdoor een militaire basis zagen.
Voor inwoners van de Sovjet-Unie bestond er al sinds de naoorlogse jaren een speciaal opgezet recreatiesysteem. Staatsbedrijven en gouvernementele organisaties hadden - in navolging van de reeds bestaande modderkuuroorden - sanatoria en gezondheidscentra voor hun arbeiders gebouwd in de nationale parken en natuurgebieden (met uitzondering van de kust) (Standl 2000:32). Voor de
Sovjetinwoners had 'vakantie' een plichtmatig karakter: het voornaamste doel was behoud van de gezondheid en werkgever bepaalde daarom hoe lang zij op vakantie mochten en wat zij dienden te ondernemen. Sport, gezondheid en het ontdekken van eigen land stonden hierin op het programma. Vergeleken met Litouwen en Letland was Estland veel minder geïncorporeerd in het officieel geplande recreatiesysteem van de USSR. Desalniettemin werden sommige kustplaatsen, in het bijzonder Pärnu, veelvuldig bezocht door de intelligentsia uit Moskou en St.Petersburg (Standl 2000:32). 3
Alle inkomsten vanuit het toerisme, in de jaren '80 jaarlijks zo'n 500 miljoen dollar (Mcintyre 1987 in Jaakson 1996:621), kwamen rechtstreeks in Moskou terecht. Het enige wat Estland overhield waren de winsten van souvenirwinkeltjes of
restaurants. Estlands bezoekers kwamen naast elders uit de Sovjet-Unie grotendeels uit Finland, vanwege haar neutrale positie ten opzichte van de Sovjet--Unie en vanwege haar zeer nabije ligging tot Tallinn. De Baltische staten - en Estland in het bijzonder - droegen het imago van 'het westen van het oosten'. Dit hield verband met de enigszins hogere levensstandaard die hier bestond in vergelijking met de rest van de Sovjet Unie en daarnaast het sterke gevoel van verbondenheid met
niet-3
In mijn onderzoek heb ik mij toegelegd op gidswerk in het internationale toerisme in Estland, daarom zal ik op het 'binnenlandse' toerisme, hier kort aangestipt, niet verder ingaan.
communistische landen zoals Finland (Standl 2000:32; Williams, Galbraith & Kokker 2000:26). Toen bleek dat Estland lucratief was als toeristische bestemming, begon Moskou in toenemende mate te investeren: Intourist bouwde in 1963 het Tallinn Hotel en in 1965 werd de veerdienst tussen Helsinki en Tallinn weer geopend. Dit had tot gevolg dat Estland geleidelijk weer kon beginnen met het herstellen van contacten met de noordelijke en westerse wereld.
Although only a minute percentage of the population was allowed to use it, the re-establishment of the ferry service to Helsinki in 1965 also gave cause for hope. In that first year, 9,000 Finns came over, rising to 95,000 by 1977. (In 1997 the comparable figure was 1,500,000.) For many tourists, this trip was just a 'booze cruise', and for the Soviet regime it was an easy foreign currency eamer. But it enabied some exiled Estonians to return home for brief visits and to show the country that it was not completely forgotten abroad (Taylor 1999: 18).
In de jaren '70 werd bovendien het Viru Hotel geopend, waar vele Finse toeristen overnachtten.
Het gehele Balticum was gedurende de jaren '70 en '80 de op een na belangrijkste toeristische regio van de Sovjet-Unie. Grootste impact op de
ontwikkelingen van het toerisme in Estland tijdens de Sovjetperiode had het houden van de regatta in Tallinn tijdens de in Moskou gehouden Olympische Spelen in 1980. Speciaal hiervoor werd de zeilhaven in Pirita aangelegd, werden verschillende grote hotels - waaronder het Olümpia Hotel - gebouwd en breidde het aantal toeristische voorzieningen zich sterk uit. Daarnaast deed deze regatta de internationale
bekendheid en de algemene welvarendheid van Estland groeien.
Eind jaren '80 nam het besef toe dat het bestaande centraal georganiseerde Sovjetsysteem in toerisme niet meer capabel is. In die periode vormden toeristen van buiten de Sovjet--Unie 20% van Tallinns bezoekers, een vrij hoog percentage
vergeleken met het gemiddelde percentage in de Sovjet Unie van 8 -· 10 %. De
historische traditie van Tallinn als internationaal bekende havenstad, het behoud en de bescherming van de vele architectonische monumenten in de oude binnenstad - in
1980 gewaardeerd met een Europese gouden medaille en de hoogwaardige service die tijdens de Olympische Regatta geboden werd aan buitenlandse toeristen waren hiervoor volgens Karing de belangrijkste redenen (Karing 1989: 11 12).
De schrijver gaat in het verslag Organizational and Economie Problems of Arranging Recreation jór Toi;vn Dwellers in the Estonian SSR voornamelijk in op de problemen
die zijn veroorzaakt door de discrepantie tussen het centraal georganiseerde aanbod en de mogelijkheden in de toeristische infrastructuur tegenover de toenemende vraag naar kwaliteit en verscheidenheid onder met name Tallinnse stedelingen en ook buitenlandse toeristen. De hypercentralisatie van de organisatie had geleid tot een economische crisis. Daarom zou een regionaal en economisch autonoom gevoerd beleid in de diverse Sovjetdeelstaten de toeristische infrastructuur aanzienlijk kunnen verbeteren (Karing 1989:6-7). De schrijver besluit het artikel als volgt:
The main task in rearranging the organizational stmcture of the tourism industry is to restore the district and municipal governments role as masters of everything taking place on the territory under their control, including also the tourism policy. In so doing we proceed from the principle of economie independence, from all the laws and decrees regulating economie relations toward the market economy. (Karing 1989:14)
Twee jaar later viel het systeem uiteen en kon Karing's hypothese bewaarheid worden.
Vrijheid
In haar eerste dagen van vrijheid lijkt Estland in twee richtingen te blikken: ten eerste naar het heden en de toekomst en ten tweede naar het noorden en het westen. Het verleden kent veel zwarte bladzijden waar liever niet teveel aan teruggedacht wordt en men gelooft dat succes ligt in relaties met Noord en West Europa. Tussen Rusland en Estland speelt op dat moment een conflict over de ligging van de grens bij Narva en ook bestaan er meningsverschillen met betrekking tot de rechten van de Russische minderheid in Estland. Voor Russische toeristen zijn er in het nieuwe toeristische systeem in de Baltische staten weinig mogelijkheden: plotseling hebben zij een visum nodig (Stand! 2000:32). Ook de economische crisis in Rusland zelf maakt het veel Russen onmogelijk om Estland te bezoeken. Bovendien, voor de Russen die wel de financiële middelen bezitten is het nu aantrekkelijker om naar een land te gaan dat in het verleden niet tot de Sovjet Unie, hun voormalige eigen land, behoorde. Nu de grenzen open zijn, ontdekken zij liever 'nieuwe' gebieden.
Voor Estland bieden relaties met buurland Finland veel perspectief. Drie redenen zijn aan te wijzen voor het feit dat Finnen in zulke enorme aantallen als dagjesmensen Tallinn bezoeken: ten eerste is dit te danken aan de goed
georganiseerde en snelle veerdienstverbindingen tussen Helsinki en Tallinn; ten tweede bestaat er een nauwe historische, culturele en linguïstische verwantschap tussen Esten en Finnen; en ten derde maken de relatief lage prijzen in Tallinn het de Finnen mogelijk voordelig de nodige inkopen te doen. In het begin van de jaren '90
neemt het aantal toeristen uit Finland en ook vanuit Zweden, Duitsland en andere westerse landen toe. Het toerisme concentreert zich vooral op Tallinn. In het hoogseizoen is het hier erg druk waardoor - aldus Jaakson - soms bijna een
'pretparksfeer' ontstaat (Jaakson 1996:623-624). Zelden trekken bezoekers verder het Estse land in. De inkomende Finse toeristen verblijven doorgaans slechts een dag of dagdeel in Tallinn. Ook voor de cruiseschiptoeristen vanuit Amerika of West Europa beperkt een bezoek aan de stad zich meestal tot een sightseeing tour van een aantal uren. Zweden brengen vaak een nacht door in Tallinn ten gevolge van het vaarschema van de veerdienst waarvan de retour de volgende dag is.
De Estlandse regering vestigde in 1991 het Estonian Tourist Boarif, dat verantwoordelijk is voor de nationale beleidsvoering in het toerisme en de coördinatie van verschillende aan het toerisme verbonden activiteiten van andere ministeries (Jaakson 1996:624-625). Daarnaast bestaan de Estonian Association of Travel Agents
en de Estonian Hotel and Restaurant Association. Gezamenlijk dragen zij zorg voor een goede coördinatie en organisatie van de toeristische infrastructuur. Sedert dezelfde tijd bestaan er twee bronnen die gegevens verzamelen omtrent toerisme in Estland: de Estonian Border Control Bureau en daarnaast het Estonian State Statistics Bureau. Doordat na de terugkeer naar onafhankelijkheid het economische stelsel in Estland is veranderd in een markteconomie, zijn de voormalige Intourist hotels, zoals het Viru en Olümpia geprivatiseerd. Nieuwe eigenaren investeren veel in renovaties en verhoging van de kwaliteitsstandaarden. Ook zijn in Tallinn veel nieuwe hotels gevestigd waardoor er een concurrentie op gang is gebracht. Een groot aantal hotels zijn in handen van Zweedse en Finse eigenaren of maatschappijen, die een nieuwe lucratieve markt hebben gevonden voor toeristen uit de Scandinavische landen.
4
Tegenwoordig is het Estonian Tourist Board geprivatiseerd en maakt onderdeel uit van de Enterprise Estonia.
Na ruim een decennium van wederopbouw worden langzamerhand relaties met onder andere het oostelijke Rusland weer hersteld of nieuw opgebouwd. De Estse bevolking lijkt hier geleidelijk het profijt van in te durven zien. Ook is er onder de Esten een groeiend gevoel van zekerheid over de toekomst van het Estse volk en ook een acceptatie van en trots over de geschiedenis van het land en volk, ondanks het feit dat de 'ander' hier zo vaak de hoofdrol in heeft gespeeld. Het goede wordt meer en meer gewaardeerd en het slechte moet niet vergeten worden maar dient als les voor de toekomst. Dat maakt ook de toeristische representatie van de Estse geschiedenis tot een succesverhaal van een volk dat lange tijd geleden heeft en pas nu datgene heeft verkregen waar het altijd recht op voelde te hebben.
Het Estse toerisme is zoals uit bovenstaande blijkt, voortdurend in
ontwikkeling. Jaakson beschrijft drie punten in het Estlandse toerisme waaraan in de nabije toekomst enige aandacht kan worden besteed: Estlands voortdurende
overafhankel(jkheid van de Finse markt, de extreme bezoekersconcentratie in Tallinn, en de korte duur van de bezoeken (Jaakson 1996:627). Nieuw opkomend fenomeen in Estlands toeristische sector is het zogenaamde ecotoerisme: dankzij toegangsverboden op de eilanden en in nationale parken tijdens de Sovjetperiode kent Estland nog grote gebieden van ongerepte natuur. Ook is het zogenaamde sanatoriumtoerisme groeiende en met name binnen het eveneens sterk opkomend conferentietoerisme biedt dit veel perspectief. Momenteel richt het Estonian Tourist Board haar marketing op vijf gebieden: Scandinavië, Finland (als op zich staande markt), Rusland en andere Oost·· Europese landen, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Marketing betekent niet alleen internationale bekendheid van Estland als toeristische locatie verspreiden, maar ook vermeende misvattingen over het land - zoals Estland is een deel van Rusland of Estland is een gevaarlijk land-· uit de weg ruimen. Een toekomstig doel van de organisatie is om lokale toeristische infrastructuren beter te structureren en professionaliseren en te verbinden aan de centrale organisatie. Met de nieuwste
Welcome to Estonia-campagne wordt de toerist aangespoord om Tallinn te verlaten en ook de tijd te nemen om verder het land te ontdekken.
Echter, omdat deze nieuwe ontwikkelingen wat betreft organisatie en intensiteit nog niet te vergelijken zijn met die van de toeristische infrastructuur in Tallinn, heb ik in mijn onderzoek voornamelijk de aandacht gericht op deze stad. In het volgende hoofdstuk wil ik een beeld schetsen van één van de activiteiten die in het Tallinnse
toerisme plaatsvindt en een uiterst belangrijke rol speelt in de creatie van een beeld van de stad, namelijk een stadstour.
(a) Op Pikk Hermann wappert de Estse vlag
(c) Middeleeuwse bastion
(d) Russisch Orthodoxe Alexander Nevsky Kathedraal
(e) Modern Tallinn: banken en hotels
