I N H O U D
I Inleiding
II Het r e i s p r o g r a m m a
III De c o n s e r v e r e n d e w e r k i n g van superfosfaat A . de v e r l i e z e n a a n o r g a n i s c h e stof
B . de v e r l i e z e n a a n stikstof C. het m e s t w a t e r
D . de werking van het fosfaat in s t a l m e s t E» s a m e n v a t t i n g
IV Invloed van superfosfaat op de s t a l a t m o s f e e r A . de b e t e k e n i s van de v e n t i l a t i e
B . c r i t e r i a inzake de v e r o n t r e i n i g i n g van stallucht C. v e r s l a g van h e t bezoek
D. samenvatting
V Invloed v a n superfosfaat op de hygiënische toestand i n de stal A . l i t e r a t u u r o v e r z i c h t B . e r v a r i n g e n in Duitsland C. s a m e n v a t t i n g VI Superfosfaat a l s v o e d e r m i d d e l VII Conclusies VIII Samenvatting DC L i t e r a t u u r blz, 1 2 2 3 4 4 5 5 5 6 8 9 10 10 11 11 12 12 13 14
C 722
I N S T I T U A T _VOO_R _B_OD E_M V R_U C HT_BAA R_H E I D 9 J k ° N I N G E _ N
H e t g e b r u i k v a n s u p e r f o s f a a t i n s t a l l e n door
L . C . N , de la Lande C r e m e r en G. J. K o l e n b r a n d e r (Verslag van een s t u d i e r e i s n a a r Hamburg op 4 t / m 7 a p r i l 1961,
g e c o m b i n e e r d m e t een l i t e r a t u u r s t u d i e o v e r dit onderwerp) I. Inleiding
De s u p e r f o s f a a t i n d u s t r i e m a a k t de l a a t s t e j a r e n r e g e l m a t i g p r o p a -ganda voor het gebruik van superfosfaat a l s c o n s e r v e e r m i d d e l van de vluchtige stikstof in s t a l m e s t en g i e r . Reeds vele j a r e n zijn h i e r o v e r m e t w i s s e l e n d s u c c e s p r o e v e n genomen. De la Lande C r e m e r en K o l e n b r a n d e r hebben h i e r a a n een kritioche l i t e r a t u u r s t u d i e gewijd in het Landbouw-kundig Tijdschrift (I960). Hierop v e r s c h e e n een k r i t i e k door J . C. van
Schooneveldt m e t een w e e r w o o r d o n z e r z i j d s . De conclusie van e e r s t g e n o e m de o n d e r z o e k e r s luidde, dat s t i k s t o f c o n s e r v e r i n g m e t behulp van s u p e r -fosfaat w e l i s w a a r mogelijk i s , m a a r in het a l g e m e e n tot een ondoelmatige fosfaatbemesting, r e s u l t e r e n d in t e hoge fosfaatspiegels in de grond, zou l e i d e n .
Ruim 50 j a a r geleden w e r d in F r a n k r i j k melding g e m a a k t v a n een gunstige invloed van in stallen g e s t r o o i d superfosfaat op de g e z o n d h e i d s t o e -stand van het v e e .
In 1954 p u b l i c e e r d e n C. S. B r y a n en F . A s h l e y A n d r e w s de r e s u l t a t e n van l a b o r a t o r i u m en p r a k t i j k p r o e v e n over de b a c t é r i c i d e werking v a n s u -p e r f o s f a a t . Hoewel door middel van vlugschriften o-p de gunstige r e s u l t a t e n in dit onderzoek w e r d gewezen, heeft deze vondst weinig w e e r k l a n k gevon-den bij de A m e r i k a a n s e b o e r e n .
Nadat de F r a n s e s u p e r f o s f a a t i n d u s t r i e rond 1954 w e e r m e d e d e l i n g e n uit depraktijk had ontvangen o v e r v e r b e t e r d e hygiënische t o e s t a n d e n en een v e r m i n d e r i n g van infectieuse aandoeningen bij het vee in s t a l l e n w a a r . s u p e r was g e s t r o o i d , zijn sinds 1957 deze feiten m e t medewerking van v e e a r t s e n n a d e r onderzocht.
Deze gunstige werking van de superfosfaat zou tweeledig zijn:
a. F r i s s e r e s t a l a t m o s f e e r door r e m m i n g van de N H 3 , CO2 en H^S -produktie uit rottende f a e c e s r e s t e n .
b . E e n b a c t e r i c i d e en b a c t e r i o s t a t i s c h e werking van het superfosfaat. Inmiddels zijn ook in Z w i t s e r l a n d en Duitsland w a a r n e m i n g e n gedaan, die de F r a n s e bevindingen b e v e s t i g e n . In deze landen legt m e n het a c c e n t m o m e n t e e l volledig op de h y g i ë n i s c h s a n i t a i r e voordelen van het s u p e r g e b r u i k in s t a l l e n en beschouwt een eventuele s t i k s t o f c o n s e r v e r i n g a l s m e e -genomen.
In Nederland w e r d e n in f e b r u a r i 1959 door Reuderink, op v e r z o e k van de Stichting V o o r l i c h t i n g s d i e n s t voor de Superfosfaat te Wageningen, a m m o -niakbepalingen v e r r i c h t in een s t a l bij L e e u w a r d e n w a a r wel en niet m e t
s u p e r was g e s t r o o i d . Het a m m o n i a k g e h a l t e van de stallucht bleek afhankelijk van de windrichting s t e r k te fluctueren. Hieruit blijkt dus dat de m a t e en de wijze w a a r o p g e v e n t i l e e r d wordt s t e r k bepalend zijn voor de f r i s h e i d van de stallucht.'De r e s u l t a t e n van dit onderzoek zijn tot nu toe door bovengenoem-de Stichting niet g e p u b l i c e e r d .
In Noord Duitsland n e e m t het p r o e f s t a t i o n van de V e r e i n D e u t s c h e r D ü n g e r - F a b r i k a n t e n (= superfosfaatindustrie) te Hamburg p r o e v e n in deze r i c h t i n g . T e n dele in s a m e n w e r k i n g m e t a n d e r e p r o e f s t a t i o n s , w . o . het Lufa p r o e f s t a t i o n te Oldenburg en de L e h r - und V e r s u c h s a n s t a l t te E c h e m . In H a m b u r g w e r d t e v e n s een u i t g e b r e i d onderzoek v e r r i c h t over het N c o n
2
-serverend effect van superfosfaat.
Onze studiereis werd ondernomen om kennis te nemen van de bereikte resultaten en om de eventuele consequenties hiervan op het bemestingsbeleid te kunnen beoordelen.
II. Het reisprogramma
Oorspronkelijk zou de reis beginnen met het bezichtigen van
stalatmosfeeronderzoekingen geleid door Teichmann te Oldenburg. De proeven bleken echter juist te zijn beëindigd en nieuwe waren nog niet op gang gebracht. Een bezoek aan dit proefstation moest dus voorlopig naar een later tijdstip worden opgeschort.
In Hamburg werd het proefstation de "Annenhof" uitvoerig bezich-tigd en met directeur Prof. Dr. A. Fruhstorfer en zijn beide medewerk e r s Dr. Fuhrmann en Dr. Wagner tot laat in de avond over de r e s u l -taten van hun proeven gesproken. Het gebruik van superfosfaat in stal-len behoort tot één van de belangrijkste projecten van onderzoek aan dit proefstation.
De volgende dag werd in de ochtend een bezoek gebracht aan de ~ "Essohof" te Dethlingen (Lüneburgerheide). Op dit mechanisatieproef-en voorlichtingsbedrijf van de Esso, onder leiding van Drf Schmock,
wordt het strooien van superfosfaat praktisch toegepast in de rundvee-en varkrundvee-ensstallrundvee-en.
's Middags volgde een bezoek aan de "Landwirtschaftliche Lehr-und Versuchsanstalt" te Echem bij Lauenburg, directeur Dr. Cari. I n d e varkensstallen van dit proefbedrijf waren periodenproeven met toepas-sing van superfosfaat aan de g ang onder leiding van Dr. K. Breithaupt. Hierbij werden regelmatig stalluchtmonsters op hun gehalte aan a m m o -niak onderzocht.
Wij bezochten er onder andere ook de (model-) rundveestal waarin Gabriel geholpen door Dr. C a r l , zijn, ook in onze literatuurstudie
(de la Lande Cremer en Kolenbrander i960) besproken, proeven naar de invloed van superfosfaat op de N-conservering in gier v e r r i c h t t e . — Hierin werd de betrouwbaarheid van de door Gabriel verkregen
uitkom-sten door ons in twijfel getrokken, gezien het onbegrijpelijk grote v e r l i e s aan stikstof van 65% bij de onbehandelde gier in een modelstal. Nu wij de stal gezien hebben en daarbij vernamen dat de urine slechts .over een korte afstand van ca. 2-3 meter door de grup liep alvorens in de kelder te komen, zijn wij gesterkt in onze overtuiging, dat de door Gabriel
gebruikte methodiek ongeschikt is geweest voor een dergelijk onderzoek. III. De conserverende werking van superfosfaat
Fruhstorfer en zijn medewerkers steunen hun mening inzake de conserverende werking van superfosfaat op een uitvoerig onderzoek dat door Wedier op de "Annenhof" verricht werd, voor zijn promotie in 1958 aan de landbouwfaculteit van de universiteit te Bonn.
Voor dit onderzoek zijn speciale proefstallen gebouwd, waarbij van steeds 2 dieren tezamen de mest en de gier afzonderlijk kan worden opge-vangen. Wedier heeft in totaal 14 laboratoriumproeven, 10 mestbewarings-proeven onder praktijkomstandigheden en 7 pot- en vakkenmestbewarings-proeven met
13 proefgewassen uitgevoerd. De laatsten dienden t e r bestudering van de fosfaatwerking van de bij de conservering gebruikte superfosfaat. A, De verliezen aan organische stof
Wedier vond in zijn proeven op praktijkschaal, dat bij een gemid-deld organische stofverlies van 52% in de onbehangemid-delde mest, dit verlies bij de met super behandelde mest gemiddeld 3, 7% absoluut lager lag.
- 3
Dit stemt goed overeen met resultaten van andere onderzoekers, zoals Rauhe en Hesse (1957) en Ingebrigtsen (I960).
Hoewel het gemiddelde verschil over de 10 proeven van Wedier _
z e e r significant i s ( T t o e t s ) zijn d e z e v e r s c h i l l e n t o c h van weinig p r a k -t i s c h e b e -t e k e n i s . A n d e r z i j d s i s de ui-tkoms-t w e l opmerkelijk, omda-t in de m e t superfosfaat behandelde m e s t e n t e m p e r a t u r e n h e e r s t e n , die s y s t e m a t i s c h gemiddeld 4 , 5°C boven de m a x i m u m t e m p e r a t u u r v a n de onbehandeld© m e s t e n l a g . Men zou op grond h i e r v a n e e r d e r g r o t e r e v e r l i e z e n a a n o r g a n i s c h e stof v e r w a c h t e n in de m e t s u p e r behandelde m e s t .
Op het oog w a s de m e t s u p e r behandelde m e s t na de b e w a r i n g b r o s s e r en d r o g e r dan de onbehandelde m e s t , hoewel de a n a l y s e s v a n de r o t t e m e s t s l e c h t s g e r i n g e v e r s c h i l l e n in droge stofgehalte t e zien gaven, nl. 20, 5% bij de onbehandelde en 2 1 , 5% bij de b e h a n d e l d e . Dit v e r s c h i l zou v e r o o r z a a k t kunnen zijn door de wat h o g e r e t e m p e r a t u u r v a n de behandelde m e s t .
De g r o t e r e b r o s h e ü v a n de m e s t , ondanks het feit, dat h e t o r g a -n i s c h e s t o f v e r l i e s ietsjlager w a s , m e e -n d e m e -n t e m o e t e -n v e r k l a r e -n door n a a s t de biologische ook e e n c h e m i s c h e ontsluiting a a n t e n e m e n w a a r b i j m e n denkt aan een h y d r o l i s a t i e van het s t r o door het v r i j e fosfoszuur, zonder dat h i e r b i j e r n s t i g e v e r l i e z e n aan o r g a n i s c h e stof o p t r e d e n . Men heeft dit op de "Annenhof" ook kunnen aantonen m e t de volgende proef:
2 x 30 s t r o h a l m e n w e r d e n gedurende enige tijd in z u i v e r w a t e r of in een superfosfaatoplossing t e weken gelegd. Hierna w e r d e n deze h a l m e n tot k a b e l s gevlochten en a a n e e n t r e k k r a c h t m e t i n g o n d e r w o r p e n . E r bleek o n g e v e e r 1/3 m i n d e r k r a c h t nodig t e zijn om de m e t superfosfaat behandelde h a l m e n stuk t e t r e k k e n dan de onbehandelde.
De p r a k t i s c h e b e t e k e n i s h i e r v a n i s , dat m e t superfosfaat behandelde m e s t g e m a k k e l i j k e r t e laden en t e s t r o o i e n i s dan onbehandelde m e s t . Ook zou het in Duitsland e e n a a n m e r k e l i j k e b e s p a r i n g in s t r o o i s e l v e r b r u i k o p l e v e r e n , d o o r d a t dit c h e m i s c h ontsloten s t r o m e e r vocht zou o p n e m e n . In de lang s t a n d s t a l l e n wordt i n D u i t s l a n d m e t e e n s t r o v e r b r u i k v a n 4 a 5 kg p e r d i e r p e r dag g e r e k e n d , F r u h s t o r f e r schatte de b e s p a r i n g a a n
s t r o o i s e l v e r b r u i k op het bedrijf v a n zijn b r o e r op ongeveer 30%. Dit g e t a l komt o v e r e e n m e t e e n schatting van P a c c o l a t (I960) op e e n Z w i t s e r s b e -drijf.
In N e d e r l a n d i s het strooiselverbruik r e e d s laag (gemiddeld 1-2 k g / d d ) . E e n minimum a a n lig s t r o blijft wenselijk. Uitgezonderd de s t a l l e n m e t een hoog s t r o v e r b r u i k z a l deze b e s p a r i n g in ons land dus v a n weinig p r a k t i s c h e b e t e k e n i s zijn. A n d e r z i j d s i s het op de gemengde b e d r i j v e n
ook niet in het belang van de o r g a n i s c h e stofvoorziening v a n de grond', w a n n e e r een g r o t e r p e r c e n t a g e van het s t r o van het bedrijf w o r d t a f g e -v o e r d .
B . De v e r l i e z e n a a n stikstof
De l a b o r a t o r i u m p r o e v e n van Wedler bevestigen dat uit s t a l m e s t en g i e r afkomstige a m m o n i a k m e t behulp van superfosfaat gebonden k a n w o r d e n . M a x i m a a l zou dit 6, 7 kg N/100 kg s u p e r 17% b e d r a g e n op b a s i s van de r e a c t i e v e r g e l i j k i n g :
C a ( H2P 0 4 )2 + 2 C a S 04 + 4 N H3— > 2 ( N H4)2S 04 + C a3( P 04)2 Nr J a patiet Het l i j k t e c h t e r dat de binding in de l a b o r a t o r i u m p r o e v e n e r g t e g e n v a l t . Zo w e r d een hoeveelheid gebonden stikstof gevonden v a n :
a a n t a l p r o e v e n kg N gebonden p e r 100 kg sup
s t a l m e s t 11 3,6 dunne m e s t 1 1,6 g i e r 3 3,0 •
-- 4. _
Deze w a a r d e n blijven nog beneden die van Kaila (1950), die e e n bindingvond v a n 4 - 5 , 5 kg N/100 kg s u p e r . In één geval w e r d d o o r W e d i e r een binding van 9, 7 kg N/100 kg s u p e r b e r e k e n d , m a a r e e n v e r k l a r i n g v o o r deze hoge w a a r d e werd niet gevonden.
Het i s duidelijk, dat voor een m a x i m u m binding voldoende a m m o - niak in de m e s t aanwezig m o e t zijn. Aan deze v o o r w a a r d e i s in de p r o e -ven e c h t e r niet altijd voldaan.
In de op g r o t e s c h a a l genomen s t a l m e s t c o n s e r v e r i n g s p r o e v e n kon, hoewel het s t i k s t o f v e r l i e s 35% bedroeg en 1 kg s u p e r - 1 7 % p e r d i e r p e r dag w e r d gebruikt (dit is 2 x de g e p r o p a g e e r d e hoeveelheid! ), geen enkel v e r s c h i l in v e r l i e s aan stikstof t u s s e n de wel en niet behandelde~ m e s t wcrden aangetoond. W e d l e r schrijft dit toe aan een snelle o m z e t -ting v a n het monocalciumfosfaat i n voor c o n s e r v e r i n g s d o e l e i n d e n i n a c t i e f d i en t r i c a l c i u m f o s f a a t . . De a m m o n i a k zou d a a r d o o r niet in de g e l e g e n -heid zijn m e t het monocalciumfosfaat in verbinding te t r e d e n .
Deze v e r k l a r i n g vinden wij weinig bevredigend, omdat in de f a e c e s r e e d s d i r e c t enige a m m o n i a k voorkomt en superfosfaat in w a t e r v r i j fosforzuur v o r m t . Ons i n z i e n s k a n de o o r z a a k zijn gelegen in het feit, dat s t a l m e s t v e e l K2CO3 uit de g i e r bevat, w a a r b i j de s t e r k e r e b a s e K2O de z w a k k e r e base NH4 uit de fosforzuurverbindingen v e r d r i j f t . V e r d e r v e r m o e d e n wij, dat de gebruikte hoeveelheid s u p e r 17% nog t e g e
-ring is g e w e e s t om een voldoende daling van de pH in de m e s t t e b e w e r k e n . In 5 p r o e v e n van Wedier w a a r e e n p H - m e t i n g w e r d v e r r i c h t in de v e r s e m e s t , bleek de pH gemiddeld van 8, 35 op 7, 56 t e zijn g e d a a l d . Zelfs na toediening van 2 kg s u p e r p e r d i e r p e r dag daalde de pH nog m a a r j u i s t tot 6, 9» z o a l s o n d e r s t a a n d e r e s u l t a t e n l a t e n z i e n .
Onbehandeld 1 kg s u p e r / d d 2 kg s u p e r / d d
Nt- v e r l i e s 38 % 4 3 , 6 % 4 3 , 2 %
pH 8 7 , 3 6 , 9 Het v e r l i e s i s h i e r bij onbehandeld zelfs nog g e r i n g e r d a n bij
behandeld.
In de g i e r w e r d a l s gemiddeld van 7 p r o e v e n s l e c h t s 0> 1% N m e e r gevonden» o v e r e e n k o m e n d e m e t een stikstofbinding van s l e c h t s 0, 9 kg N p e r 100 kg s u p e r - 1 7 % . Ook h i e r dus een belangrijk s l e c h t e r e u i t k o m s t onder p r a k t i j k o m s t a n d i g h e d e n dan bij l a b o r a t o r i u m p r o e v e n « In de g i e r w e r d e c h t e r geen verhoogd P 2 0 5 - g e h a l t e gevonden* zodat e r in de g i e t m a a r weinig superfosfaat moet zijn gekomen die stikstof kon binéem C. M e s t w a t e r p r o d u k t i e
Volgens Wedier wordt de m e s t w a t e r p r o d u k t i e in de v a a l t e n niet beïnvloed door het gebruik van superfosfaat. F r u h s t o r f e r v e r t e l d e e c h t e r , dat e r m i n d e r m e s t w a t e r uit de s u p e r - m e s t v e r l o r e n ging.
De k l e u r v a n het m e s t w a t e r uit de s u p e r m e s t i s m e e s t a l h e l d e r -d e r , in s o m m i g e gevallen zelfs k l e u r l o o s . E r i s geen v e r b a n -d gevon-den t u s s e n de m a t e van h e l d e r h e i d en het droge stof- en a s g e h a l t e v a n de behandelde m e s t . De h e l d e r s t e m e s t w a t e r s hadden wel een v e e l l a g e r e pH. De ontkleuring wordt t o e g e s c h r e v e n a a n een uitvlokking v a n h u m u s -verbindingen ( k a l i - en c a l c i u m h u m a t e n ) .
D. De werking van het fosfaat in de s t a l m e s t
Het i s r e e d s lang een bekend v e r s c h i j n s e l , dat door de p r o e v e n van Wedier opnieuw wordt bevestigd, dat het fosfaat uit een gift s u p e r n a a s t s t a l m e s t toegediend, een s l e c h t e r e werking vertoont dan w a n n e e r deze s u p e r door de s t a l m e s t wordt gemengd. Men schrijft dit toe a a n e e n v e r l a a g d e fixatie van het fosfaat door het i j z e r en het a l u m i n i u m in de b o d e m . H i e r ligt dus een mogelijkheid om t e k o m e n tot een b e p e r k i n g van het fosfaatgebruik.
5
Tegen deze b e t e r e w e r k i n g staat het nadeel van een g e s t e g e n f o s -faatgehalte in de m e t superfosfaat behandelde m e s t . Door de slechte verdeling van de s t a l m e s t en de g i e r op de m e e s t e bedrijven z a l dit gemakkelijk aanleiding geven tot onrendabele fosfaatgiften en hoge f o s faatniveaus in de grond (Schoonneveldt 1961). Bovendien k a n een o v e r -m a a t a a n fosforzuur die v r i j k o -m t uit het -monocalciu-mfosfaat aanleiding geven tot een v e r s c h u i v i n g in de m i n e r a l e s a m e n s t e l l i n g van het g e w a s . " E r zijn aanwijzingen, dat een o v e r m a a t aan fosforzuur leidt tot b e e n g e b r e -ken en s t e r i l i t e i t bij het v e e .
E . Samenvatting
De r e s u l t a t e n s a m e n g e v a t in het p r o e f s c h r i f t van W e d i e r steunen geheel de door de la Lande C r e m e r en K o l e n b r a n d e r (I960) g e t r o k k e n conclusie dat superfosfaat voor de c o n s e r v e r i n g van stikstof in s t a l m e s t en g i e r een ondoelmatig m i d d e l i s . Een conclusie die ook door F r u h s t o r -fer en zijn m e d e w e r k e r s geheel wordt onderschrev en.
D a a r b i j kan dan nog gewezen worden op de s t e r k e stijging van het fosfaatgehalte van de m e s t , w a a r d o o r m e n gemakkelijk tot onrendabele giften fosfaat z a l komen, en bij een hoge veebezetting tot hoge fosfaat-niveaus van de grond.
A l s v o o r d e e l komt n a a r v o r e n de b e t e r e werking van het in de s t a l m e s t g e s t r o o i d e superfosfaat door v e r m i n d e r d e k a n s op fixatie van fosforzuur a a n b o d e m m i n e r a l e n . H i e r i n ligt dus een mogelijkheid b e s l o t e n t e s p a r e n op het gebruik van superfosfaat bij de b e m e s t i n g .
Door F r u h s t o r f e r w o r d t t e n s l o t t e nog n a a r v o r e n g e b r a c h t de m o g e lijkheid van een belangrijke s t r o b e s p a r i n g (30%), die e c h t e r v o o r N e d e r -l a n d s e omstandigheden van weinig betekenis z a -l zijn door het r e e d s g e r i n g e
s t r o g e b r u i k in ons land.
IV. Invloed van superfosfaat op de s t a l a t m o s f e e r
A l v o r e n s over te gaan tot het w e e r g e v e n van de r e s u l t a t e n en feiten die ons door F r u h s t o r f e r en zijn m e d e w e r k e r s v e r s t r e k t w e r d e n , lijkt het ons j u i s t , e e r s t enkele f a c t o r e n t e b e s p r e k e n die é e samenhang van de s t a l a t m o s f e e r beïnvloeden.
A . De b e t e k e n i s van de ventilatie
Teneinde de rol van het superfosfaat b e t e r t e kunnen b e o o r d e l e n i s het nodig e e n inzicht t e hebben in de hoeveelheden w a t e r d a m p , k o o l -zuur en w a r m t e die i n een s t a l g e p r o d u c e e r d w o r d e n . K r i s s (1930) vond een nauwe c o r r e l a t i e t u s s e n de hoeveelheid in het v o e r opgenomen d r o g e stof en de produktie a a n w a t e r d a m p , w a r m t e , CO2 en CH4. Uitgaande v a n een droge stofopname v a n 14 kg p e r grootvee eenheid p e r dag k o m t m e n tot de volgende hoeveelheden:
W a r m t e 21300 c a l / d d = ca 900 c a l / u u r W a t e r d a m p 12900 g / d d = 540 g / u u r
C 02 9800 g / d d = 220 l / u u r
O2 (verbruik) - = 250 l / u u r CH4 325 g/dd = 20 l / u u r
Het z u u r s t o f v e r b r u i k w e r d berekend onder a a n n a m e dat het g e m i d -delde r e s p i r a t i e quotient (RQ) ca. 0 , 9 zou b e d r a g e n .
Deze w a a r d e n voor w a r m t e en C 0 2 - p r o d u k t i e komen goed o v e r e e n m e t die van K e l l n e r (1900) en voor w a t e r m e t die van G i s i g e r (1943) en I y e r s e n (1949). Via huid en longen wordt p e r koe p e r dag + 1 3 1 w a t e r u i t g e s c h e i d e n , d. i. a h evenveel a l s de dagelijkse u r i n e p r o d u k t i e . Bij de produktie a a n watcrdan^p is geen rekening gehouden m e t de v o c h t v e r d a m -ping uit faeces en u r i n e in de s t a l !
»n O O CV
Y2
u — /"> o eo a O i_ cv .£> O Q c D > m c CV > es» CT» CV C* t_ D Oz
+-» .c u •D — O +-> 1/) , "O — X ) •— cv .c o> 4-> .c <J o > cv c cv > cv C7> c cv > c cv cv o> • o 4-> -C u r j c cv .*-> 3 — JO C L E cv + J U -O m C\J+
O CM+
LD+
• • • / • • * o/ °
O+
IT) O m O — en LL # 1 Oo
1o
o 1 O CD 1 O l O o Oo co o (_ Ci) - O o Q c o > c > cv O » Cs> CT» l_ O o cv -o o Cj> &> — + J c û> > V + J c Cj> > c c» Cs> C P C7> \ V \ O o
° x »
• o I 4-CM Ou
o o \ \°\
! CEO O •o u o > Cs) oo oo • o oq ob o g
A
o • oo O O CM o 00 co CD O CO 1 ^ co co »o O O •o O CvJ C7> iZ o > O co o CM O- 6
Het consilient s chap voor b o e r d e r i j enbouw te Wageningen gaat uit van de volgende n o r m e n voor r u n d v e e s t a l l e n (Landbouwgids 1956)). S t a l v o l u m e 12, 5 m / k o e
W a t e r d a m p p r o d u k t i e 300-400 g / k o e / u u r m a x i m a l e r e l . vochtigheid 80% optimale t e m p e r a t u u r 12°€ , Noodzakelijke l u c h t v e r v e r s i n g 100-150 m / k o e / u u r
Om e e n goede s t a l a t m o s f e e r t e behouden m o e t e r dus e e n b e l a n g r i j k e ventilatie p l a a t s v i n d e n , nl. p e r u u r ca. 10 x het stalvolume p e r koe, t e n -einde de g e p r o d u c e e r d e hoeveelheid vocht t e kunnen afvoeren.
De hoeveelheid CO2 die g e p r o d u c e e r d , en O2 die v e r b r u i k t w o r d e n v e r o o r z a k e n p e r u u r de volgende wijzigingen in de a t m o s f e r i s c h e s a m e n
-stelling indien e r geen ventilatie zou zijn:
o o r s p r o n k e l i j k gehalte stijging r e s p . daling gehalte p e r u u r C O , 0 , 0 2 vol % + 1,75 %
02 2 1 , 0 0 " - 1,92 %
Ventilatie is dus v o o r n a m e l i j k nodig v o o r de afvoer van w a t e r d a m p , t e r w i j l de m a t e w a a r i n deze afvoer p l a a t s kan vinden s t e r k bepaald w o r d t door de w e e r s o m s t a n d i g h e d e n buiten de s t a l .
De w a r m t e p r o d u k t i e van de d i e r e n i s e c h t e r onvoldoende om bij b u i t e n t e m p e r a t u r e n beneden 12°C m e t een dergelijke ventilatie de s t a l -t e m p e r a -t u u r -t e kunnen handhaven. Di-t blijk-t ui-t de volgende b e r e k e n i n g , w a a r i n i s a a n g e n o m e n dat de g e p r o d u c e e r d e w a r m t e alleen voor v e r w a r m i n g van de lucht nodig i s .
*1"*2 = t e m p e r a t u u r s t i j g i n g in C
C = w a r m t e p r o d u k t i e in c a l / k o e / u u r .
M = t e v e r w a r m e n l u c h t m a s s a in g (12, 5 m a 1, 29 g/l) S = s o o r t e l i j k e w a r m t e van lucht bij 15°C (0,242 c a l / g ) .
*1 - *2 = 16125°0,242 = ° »2 3° C A o e .
3 De w a r m t e p r o d u k t i e is dus s l e c h t s voldoende om 12, 5 m lucht p e r u u r 0, 23°C in t e m p e r a t u u r te v e r h o g e n . Het r e s u l t a a t i s dan ook, dat m e n bij t e m p e r a t u r e n beneden 12°C de ventilatie z a l v e r m i n d e r e n door r a m e n en d e u r e n te sluiten. Het gevolg h i e r v a n is een s l e c h t e r wordende s t a l a t m o s f e e r .
Dit wordt duidelijk g e d e m o n s t r e e r d door de r e s u l t a t e n van een ~ onderzoek v a n Dober (1939) in 45 stallen (fig. 1). N a a r m a t e de buiten-t e m p e r a buiten-t u u r daalbuiten-t sbuiten-tijgbuiten-t hebuiten-t vochbuiten-tgehalbuiten-te in de s buiten-t a l l u c h buiten-t .
T u s s e n h e t vochtgehalte en het gehalte a a n CO2+NH3 blijkt e c h t e r geen v e r b a n d t e b e s t a a n (fig. 2), wel t u s s e n wel en niet g e v e n t i l e e r d e — s t a l l e n . De s o m van beide g a s s e n i s in het laatste geval ongeveer v e r d u b -beld. Bij de g e v e n t i l e e r d e s t a l l e n k o m e n 3 afwijkende gevallen, w a a r v a n m e n zich k a n afvragen of de t o e g e p a s t e v e n t i l a t i e voldoende i s g e w e e s t .
R e u d e r i n k (1959) c o n s t a t e e r d e eveneens e e n s t e r k e invloed van de windstand op de b o e r d e r i j (= ventilatie) op het a m m o n i a k g e h a l t e van de s t a l l u c h t .
B . K r i t e r i a inzake de m a t e van v e r o n t r e i n i g i n g
Wil m e n tot v e r b e t e r i n g van de s t a l a t m o s f e e r o v e r g a a n , dan dient m e n te beschikken o v e r gegevens w a a r u i t blijkt tot h o e v e r m e n m o e t of k a n gaan om nadelen voor de gezondheid d e r d i e r e n op te heffen.
7
-Aan de l i t e r a t u u r w e r d e n de volgende gegevens ontleend over de werking van CO2» NH3, H2S en vochtgehalte op het d i e r l i j k o r g a n i s m e .
1. C O i
Wanneer het CO2-gehalte van de lucht boven 5-15 vol /oo uitkomt, werkt dit bij zoogdieren op het a d e m h a l i n g s c e n t r u m in door v e r g r o t i n g van de a d e m h a l i n g s s n e l h e i d en de h a r t a c t i v i t e i t . Het is een fysiologische
c o m p e n s a t i e , w a a r b i j het l i c h a a m p r o b e e r t de g a s u i t w i s s e l i n g (O2-CO2) z e k e r te s t e i l e m E r t r e d e n nog geen schadelijke s t o r i n g e n op. Neemt het CO2-gehalte v e r d e r toe, dan wordt deze c o m p e n s a t i e onmogelijk. Bij 10 vol / o o CO2 t r e e d t een v e r m i n d e r i n g van het p r e s t a t i e v e r m o g e n op, bij
een k o r t verblijf in lucht m e t 80-100 vol /oo CO2 ziekte s y m p t o m e n en bij 200 vol % o t r e e d t de bewustloze toestand in. Volgens v e r s c h i l l e n d e a u t e u r s is 50 vol % o CO2 r e e d s een lethale d o s i s . D i e r e n lijdende a a n h a r t of longziekten worden r e e d s ziek bij 6 vol /oo CO2. Ook een l a n g -durig verblijf in een m i l i e u m e t 5 vol /oo CO2 geeft aanleiding tot het
ontstaan van z i e k t e v e r s c h i j n s e l e n . Een p r o d u k t i e v e r m i n d e r i n g (melk en melkvet) t r e e d t e c h t e r r e e d s e e r d e r op dan z i e k t e v e r s c h i j n s e l e n .
De volgende cijfers van Hoffmann (1928) en Dober (1939) geven een indruk van de v a r i a t i e in CO2-gehalten die in de präktijk voorkomen;
Hoffmann D o b e r a a n t a l Vol °/oo CO2 aantal Vol °/oo CO2
bedrijven g e m . spreiding bedrijven g e m . s p r e i d i n g g i e r k e l d e r onder de stal 18 2,70 0 , 8 3 - 8 , 2 0 26 2 , 8 6 0 , 8 6 - 4 , 8 8 g i e r k e l d e r buiten de s t a l 9 1,17 0 , 6 5 - 2 , 1 9 19 2 , 5 1 1 , 0 6 - 4 , 6 0
L e h m e y e r (1927) vond in r u n d v e e s t a l l e n gedurende de z o m e r 1,502, 95 vol °/oo en gedurende de winter 1,502, 964, 57 vol °/oo CO2. Voor p a a r d e -s t a l l e n w a r e n de cijfer-s r e -s p e c t i e v e l i j k 0, 8 5 - 1 , 90 vol°/oo en 1, 8 0 - 2 , 0 3 vol % o .
2. NH3
A m m o n i a k zou te ruiken zijn vanaf een gehalte van + 0, 14 vol / o o . Wat de schadelijke werking van NH3 op het dierlijk o r g a n i s m e b e -treft wezen p r o e v e n van F l u r y en Z e r n i k (1931) op katten, konijnen en m a r m o t t e n het volgende uit:
0, 5 vol / o o v e r o o r z a a k t e een zwakke prikkeling van de slijmhuid van ogen en luchtwegen.
1 vol /oo riep een s t e r k gevoel van onbehagen op na 5-7 u r e n i n w e r k e n . 57 vol / o o gaf na 14 u r e n aanleiding tot het ontstaan van l e v e n s g e v a a r
-lijke pneumoniën.
A n d e r e n stellen deze l a a t s t e g r e n s r e e d s bij 2, 5-4, 5 vol /oo. Stietenroth (1934) noemt een langdurig verblijf in een a t m o s f e e r m e t 0, 14 V 0 P 7 0 0 N H 3 r e e d s schadelijk voor de m e n s .
Deutsch (1928) heeft in p a a r d e s t a l l e n s t e e d s a m m o n i a k kunnen a a n -tonen (0, 013-0, 177 vol /oo). In 13 r u n d v e e s t a l l e n trof hij z e s m a a l geen NH3 aan en in de overige gevallen gehalten v a r i ë r e n d e van 0, 026-0, 107 vol °/oo. Aan het r e e d s e e r d e r genoemde o n d e r z o e k van Hoffmann (1928) en Dober (1939) ontlenen wij de volgende g e g e v e n s :
Hoffmann Dober a a n t a l vol °/oo NH3 aantal vol /oo NH3
bedrijven g e m . spreiding bedrijven g e m . s p r e i d i n g g i e r k e l d e r onder de s t a l 18 0,30 0 , 0 6 - 1 , 5 5 26 0,210 0 , 0 4 8 - 0 , 3 2 2 g i e r k e l d e r buiten de stal 9 0,12 0 , 0 4 - 0 , 2 7 19 0,082 0 , 0 3 1 - 0 , 1 5 9 8
-NJ ^ _ O OD O O 'o O O ro . : • • •
*
f
"
O • * * 0 » - « o O co-o
<*<?
CD"T
ru 5' o
CL Ca , 0 O l/> o r* û Z= I
< = ^ o zr X O • CD ca CL - i < ca 3 N O ZJ CL ca - i <n c: ca rr ca ~> ca n z> (O CL V -<T L. r* ca r> Sa O c: — ca er ca n - j ca - j 3 ca ca CL ca —> in O Z> CL ca -1 ca in o O O ZJ C L ca in r» D_ C n rr û i d OL _ l
3 O) O O) < o n O U 3 =» => - 5Z ** °
9. o
3 o O Ü z> — l/> <•+ ca - i y> "Tl OJ (O û — c o zr O —•, —s =3 O ZJ Z> C/> Û =3 ca Z> zr O ZJ OD C U) ca Dz
X to OD ca v _ . ca Z> O o er ca - i • " ->o OJ o \«/ w ' zr û r » ca ca z» o er l/> O c c r * < O n zr «-• «o ca ca 3 O Z) Ü) r* ca - i in8
-3. H2S
H2S in de stallucht w e r d a l l e e n aangetroffen op bedrijven m e t güllebereiding (Deutsch (1928), Hoffmann (1928)) en kon n i m m e r worden aangetoond in p a a r d e - , r u n d v e e - , v a r k e n s - en s c h a p e s t a l l e n w a a r de g e s c h e i d e n m e s t b e w a r i n g werd t o e g e p a s t . Op güllebedrijven kwam H2S a l l e e n voor w a n n e e r de k e l d e r s ^ n d e r de stal lagen en in gebruik w a r e n voor de güllebereiding (Hoffmann: g e m . 0, 178 vol °/oo H2S, spreiding 0, 000-0, 380 vol % o ) . Op güllebedrijven w a a r de k e l d e r s buiten de stal w a r e n gebouwd kon alleen H2S worden aangetoond indien de grup z e e r lang was (Hoffmann : g e m . 0,007 vol /oo, spreiding 0 , 0 0 0 - 0 , 0 6 0 vol / o o ) . Het v o o r k o m e n van H2S i s dus gebonden aan de aanwezigheid van rottende faeces of f a e c e s r e s t e n .
0, 05 vol /oo H2S v e r o o r z a a k t acute en c h r o n i s c h e ontstekingen ontstekingen van slijmhuid en bindweefsels.
1, 5 vol °/oo v e r o o r z a a k t bewustloosheid, k r a m p e n , v e r l a m m i n g van de ademhaling s organen (dodelijke ongevallen in g i e r k e l d e r s . ' ) . 4 . Vochtgehalte van de stallucht
De absolute vochtigheid in rundveestallen v a r i e e r t van 8, 8-16, 1 m m Hg, de r e l a t i e v e vochtigheid van 61-98% ( L e h m e y e r (1927), Deutsch (1928), Hoffmann (1928), Dober (1939)). Evenals L e h m e y e r stelde Deutsch v a s t dat de subjectieve bepaling van het vochtgehalte door ruiken in de m e e s t e gevallen niet o v e r e e n kwam m e t de g e m e t e n c i j f e r s .
Het blijkt, dat onze kennis o m t r e n t de g r e n z e n van de gehalten aan CO2» NH3, H2S en vocht in stallucht, waarboven schadelijke gevol-gen gaan o p t r e d e n hetzij in de p r o d u k t i e , hetzij in de gezondheidstoestand van het d i e r , m a a r z e e r gebrekkig i s . Men mag e c h t e r a a n n e m e n , dat in goed g e v e n t i l e e r d e stallen een dergelijk nadelig effect niet aanwezig zal zijn.
De hierboven w e e r g e g e v e n cijfers zijn v e r k r e g e n in s t a l l u c h t m o n -s t e r -s die h a l v e r w e g e het plafond en de -stalbodem w e r d e n genomen. Wij v r a g e n ons e c h t e r af of het niet b e t e r zou zijn de b e m o n s t e r i n g s h o o g t e a a n de d i e r s o o r t aan te p a s s e n en het m o n s t e r op snuithoogte t e nemen, dus in de luchtlaag w a a r i n de d i e r e n moeten a.lemhalen!
-9-- 9
C. V e r s l a g van het bezoek
Volgens F r ü h s t o r f e r worden door het s t r o o i e n van superfosfaat in de stal de rottingjvan f a e c e s r e s t e n en a n d e r e biologische p r o c e s s e n op de stalbodem g e r e m d , het v r i j k o m e n van a m m o n i a k en eventuele a n d e r e r o t t i n g s g a s s e n d a a r d o o r v e r h i n d e r d , de vrijkomende a m m o n i a k gebonden en de stalbodem en stallucht d r o g e r . Zijn m e d e w e r k e r Wagner zou h e b b e n aangetoond, dat m e t het t o e n e m e n van het a m m o n i a k g e h a l t e in de lucht ook het vochtgehalte h i e r v a n s t e e g . F r ü h s t o r f e r deelde v e r d e r m e d e , dat de a t m o s f e e r in s o m m i g e m e t superfosfaat|behandelde s t a l l e n zo droog w e r d , dat stofvorming o p t r a d . Volgens h e m kan superfosfaat 10% vocht binden. In een eigen proefje k w a m e n wij tot een vochtbinding van 30%, m a a r h i e r b i j was het produkt volledig m e t w a t e r v e r z a d i g d . Wij betwijfe-len of superfosfaat een belangrijke invloed op de luchtvochtigheid zal kunnen uitoefenen. I m m e r s t e g e n o v e r een w a t e r d a m p p r o d u k t i e van 13 kg w a t e r p e r d i e r p e r dag zal 500 g superfosfaat s l e c h t s 50-150 g vocht kunnen binden. En h i e r b i j wordt dan nog niet eens g e s p r o k e n over het v o c h t v e r l i e s uit de faeces en u r i n e in de stall A l s e r dus e r g e n s stofvorming in een
s t a l is o p g e t r e d e n , m o e t de lucht zelf al zo droog g e w e e s t zijn, dat de mogelijkheid tot stuiven bij v o o r b a a t r e e d s aanwezig w a s .
T e n a a n z i e n van de w a a r n e m i n g van Wagner v r a g e n wij ons af, in h o e v e r r e de m a t e van ventilatie tijdens de p r o e v e n van invloed i s geweest» In het m a t e r i a a l van Hoffmann (1928) en Dober (1939) ontbreekt i e d e r v e r -band t u s s e n NH3-gehalte in de stallucht en zijn a b s o l u t e - of relatieve vochtig lu
V e r d e r w e e s F r ü h s t o r f e r nog op de p r o e v e n van T e i c h m a n n ( 1 9 6 l ) . / t ^ g Deze heeft inmiddels een samenvatting g e p u b l i c e e r d van de e e r s t e r e
-s u l t a t e n van zijn -s t a l l u c h t c n d e r z o e k bij Oldenburg. Bij deze p r o e v e n w a r e n v a r k e n s s t a l l e n en kippehokken b e t r o k k e n . Het gebruik van s u p e r -fosfaat gaf een v e r l a g i n g van de r e l a t i e v e vochtigheid van gemiddeld 2, 26% absoluut op een niveau van 76, 5%, De betekenis van een dergelijk gering v e r s c h i l voor de p r a k t i j k ontgaat ons geheel. De l i t e r a t u u r geeft voor s t a l l e n nl. een optimale luchtvochtigheid van 50-70%. Dober (1939) vond in 45 s t a l l e n een spreiding van 60 tot 96 %. In het onderzoek van
T e i c h m a n n (1961) w a a r de opmetingen geschieädeo. m e t een h a a r h y g r o m e t e r , m o e t de b e t r o u w b a a r h e i d van dit v e r s c h i l wel s t e r k in twijfel w o r d e n
g e t r o k k e n . Voor een d e r g e l i j k onderzoek m o e t w o r d e n gewerkt m e t een droge en natte t h e r m o m e t e r die geijkt zijn en w a a r o p de t e m p e r a t u u r in 0. 01°C afgelezen kan worden, a n d e r s i s de k a n s groot, dat de v e r s c h i l l e n v a l l e n binnen de w a a r n e m i n g s fouten.
O v e r i g e n s voldeden de p r o e v e n met de kippen p r o e f t e c h n i s c h a a n de j u i s t e e i s e n , omdat de objecten wel en geen super gelijktijdig genomen w e r d e n in 2 afzonderlijke hokken. Ook de ventilatie geschiedde a u t o m a - . t i s c h gelijktijdig en in dezelfde m a t e door de e l e k t r i s c h e v e n t i l a t o r e n t e koppelen.
S c h m o c k , de b e d r i j f s l e i d e r van de Essohof te Dethlingen v e r t e l d e dat zijn rundvee stal van m e e t af aan veel l a s t had van c o n d e n s v o r m i n g . V e r s c h i l l e n d e v e n t i l a t i e s y s t e m e n zijn toen z o n d e r s u c c e s g e p r o b e e r d . Sinds het gebruik van superfosfaat heeft m e n e r geen l a s t m e e r v a n .
Een bevredigende v e r k l a r i n g voor de d r o g e r e s t a l a t m o s f e e r heeft m e n tot nu toe niet gevonden. Men somde de volgende mogelijkheden op:
1. Het door de c h e m i s c h e inwerking van superfosfaat ontsloten s t r o bindt m e e r vocht.
2. Het cbor de N-binding v e r l a a g d e NH3-gehalte in de stallucht b e w e r k t t e v e n s een v e r l a g i n g van het vochtgehalte (proef van Wagner, w a a r v o o r wij op grond van de gegevens van Dober z e e r s c e p t i s c h zijn).
3. D a a r ook in s t a l l e n zonder s t r o o i s e l de stallucht m e r k b a a r d r o g e r zou zijn, zou n a a s t een vochtbinding door de s u p e r zelf, een uitvlokkende _ werking op de colloïdale deeltjes op de stalbodem. p l a a t s v i n d e n , w a a r -door het overtollige vocht s n e l l e r wordt afgevoerd in de g i e r k e l d e r .
10
-Gezien de vochtproduktie in de s t a l door de d i e r e n bevredigen deze h y p o t h e s e s ons niet. Vermoedelijk zullen e r toevallige a n d e r e f a c t o r e n een v e r b e t e r i n g van de v e n t i l a t i e hebben b e w e r k t die s a m e n v i e l m e t de invoering van het s t r o o i e n van super in de s t a l l e n .
Op de Essohof m e r k t e n wij op, dat ondanks de aanwezigheid sinds het begin van de m o r g e n v a n grote hopen k u i l v o e r in de v o e r g a n g , de s t a l -a t m o s f e e r niet ben-auwd w -a s en ook v-an k u i l v o e r l u c h t betrekkelijk weinig w a s te m e r k e n . De geur in de stallen was f r i s en deelde zich niet a a n de kleding m e e .
Van de p e r i o d e n p r o e f in 2 g r o t e v a r k e n s s t a l l e n van de L e h r - und V e r s u c h s a n s t a l t te E c h e m gaf Breithaupt ons de volgende voorlopige g e g e v e n s . De s t a l l e n worden afwisselend wel en niet m e t superfosfaat b e -handeld n a a r 500 g p e r dag p e r stuks grootvee (= 7 v a r k e n s van 70 k g ) . " De s u p e r wordt h i e r b i j a l l e e n in de m e s t g a n g g e s t r o o i d (2 m ^ ) . De s t a l -l u c h t b e m o n s t e r i n g g e s c h i e d d e ha-lverwege het p-lafond m e t behu-lp van een" v a t van 200 1 w a t e r dat in é é n e t m a a l l e e g l i e p . De a l d u s aangezogen s t a l -lucht w e r d door een flesje m e t 1/10 n H2SO4 geleid, w a a r i n de NH3 wordt opgevangen en b e p a a l d . Hetzelfde s y s t e e m w e r d op de Annenhof en d o o r Reuderink t o e g e p a s t . R e u d e r i n k ving de NH3 e c h t e r in a m m o n i a k v r i j w a t e r op.
B r e i t h a u p t vond in de rnaand f e b r u a r i in de p e r i o d e zonder s u p e r -fosfaat 8, 86 tot 17, 42 (gemiddeld 14) mg NH4 p e r m3 lucht tegen 5, 1 tot 8, 4 (gemiddeld 7) mg NH4 p e r ni5 in de p e r i o d e m e t toediening van s u p e r -fosfaat. Deze cijfers hebben betrekking op 8 e t m a a l w a a r n e m i n g e n en lijken z e e r b e l a n g r i j k . O m g e r e k e n d in vol °/oo komt 14 mg NH4 o v e r e e n m e t 0,019 vol °/oo NH3, e e n z e e r laag gehalte dus wanneer m e n dit cijfer v e r g e l i j k t m e t de gegevens van Dober (blz. 11) en van F l u r y en Z e r n i k (1931).
Op een v r a a g o v e r welke k r i t e r i a hij beschikte inzake het al of n i e t schadelijk zijn van a m m o n i a k voor het d i e r , bleek dat deze niet
bekend . w a r e n , m a a r a a n g e n o m e n werd dat elke v e r l a g i n g van v o o r d e e l
zou zijn.
Gezien de g r o t e fluctuaties die kunnen optreden onderjinvloed van de wind en de ventilatie. (Reuderink 1959), moet m e n bij de beoordeling van de uitkomsten van p e r i o d e n p r o e v e n z e e r v o o r z i c h t i g zijn. Bij dit s o o r t p r o e v e n worden de behandelingen om en om afgewisseld, w a a r d o o r het g e v a a r bestaai; dat door de in de loop van de p r o e f p e r i o d e v e r b e t e r e n d e of v e r s l e c h t e r e n d e k l i m a t o l o g i s c h e omstandigheden opgewekte v e r s c h i l l e n w o r d e n t o e g e s c h r e v e n a a n invloeden van een behandelingswijze. B e t e r w a r e het inplaats van een r e g e l m a t i g e omwisseling van de p e r i o d e n , een o n r e g e l m a t i g e te k i e z e n , w a a r d o o r dit b e z w a a r komt te v e r v a l l e n , z e k e r w a n n e e r de p r o e f lang genoeg wordt v o o r t g e z e t . De v o o r k e u r dient e c h t e r gegeven t e worden a a n de werkwijze van T e i c h m a n n m e t kippen, w a a r b i j de v e n t i l a t o r e n van de 2 hokken gekoppeld w a r e n en a u t o m a t i s c h w e r k t e n . D. Samenvatting
F r u h s t o r f e r en zijn m e d e w e r k e r s m e n e n v a s t g e s t e l d te hebben dat het s t r o o i e n van superfosfaat in de stal tot een z u i v e r d e r en vooral
d r o g e r e lucht teidt, wat dan gunstig zou zijn v o o r de gezondheidstoestand v a n het v e e .
Gezien e c h t e r het g r o t e v e r b r u i k aan zuurstof en de grote produktie a a n koolzuur en w a t e r d a m p door de d i e r e n , m e n e n wij dat de s a m e n s t e l -ling van de stallucht primair door de m a t e van ventilatie wordt bepaald.
De v a s t s t e l l i n g e n van F r u h s t o r f e r zullen a l l e e n p l a a t s kunnen h e b -ben in r e e d s goed g e v e n t i l e e r d e stallen, m a a r in deze gevallen i s een nog v e r d e r e v e r l a g i n g van het gehalte aan vocht en a m m o n i a k voor de p r a k t i j k toch wel van bijzonder geringe betekenis te a c h t e n , zolang geen' b e t e r e k r i t e r i a worden v a s t g e s t e l d voor de voor vee nog schadelijke con-c e n t r a t i e s aan w a t e r en g a s s e n in stallucon-cht.
Il
Onze indruk i s , dat in de door F r u h ü t o r f e r aangehaalde o n d e r z o e -kingen te weinig aandacht is b e s t e e d aan de m a t e w a a r i n de v e n t i l a t i e van invloed op de s a m e n s t e l l i n g van de stallucht is g e w e e s t .
D e r g e l i j k e p r o e v e n zullen a l l e e n genomen kunnen w o r d e n in r u i m t e n w a a r i n de ventilatie uitsluitend m e t e l e k t r i s c h e v e n t i l a t o r e n g e r e g e l d w o r d t . In dat geval heeft m e n de ventilatie volkomen in de hand.
V. Invloed van superfosfaat op de hygiënische toestand van de stallen . Hoewel in de l i t e r a t u u r over dit o n d e r w e r p v e r s c h i l l e n d e w a a r n e -mingen worden v e r m e l d bleek dat m e n h i e r - o v e r in Duitsland geen exacte gegevens had.
Toch i s dit o n d e r w e r p wel zo belangrijk, dat het een l i t e r a t u u r s t u d i e de m o e i t e w a a r d m a a k t ,
A . L i t e r a t u u r o v e r z i c h t
R e e d s in 1934 c o n s t a t e e r d e n B r y a n en A n d r e w s (1934) dat s u p e r -fosfaat een b a c t e r i c i d e werking had, zowel in het l a b o r a t o r i u m a l s in de
s t a l , op de volgende m i c r o ö r g a n i s m e n : B a c i l l u s s u b t i l i s , E s c h e x i a coli, B r u c e l l a Suis, S t r e p t o c o c c u s Alpha.
G o r e t en P i e t (1957) r a p p o r t e r e n over l a b o r a t o r i u m p r o e v e n w a a r u i t de b a c t e r i o s t a t i s c h e - en b a c t é r i c i d e werking van superfosfaat bleek bij P s e u d o m o n a s A e r u g i n o s a , Streptococcus p y o g e n e s , P a s t e u r e l l a
m u l t o c i d a , E r y s i p e l o t h r i x rhusiopathiae, Salmonella gallinatum p u l l o r u m en B a c i l l u s a n t h r a c i s .
Het i s niet geheel duidelijk w a a r a a n deze b a c t e r i c i d e eigenschappen van het superfosfaat m o e t e n w o r d e n t o e g e s c h r e v e n , hoewel het tendele een p H - k w e s t i e i s .
Volgens door v e e a r t s e n g e c o n t r o l e e r d e F r a n s e onderzoekingen w o r d e n de volgende infectieuze ziekten g e r e m d door het g e b r u i k van
superfosfaat in stallen:
1. M a m m i t e s (uierontsteking) bij rundvee en v a r k e n s . 2. S c e p t i c e m i e (bloedvergiftiging) bij k a l v e r e n .
3. P a n a r i t i u m (hoef- en klauwontstekingen) bij r u n d v e e , v a r k e n s en schapen.
4. P n e u m o - e n t e r i t i s (long- en d a r m i n f e c t i e ) bij v a r k e n s en biggen. 5. Coccidiosis (darrninfectie) bij schapen ai kippen.
6. R o t k r e u p e l bij schapen. 7. D i a r r h é e bij v a r k e n s .
In F r a n k r i j k daalde het a a n t a l m a s t i t i s gevallen in s t a l l e n w a a r deze ziekte z e e r hardnekkig optrad van 40% vóór de behandeling op 5, 3% na het t o e d i e n e n van superfosfaat (Métivier 1959). Bij s c h a p e n w a r e n d e z e cijfers r e s p e c t i e v e l i j k 11% en 2, 3%. P a c c o l a t (I960) m e l d t g e l i j k s o o r t i g e w a a r n e m i n g e n uit Z w i t s e r l a n d . Hij c o n s t a t e e r d e t e v e n s op 4 van de 5 h i e r o p o n d e r z o c h t e bedrijven een a a n m e r k e l i j k e v e r b e t e r i n g van het r e d u c t a s e -gehalte in de m e l k , hetgeen een b e t e r e m e l k p r i j s o p l e v e r t , w a n n e e r e r k w a l i t e i t s e i s e n a a n de m e l k worden gesteld. Deze v e r b e t e r i n g van het r e -ductasegehalte hangt ongetwijfeld s a m e n m e t een t e r u g d r i n g e n van het a a n t a l gevallen van u i e r o n t s t e k i n g .
T e n s l o t t e s i g n a l e e r d e n P a c c o l a t (I960) en M é t i v i e r ( 1959) enkele gevallen van a s t m a t i s c h e b o e r e n , die änds het g e b r u i k van s u p e r in de
s t a l l e n a a n m e r k e l i j k m i n d e r l a s t van hun kwaal hadden w a n n e e r ze in de stallen w e r k t e n a l s voor die tijd.
Stopt m e n het gebruik van superfosfaat in de s t a l l e n , dan t r e d e n de z i e k t e n opnieuw op. Of h i e r dus a l l e e n m a a r s p r a k e i s van e e n b a c -t e r i o s -t a -t i s c h e werking en nie-t van een b a c -t e r i c i d e (= b a c -t e r i e d o d e n d e ) van het superfosfaat of, dat e r herinfectie i s o p g e t r e d e n , i s niet duidelijk.
12
-M e r k w a a r d i g ganoeg zijn e r geen p r o e v e n genomen om de m i n i m u m hoeveelheid superfosfaat t e bepalen die nodig i s om de infectieziekten in voldoende m a t e t e r u g t e dringen*
B . E r v a r i n g e n in Duitsland
Schmock deelde m e e , d a t m e n op de Essohof sinds het gebruik v a n superfosfaat geen P a n a r i t i u m (klauwontsteking) gevallen m e e r g e c o n s t a -t e e r d had, hoewel v o o r d i e n v r i j v e e l geld a a n de bes-trijding \a n di-t
euvel w e r d b e s t e e d .
Bekend is dat a m m o n i a k de h o o r n s u b s t a n t i e van de hoeven a a n t a s t , m a a r s u p e r blijkt j u i s t t e g e n g e s t e l d te w e r k e n . De h o o r n s u b s t a n t i e w o r d t h a r d e r , tot g r o t e ontevredenheid van de h o e f s n i j d e r s , die m i n d e r snel g e r e e d k o m e n in s t a l l e n w a a r s u p e r wordt g e s t r o o i d .
Op de Essohof m e e n d e m e n dat de d i e r e n m i n d e r vuil w e r d e n nu~ s u p e r gebruikt werd» I n d e r d a a d zagen de d i e r e n , die door p e r s o n e e l s -g e b r e k sinds vori-g--gaar niet m e e r -g e r o s k a m d w a r e n , e r bij ons bezoek redelijk schoon uit. Men s c h r e e f dit toe aan de d r o g e r e s t a l l e n . In d e -zelfde richting wijst het k l e i n e r e s t r o v e r b r u i k en de w a a r n e m i n g van F r u h s t o r f e r dat sinds het gebruik van super in de s t a l van zijn b r o e r geen aftrek m e e r w e r d t o e g e p a s t voor " v u i l e " m e l k , t e r w i j l dit v r o e g e r r e g e l w a s .
Hoewel F r u h s t o r f e r h i e r v o o r zelf s c e p t i s c h i s , b e w e e r t de p r a k t i j k , dat e r een duidelijke invloed uitgaat van het gebruik van superfosfaat op de vliegenoverlast in stallen, een w a a r n e m i n g die ook B r y a n en A n d r e w s (1934) bij hun p r o e v e n deden.
Opgemerkt kan nog worden, dat de in de stal gebruikte s u p e r stof-fijn g e m a l e n i s en in d r o g e s t a l l e n stuift, w a a r d o o r a l l e s onder een l a a g j e superfosfaat ligt bedolven.
C. Samenvatting
Hoewel de e r v a r i n g e n in Duitsland g r o t e n d e e l s op subjectieve w a a r n e m i n g e n b e r u s t e n zijn in de l i t e r a t u u r toch wel aanwijzingen, dat
superfosfaat in s t a a t zou zijn de infectieziekten op s t a l t e r u g t e d r i n g e n . Dat dit ook voor Nederland van betekenis kan zijn moge blijken uit enkele c i j f e r s .
D i j k s t r a (I960), v e e a r t s bij de gezondheidsdienst voor d i e r e n in F r i e s l a n d , m e e n t dat het p e r c e n t a g e s t r e p t o c o c c e n - v r i j e bedrijven in Nederland niet h o g e r is dan 20%.
I n t e r e s s a n t i s ook het volgende staatje over het v e r l o o p van o n t s t e k i n g s z i e k t e n op de Bosmahoeve in de Noordoostpolder sinds de oprichting van het bedrijf:
1956 1957 1958 1959 a a n t a l stuks grootvee :
uieronstekingen : klauwont st eking e n
Totaal : 6 19 25 41
Het a a n t a l ziektegevallen i s dus in de loop d e r j a r e n duidelijk t o e -genomen op dit m o d e r n e bedrijf. Deze cijfers r e c h t v a a r d i g e n het i n s t e l l e n van een onderzoek in Nederland om na te gaan of m e n in s u p e r i n d e r d a a d een eenvoudig en goedkoop m i d d e l heeft om infectieziekten op stal te v e r m i n d e r e n . Dit onderzoek zou dan onder controle van v e e a r t s e n of de v e e a r t s e n i j k u n d i g e faculteit van de u n i v e r s i t e i t t e Utrecht m o e t e n worden u i t g e v o e r d . 39 4 2 39 12 7 40 9 16 36 31 10 • 13
13
VI. Superfosfaat a l s v o e d e r m i d d e l
Hoewel het superfosfaat niet doelbewust a l s v o e d e r m i d d e l g e -bruikt w o r d t , zullen de d i e r e n bij gebruik in de stal dit toch gemakkelijk kunnen opeten. Dit kan gunstig zijn w a a r het de kalk en het fosforzuur betreft, m a a r mogelijk ook nadelig t . a . v . het gehalte a a n a r s e n i c u m en fluor.
P a c c o l a t (I960) vond bij i n s t r o o i p r o e v e n m e t kippen een stijging van de e i e r p r o d u k t i e van 5-10%, T e i c h m a n n (1961) van 1, 7-5%. In p r o e v e n m e t v a r k e n s vond T e i c h m a n n (i960) de volgende r e s u l t a t e n :
gemiddelde dagelijkse g r o e i e x t r a P r o e f no, zonder sup m e t sup v o e d s e l v e r b r u i k
1 690 g 745 g + 2 , 5% 2 641 " 642 " - 3 % 3 5 1 7 " 590 " - 9 %
Deze r e s u l t a t e n zijn dus niet ongunstig. In h o e v e r r e zij toe t e s c h r i j v e n s i j a a a n b e t e r e hygiënische t o e s t a n d e n dan wel a a n t e k o r t e n a a n kalk en fosforzuur in het r a n t s o e n i s niet uit te m a k e n .
Ten a a n z i e n van het gehalte aan a r c e n i c u m van 0, 08% in de s u p e r i s geen d i r e c t nadelige invloed t e verwachten» e e r d e r een s t i m u l e r e n d e . Voor fluor i s de zaak w a t bedenkelijker, d a a r superfosfaat gemiddeld ~
1, 24% F b e v a t . D a a r b i j komt nog dat dit element a l s een cumulatief v e r -gif v/erkt.
In Nederland bevat de grond n e r g e n s zoveel fluor, dat dit aanleiding geeft tot het optreden van een c h r o n i s c h e of acute fluorvergiftiging. Dat deze ziekte in Nederland toch wel voorkomt vindt volgens Te sink (1957) zijn o o r z a a k in het feit dat e r i n d u s t r i e ë n zijn die fluorrijke p r o d u k t e n ' v e r w e r k e n , w a a r d o o r hun r o o k g a s s e n veel fluor bevatten die de l a n d e -rijen b e s m e t t e n .
In dergelijke gevallen is dus de kans op fluorvergiftiging in m e e r of mindere m a t e latent a a n w e z i g . Wordt dan ook nog superfosfaat in de stal opgenomen, dan b e s t a a t de mogelijkheid, dat de balans n a a r de v e r k e e r d e kant d o o r s l a a t .
F r u h s t o r f e r heeft bij kleinvee een opname tot 2% van het g e s t r o o i d e superfosfaat g e c o n s t a t e e r d , m a a r van nadelige effecten w e r d nooit
melding g e m a a k t .
Van een berekening van de Auoropname door rundvee is afgezien", omdat de g e s t e l d e n o r m e n op weinig gegevens g e b a s e e r d zijn en de g e -m i d d e l d e gehalten in de v o e d e r -m i d d e l e n niet bekend zijn.
De v r a a g of door superfosfaat s t r o o i e n in stallen g e v a a r v o o r f l u o r -vergiftiging b e s t a a t kan dus niet beantwoord worden, m a a r in i n d u s t r i ë l e gebieden doet m e n e r goed aan h i e r o p wel bedacht te zijn.
In dit v e r b a n d kan nog o p g e j n e r k t w o r d e n dat P a c c o l a t (I960) het verdwijnen van r a t t e n c o n s t a t e e r d e uit s t a l l e n g e s t r o o i d m e t s u p e r f o s f a a t . Mogelijk hangt dit s a m e n m e t het fluorgehalte van het superfosfaat, d a a r fluorverbindingen g e b r u i k t w o r d e n a l s r a t t e n v e r d e l g i n g s m i d d e l e n . V e r -m i n d e r i n g van v l i e g e n o v e r l a s t b e r u s t -m i s s c h i e n ook op dit gehalte fluor in de s u p e r . Het feit dat stoffijne super gebruikt wordt w e r k t m i s s c h i e n ook b e v o r d e r e n d in deze r i c h t i n g .
VII. Conclusies
1. Het s t i k s t o f c o n s e r v e r e n d effect van superfosfaat bij s t a l m e s t en g i e r valt onder p r a k t i j k o m s t a n d i g h e d e n erg t e g e n .
2. Het fosfaatgehalte van m e t s u p e r g e c o n s e r v e e r d e m e s t i s gemiddeld v e e l te hoog en kan op b e d r i j v e n m e t een hoge veebezetting of slechte v e r d e l i n g van de s t a l m e s t over de p e r c e l e n tot o n r e n d a b e l e fosfaat-b e m e s t i n g e n l e i d e n .
14
-3. De fosfaatwerking v a n voor de c o n s e r v e r i n g gebruikte superfosfaat i s b e t e r dan het r e c h t s t r e e k s aan de grond toegediende p r o d u k t
doordat het m i n d e r snel a a n het F e en A l in de grond wordt g e f i x e e r d . 4. In de s t a l m e s t vindt v e r m o e d e l i j k een snelle c h e m i s c h e ontsluiting
van het s t r o p l a a t s . De m e s t wordt h i e r d o o r b e t e r s t r o o i b a a r . D e s ondanks is het o r g . stofverlies niet h o g e r doch i e t s l a g e r (3% a b -soluut).
5. Gezien het hoge v e r b r u i k aan zuurstof en de hoge produktie a a n w a t e r -damp en koolzuur door de d i e r e n in de stal is een goede v e n t i l a t i e onontbeerlijk. E e n eventuele bijdrage van het superfosfaat z a l zich dan ook s l e c h t s b e p e r k e n tot r e e d s goed g e v e n t i l e e r d e s t a l l e n .
6. Infectieziekten ( m a s t i t i s , p a n a r i t i u m , pneumo e n t e r i t i s , c o c c i d i o s i s enz. ) worden gedurende de s t a l p e r i o d e g e r e m d door het g e b r u i k van s u p e r . Super oefent een b a c t e r i o s t a t i s c h e of b a c t e r i c i d e w e r k i n g uit op deze z i e k t e k i e m e n . E e n gevolg h i e r v a n is een l a g e r r e d u c t a s e gehalte van de m e l k en b e t e r e gezondheidstoestand d e r d i e r e n , h o g e r e produktie en g e r i n g e r e k o s t e n .
7. E e n nadelige invloed op de gezondheidstoestand van het vee door contact (v. d. hoeven) m e t of het opvreten v a n s u p e r w e r d tot nu toe niet w a a r g e n o m e n .
8. Het i s niet onmogelijk, dat a l s gevolg v a n een fosfaatovermaat in de grond op den duur nadelige v e r s c h i j n s e l e n bij de d i e r e n kunnen o p -t r e d e n (beengebreken, s -t e r i l i -t e i -t ) .
9. Het i s d a a r o m r a a d z a a m het eventueel gebruik v a n superfosfaat in stallen s t e e d s te bezien t e g e n de a c h t e r g r o n d van de a l g e m e n e P t o e -stand van het bedrijf of van de p e r c e l e n die gewoonlijk m e t s t a l m e s t w o r d e n b e m e s t .
10. Het zou wenselijk zijn de m i n i m u m benodigde hoeveelheid s u p e r v o o r b e s t r i j d i n g d e r infectieziekten t e kennen, dit in verband m e t de b e
-rne s t i n g s t e c h n i s c h wenselijke hoeveelheid die ingestrooid k a n w o r d e n , teneinde onrendabele fosfaatgiften te b e p e r k e n .
VIII. Samenvatting
N a a r aanleiding van een s t u d i e r e i s n a a r prof. F r u h s t o r f e r , d i r e c -t e u r v a n he-t p r o e f s -t a -t i o n van de "Verein D e u -t s c h e r D ü n g e r - F a b r i k a n -t e n (superfosfaatindustrie) t e H a m b u r g , inzake het gebruik van superfosfaat in v e e s t a l l e n , w e r d een r a p p o r t s a m e n g e s t e l d w a a r i n n a a s t gegevens
v e r z a m e l d tijdens de s t u d i e r e i s , ook de b e s c h i k b a r e l i t e r a t u u r g e r a a d p l e e g d en in de beschouwingen mede beoordeeld w e r d .
Prof. F r u h s t o r f e r i s van mening dat 'er aanwijzingen zijn, dat m e t superfosfaat behandelde m e s t n a a s t een biologische ook een c h e m i s c h e ontsluiting o n d e r g a a t . H i e r d o o r wordt de m e s t b e t e r s t r o o i b a a r , t e r w i j l " gedurende de bewaring niet m e e r , doch i e t s m i n d e r o r g a n i s c h e stof v e r -l o r e n gaat. De winst a a n o r g a n i s c h e stof w a s e c h t e r m a a r gering (3% ~ absoluut op een v e r l i e s v a n 52%), t e r w i j l a n d e r z i j d s het v e r l i e s a a n s t i k -stof in het geheel niet beïnvloed w e r d .
Een nadeel v a n het s t r o o i e n v a n superfosfaat in s t a l m e s t i s dat heir fosfaatgehalte van de m e s t verdubbeld w o r d t . H i e r d o o r b e s t a a t e r op b e -drijven m e t een g r o t e veebezetting g e v a a r voor het geven van o n r e n d a b e l e fosfaatgiften. A n d e r z i j d s opent de methode de mogelijkheid om tot e e n ' b e s p a r i n g van het fosfaatgebruik te komen, omdat het superfosfaat g e -mengd m e t s t a l m e s t b e t e r werkt dan wanneer dit afzonderlijk dan wel
n a a s t s t a l m e s t toegediend wordt, tengevolge van een v e r m i n d e r d e fosfaat-fixatie a a n i j z e r - en aKmiiniumhoudende b o d e m m i n e r a l e n .
Inzake de v r a a g in h o e v e r r e superfosfaat een belangrijke bijdrage kan l e v e r e n tot een b e t e r e s t a l a t m o s f e e r zijn wij z e e r sceptisch. I m m e r s de v e r b e t e r i n g z a l zich niet kunnen b e p e r k e n tot het v e r w i j d e r e n v a n een
-- 15
weinig vocht en a m m o n i a k uit de lucht w a a r t o e het superfosfaat in s t a a t i s , m a a r z a l a l l e e n v e r k r e g e n kunnen w o r d e n door a a n v o e r vanvoldoende nieuwe z u u r s t o f en afvoer van de g r o t e hoeveelheden w a t e r -damp en koolzuur die door de d i e r e n g e p r o d u c e e r d worden. H i e r t o e i s a l l e e n een goede ventilatie in staat welke a u t o m a t i s c h een z u i v e r d e r a t m o s f e e r z a l s c h e p p e n .
Een m e e r p o s i t i e v e bijdrage zou superfosfaat kunnen l e v e r e n tot de hygiënische t o e s t a n d in de s t a l , gezien het feit dat superfosfaat een b a c t e r i e - r e m m e n d e en dodende invloed heeft, z o a l s blijkt uit A m e r i k a a n s e en r e c e n t e F r a n s e p u b l i k a t i e s . H i e r d o o r kunnen u i e r - , k l a u w - en a n d e r e infecties op een gemakkleijk en goedkope wijze t e r u g g e d r o n g e n w o r d e n . Dit t e r u g d r i n g e n van u i e r o n t s t e k i n g e n heeft tot d i r e c t gevolg een v e r -b e t e r d e r e d u c t a s e - p r c e f , hetgeen -bij uit-betaling n a a r kwaliteit een d i r e c t financieel v o o r d e e l biedt.
Nadelige effecten van het superfosfaat door het v r i j hoge g e h a l t e a a n fluor (1,24%) zijn tot nu toe niet g e c o n s t a t e e r d . A l l e e n in de o m g e -ving van i n d u s t r i e ë n die veel fluor m e t de r o o k g a s s e n afvoeren* zou een latent g e v a a r v o o r fluorvergiftiging aanwezig zijn indien de d i e r e n van het gestrooide superfosfaat in de s t a l gaan e t e n .
H e l a a s zijn e r geen p r o e v e n genomen w a a r i n de m i n i m u m h o e v e e l -heid superfosfaat w e r d bepaald, benodigd om de infectieziekten t e r u g t e d r i n g e n . I m m e r s op deze wijze zou het m i s s c h i e n mogelijk zijn tot e e n ~ compromis te k o m e n t u s s e n een uit hygiënisch oogpunt nodige en b e m e s -ting stechni s ch wenselijke hoeveelheid superfosfaat.
IX. L i t e r a t u u r
1. B r y a n , C S . en A n d r e w s , F . A . : Does h y d r a t e d l i m e or 20% s u p e r k i l l any b a c t e r i a when used in the d a i r y b a r n ?
A g r . exp. s t a . Michigan q u a t e r l y bull 16, 4 (1934) 2 3 0 - 2 3 6 .
2. D o b e r , W. : K o h l e n s ä u r e - und A m m o n i a k b e s t i m m u n g e n in d e r Stalluft. D i s s . Univ. Z ü r i c h (1939), 37 biz.
3. D i j k s t r a , R, G. : F r i e s Landbouwblad 22. 1. I960. 4 . F l u r y en Z e r n i k : Schädliche G a s e .
S p r i n g e r V e r l a g B e r l i n 1931.
5. G i s i g e r , L . : E r h e b u n g e n ü b e r den Anfall d e r Stalldünger e i n e s M i t t e l b ä u e r l i c h e n B e t r i e b e s .
B e r . Schweiz. Botan. G e s . 53 A (1943) 192-220.
6. Goret, P . en P i l e t , Ch. : Action b a c t é r i o s t a t i q u e et b a c t é r i c i d e du s u p e r p h o s p h a t e de Chaux.
Comptes Rend. Soc. Biol. CL II, 5 (1958) 731-732.
7. I n g e b r i g t s e n , S. : Supperfosfat som m i d d e l mot n i t r o g e n tap fra s t o r f e g j o d s e l .
F o r s k n i n g og forsp'k i landbruket 11 (I960) 5 6 5 - 5 8 5 .
8. I v e r s e n , K, en D o r p h - P e t e r s e n , K. : U n d e r s ^ g e l s e r over P r o d u k t i o n e n of Stalgödning og A l j e ,
T i d s k r . f . P l a n t e a v l 52 (1949) 628-652.
9.' K e l l n e r , O, : Untersuchungen über den Stoff- und E n e r g i e - U m s a t z d e s e r w a c h s e n e m R i n d e s .
Landw. V e r s u c h s s t a t . 53 (1900) 40-43 en 121-123.
10. K r i s s , M, : Q u a n t i t a t i v e r e l a t i o n s of the d r y m a t t e r of the food
consumed, the heat p r o d u c t i o n , the g a s e o u s outgo and the i n s e n s i b l e l o s s in body weight of c a t t l e .
16
11. Lagneau, F . : L ' a c t i o n du superphosphate de chaux et s e s r é p e r -c u s s i o n s s u r l ' é t a t s a n i t a i r e . Revue de l ' é l e v a g e , nov. 1957. 12. Landbouwgids 1956 (202-207).
13. Lande C r e m e r , L . C . N . de la en K o l e n b r a n d e r , G . J . : Superfosfaat, c o n s e r v e e r m i d d e l voor stikstof in s t a l m e s t en g i e r ?
Landbk. Tijdschrift 72, 12(1960) 470-481.' 14. Maynard, L. A, : A n i m a l nutrition 1947, biz. 166.
15. M é t i v i e r , S. : L'action b a c t é r i o s t a t i q u e du s u p e r p h o s p h a t e de chaux» Bull. Doc. A s s o c . I n t e r n . F a b r . Superph.' 21 (1957) 5-14.
16. id. : Mélange du s u p e r p h o s p h a t e aux l i t i è r e s p o u r a m é l i o r e r l ' é t a t s a n t a i r e du b é t a i l .
Bull. Doc. A s s o c . Int. F a b r . Superph. 2 5 ( 1 9 5 9 ) 5 0 - 5 8 .
17. P a c c o l a t , B. : Rapport a l'union des fabriques S u i s s e s d ' e n g r a i s s u r l e s e s s a i s d'épandage de s u p e r - f i n dans l e s é c u r i e s (chevaux), é t a b l e s (vaches et veaux), p o r c h e r i e s , b e r g e r i e s , p o u l l a i l l e r s , effectués en ' 5 8 - ' 5 9 et ' 5 9 - ' 6 0 , I960, 18 blz.'
18. Raube, K. en H e s s e , M. : Über Rohphosphat und S u p e r p h o s p h a t -beimischung zum Stalldung.
Z e i t s c h r . P f l z . E r n . Düng. Bodenk. 78 (1957) 198-209. 19. R e u d e r i n k , R. : Mondelinge mededeling.
20. Schoonneveldt, J . C . van: K r i t i e k op: Superfosfaat, c o n s e r v e e r m i d -del voor stikstof in stalmest en g i e r ?
Landbk. T i j d s c h r . 7 3 , 8 (1961) 337-344.
2 1 . Scholtz, K. : Die Untersuchung von Stalluft hinsichtlich i h r e s Gehaltes an Kohlendioxyd m i t Hilfe d e s I n t e r f e r o m e t e r s von Z e i s s .
22. Stietenroth, K. : Hygiënische und W ä r m e - w i r t s c h a f t l i c h e F o r d e r u n g e n beim Stallbau und S t a l l b e t r i e b .
Landw. J r b . 79 (1934) 613-683.
2 3 . Tesink, J . : Fluorvergiftiging bij r u n d e r e n en h a a r beïnvloeding door h e t toedienen van a l u m i n i u m s u l f a a t .
D i s s . Univ. Utrecht 1954, 184 blz.
24. T e s i n k , J . : Fluorvergiftiging bij r u n d v e e . Landbk. Tijdschrift 69 (1957) 599-607.
25. T e i c h m a n n , W. : V e r s u c h e m i t Superphosphat S t a l l e i n s t r e u . D e u t s c h e Landw. P r e s s e 8 4 , 8 (1961) 74.
26. Wedier, W. : Über die Bindung des Stickstoffs und die Wirkung d e r P h o s p h o r s ä u r e in dem G e m i s c h S u p e r p h o s p h a t - S t a l l m i s t . D i s s . Bonn (1958) 116 b l z . .
27. Deutsch, E . : Untersuchungen über den EinfLuss d e r B a u a r t d e r
Stallungen und d e r Führung des S t a l l b e t r i e b e s auf die Beschaffenheit d e r Stall-luft.
Z e i t s c h r . für Infektionskrankh. 3 4 ( 1 9 2 8 ) 2 7 7 - 2 9 9 .
28. Hoffmann, P . : Hygiënische Luftunter suchungen in M i l c h t i e r Stallungen. m i t b e s o n d e r e r Berücksichtigung d e r sog. Gülle Stallungen.
Z e i t s c h r . Infektionskrankh. 34 (1928) 238-262.
29. L e h m e y e r , B . : Untersuchungen über den K o h l e n s ä u r e und W a s s e r -dampfgehalt d e r Stalluft.
Z e i t s c h r . Infektionskrankh.31 (1927) 36-57.
30. Süpfle, K. , Hoffmann, P . en V/alz, L. : Eine v e r e i n f a c h t e Methode z u r quantitativen B e s t i m m u n g von K o h l e n s ä u r e , A m m o n i a k und Schwefel-w a s s e r s t o f f in d e r Luft.
A r c h i v für Hygiëne 98 (1927) 147-157. -1-1962 (35)
