Amaranthus bouchonii Thell. (Franse amarant) en Amaranthus hybridus L. (groene amarant) in Nederland

Amaranthus

bouchonii

Thell.

_{(Franse amarant)}

en

A.

_hybridus

L.

_(Groene

amarant) in Nederland

Gerard+M.Dirkse

Rutger

Barendse &

_{Corry+G. Abbink-Meijerink}

*Correspondentieadres:

IBN-DLO,Postbus23,6700 AA

_Wageningen

Amaranthus bouchonii Thell. (Indehiscent Amaranth)enA.hybridusL.(Green Amaranth) in the Nederlands

Amaranthus bouchoniiThell.wasfirst recorded in the Netherlands in 1947. Since then it has been found in someports and industrial _areas, and in 1983 it naturalised _alongtheriver Waal. Its indehiscent fruits differ_distinctlyfrom thoseof A. _hybridusL. which aredehiscent. Minor,but

constantdifferencesoccurin thelengthof the_tepalsand the bracteoles. Amaranthushybriduswas first found in the Netherlands in 1829. Now itoccursin the southernpartof thecountryas arather commonalien indynamicareas:ports,industrial areas,arablefields,rubish tipsand river banks. The Dutch collectionsof A._hybriduss.l.are,thoughvariable,homogeneousinplantcolour, size, seedcolour,and_shapeofstyles.Inparticular,wefound thelengthof thelargestbracteole useless inseparatingtaxa.Amaranthushybridus appliestothese collections.

Inleiding

Sinds 1994 vinden floristen in Twenteen

bij Nijmegen

een

rechtopstaande

amarant die niet in Heukels' Flora1staat.De

_planten

_{ogen als Amaranthus}

_hybridus

L.,maar

de vruchten

_kloppen

niet want die

_{zijn ongedekseld}

_(Fig.

1),

terwijl

A.

_hybridus

gedekselde

vruchten moet hebben

_{(zie Fig.}

_2).

De onbekende amarant

_blijkt

A. bouchonii Thell.te

_zijn.

2 3456 7In

_{Europa lopen}

de

_opvattingen

overde taxonomie

vanA. bouchoniienhet A.

_{hybridus-complex}

zeersterk uiteen. Daarom

onderzoch-tenwede taxonomievandezesoorten en hun voorkomen in Nederland.8

Fig. 1. rijpevruchtenmetbloemdek: a.Amerongen1959;b. Boven Leeu-wen1983.

70 Gorteria24₍₁₉₉₈₎

Inburgering

vanAmaranthus bouchonii in Nederland

In 1947 vond H.J. van Hattum opeen

braakliggende kwekerij

aan de

Maredijk

in LeidenvoorheteerstA. bouchonii in Nederland. De tweede vondstwasin 1959 op eenloswal

langs

de

Rijn bij Amerongen,

door M.T. Jansen. Deze vondst werdtwee maal

_gepubliceerd

als deeerste in Nederland.9 10 Tussen 1982 en 1985 werd A.

bouchonii

_gevonden

_op

_vuilnishopen

inZaandam,

Beverwijk,

IJmuidenen

Velzen,

enop een

veilingterrein

in Rotterdam. In 1983 werdze op een meer

natuurlijke

standplaats

gevonden, namelijk

opeen

zandige

rivieroeverteBoven-Leeuwen. In 1994 stond

_zij

_op eenindustrieterreinte

Aadorp

in Twente11

_(als

A.

_hybridus).

In 1996 bleek

_zij

_algemeen

te

zijn langs

de Waal

_{bij Nijmegen (Fig.}

_3).

In 1997 inventariseerdenweA. bouchonii

langs

de

_{Rijn (vanaf Emmerik),}

de Boven

_Rijn,

het

_Bijlandsch

Kanaal ende Waaltot Druten.

_Op

dit

_traject

is A. bouchonii de

algemeenste rechtopstaande

amarant.

Zij blijft hoofdzakelijk

buitendijks.

Alleen

bij

Kekerdomen

bij

de Weurtse Sluis

_(Nijmegen)

staat

zij binnendijks.

Het zieter naar uit dat A. bouchonii vanaf 1983 tussen

Spijk

en Druten is

ingeburgerd.

Zij

verdient dus een

plaats

op de

Standaardlijst

vande Nederlandse flora.

12

Omdat de soortuit

_Frankrijk

is beschreven

_krijgt

zede NederlandsenaamFranseamarant.

Sleutelnaardesoorten

De tabel naarde soorten van het

geslacht

Amaranthus in de Heukels' Floravan

Nederland13zouals

volgt

aangepastkunnen worden.

Amaranthus_{hybridus, rijpe}vruchten metbloemdek: a.Utrecht 1895;b.Erp 1941 Fig.2.

9 Bloemdekbladen

_{lancetvormig, spits,}

_ongeveereven

lang

als de vrucht of iets

korter, vrucht

_gedekseld

of

_ongedekseld

10

*

Bloemdekbladen smal

_{spatelvormig,}

_stompmet eenkort

spitsje,

meestal

dui-delijk langer

dan de

_gedekselde

vrucht A.

_retroflexus

10 Vrucht zonderdeksel, niet

_{openspringend.}

Binnenste bloemdekbladen_van de

vrouwelijke

bloemen(0,8—)

1,5(—2,2)

mm

lang

1.A.bouchonii

* _Vrucht

met deksel,

regelmatig

overdwars

_{openspringend.}

Binnenste bloem-dekbladenvande

vrouwelijke

bloemen

_{(1,0—)2,0—2,5(—3,4)}

mm

lang

2. A.

_hybridus

Fig.3. Amaranthus bouchonii in Nederland overdeperiode1947-1997. Hetkaartje vermeldtde uurhokken waaruit herbariummateriaal aanwezigis in hetRijksherbariumenhet Natuurmuseum

72 _{Gorteria24(l99B)} 1. Amaranthus bouchonii Thell.

Planten

_eenjarig,

0,1-17,0 dm

_{hoog, stengel enkelvoudig}

of

_rijk

vertakt, kaal tot

(vooral

in de

_{bloeiwijze) enigszins}

_{ruw en}

_kroezig

behaard. Bladen

_verspreid,

steel

langer

of korter dan de

_{bladschijf, bladschijf}

ovaaltot

_{ruitvormig, geleidelijk}

in de steelversmald,

gaafrandig,

topmeestalmeteen

stekeltje. Bloeiwijzen

groen of iets rood

_aangelopen,

in de bovenste bladoksels korter dan debladstelen,maar naarde

top vande

_{plant langer}

enbovenaaneen

vrij stijve,

bladloze

_{rechtopstaande}

slanke

aarvormendmethierendaareen

zijtak.

Schutbladen

_toegespitst,

nerf

_stevig,

uitlo-pend

ineenstekel, grootsteschutblad4,0-5,6mm

lang (Fig. 4).

Bloemen

tig,

zelden

_{tweeslachtig.}

_Mannelijke

bloemen_aande uiteinden_vande

_bloeiwijze

of

lager,

tussende

vrouwelijke

bloemen,meeldraden 3-5.

Vrouwelijke

bloemdekbla-den 3 of 4

(of 5),

binnenste

_{(0,8—) 1,5(—2,2)}

_mm

_{lang (Fig.}

_5),

meestal

_duidelijk

korter dan devrucht,

vliezig,

soms

generfd, spits (Fig.

1).

Vrucht groen, niet

open-springend,

zonder de

_{stijlen gemiddeld 1,3-1,5}

mm

lang

2 14,

rondachtig, afgeplat,

huidvan

rijpe

vrucht

_{vrij glad,}

metenkele

_{lengteplooien}

ofeenpaar zwakke

rim-pels, stijlresten

2 of3, met

vrij

slankevoet. Zaad

_{lensvormig, gemiddeld}

1,15mm

in diameter14

,

glanzend

donkerbruin-zwart,

glad

ofmetzwakke

hamerslag.

Fig.5.Lengte(mm)vande binnenste bloemdekbladen vandevrouwelijkeboemen van Amarant-hus bouchonii enA.hybridus.

Gorteria 24(1998) 74

Areaal- Het areaal

vanA. bouchonii beslaat

West-Europa:

Frankrijk,

Duits-land,

België

enNederland.

2

In

_Frankrijk

wasA. bouchonii in 1950 al

algemeen

op

enkele

_plekken

in de

_{Auvergne, langs}

de Allierenop vele andere

plaatsen.

2 151617 De

_uitbreiding

in

_Frankrijk

heeft zich in 1950-1980_voortgezettotin het dalvande Loire18 _en

_Bretagne.

19In Duitsland werd

_zij

_voorheteerst

_gevonden

in

_{1932, bij}

Dresden.2Vlak nade Tweede

_{Wereldoorlog,}

in

_1949,

werd

_{zij gevonden}

in

_België

en

Engeland.

Aellen vermeldt in 19592dat

_zij

zich in

_Europa

snel uitbreidt.

Recen-ter heeft

_zij

zich

_uitgebreid

in het noordenvanDuitsland20 21enin

_België.

2223 In

Engeland

is

_zij

_{nog steeds} zeldzaam, maar houdt

_zij

stand. 24 25 26 In Polen27

,

Beierenenandere delenvan

Oost-Europa

is A. bouchonii zeldzaam28

,

evenals in

Zuid-Europa.

29 3031 3233 Voorzover bekend,komt

_zij

nietvoor in Scandinavië. Amaranthus bouchonii is nog niet buiten

Europa gevonden.

2

Verspreiding

in Nederland- Detot nu toe

_onopgemerkte

_uitbreiding

van A. bouchonii in Nederland

volgt

opdie in

Frankrijk, België

enDuitsland. Het Neder-landse areaal

_(Fig.

3)

langs

de Waal

_{bij Nijmegen}

sluit aan

bij

dat in

_aangrenzend

Duitsland. Daar is A. bouchonii

_{algemeen langs}

de

_Rijn

van Düsseldorf tot aan

Emmerich.34 In het

_zuidelijke

_Rijndal

is

_zij

nog

algemener.

6 20

Het aantal

vind-plaatsen langs

onzerivieren en

mogelijk

ook daarbuiten zal de komende

_jaren

_nog wel

_blijven

toenemen.

Habitat &

_Ecologie

- Amaranthus bouchonii

groeit

vooral op van de rivier

afgekeerde,

hoge plekken

metrulzand, waarkoeien of

paarden

de

grond

rulende

vegetatie

open houden

(noordwestelijke

oever Bisonbaai, noordoever kreek

bij

Ewijk).

Ook

_{groeit zij}

_{veel op}verse

zandhopen

bij

steenfabrieken of

_zanddepots

(Millinger waard). Op

de

_{genoemde plaatsen}

kan A. bouchonii 1,00-1,70m

hoog

worden.

_{Zij groeit}

_{ook abundant op de}

_{hoger gelegen, droge,}

vlakke rivierstranden

(Ewijkse plaat, Millingerwaard),

maarwordt daar

hoogstens

0,5m

hoog.

Begelei-dendesoorten

zijn:

Amaranthusalbus, A.blitoides, A. blitum, A.

_hybridus,

A.

re-troflexus, Atriplex

prostrata, Carexhirta,

Chenopodium album,

C.

_botrys,

C.

glau-cum, C.

polyspermum,

C.

_pumilio,

C.rubrum, Cirsiumarvense,

Galinsoga

quadri-radiata,Herniaria

_glabra,

Matricariadiscoidea,Persicaria

_{lapathifolia,}

Potentilla

anserina,

Rorippa

sylvestris,

Rumex

_{obtusifolius,}

Solanum

_nigrum,

S.

physalifo-lium, en Urtica dioica. Het aandeel

ingeburgerde

exoten

bedraagt

op

sommige

rivierstrandjes

wel 50%_van de

_aanwezige

soorten.

Amaranthus bouchonii komt ook vooropkribben, strekdammenen

steenhopen

langs

de

_rivier,

_maar

_groeit

op deze

plaatsen

veel

_verspreider,

tussen kruiden of grassen:

Lysimachia

vulgaris,

Phalarisarundinacea,Solanum tuberosum,

Elytri-gia

repens, Stellaria

aquatica,

Thalictrum

_flavum,

Verbena

_officinalis

enXanthium

strumarium.

_{Op steenhopen}

groeit

A. bouchoniimetandere amaranten,

Atriplex

prostrataen

Chenopodium-

soorten.

Taxonomie- Amaranthus bouchonii werd door

Thellung

beschreven _{naar een}

exemplaar

dat

_hij

in 1925

_{kreeg toegestuurd}

door M.A.

Bouchon,

assistent in de

Botanische Tuin van Bordeaux. Bouchon bestudeerdede adventieven _van Bor-deauxenhad de hem vreemdeamarant in

september

1925

_gevonden

opeenterrein

in de stad dat_was

_opgehoogd

met

_veegsel

uit de haven. In de

_{protoloog gaf}

Thel-lung

aantehebben

_geaarzeld

of

_hij

A. bouchoniimoest

_beschrijven

als_eennieuwe soortofmoestbeschouwen als eenonbeduidende_{vorm van}A.

_hybridus.

De

aarze-ling zorgde lang

voor

twijfel

overde taxonomischestatusvanA. bouchonii. Sauer35 36

rekende A. bouchoniitot A.

_powellii

(eensoort uit het A.

_{hybridus-complex),}

omdat

_hij

meende dat de

_gesloten

vruchtenvanA. bouchoniieen

gevolg

waren van

hybridisering,

een

onjuiste hypothese

zoals later bleek.1437 Aellen2 38 39 onder-scheidde A. bouchoniiwel,

zeggende

dateen

hybridogene

oorsprong

bijna

is uitte sluiten omdat geenvande in

_aanmerking

komende

hybriden

op

,

A. bouchonii

lijkt.

Tegenwoordig

onderscheiden veel

_Europese

flora's A. bouchonii alssoortof varië-teit.3 5 7 19 3032 De tweede druk van de Flora

_Europaea

40echter

_volgt

Sauer_en

Castroviejo

etal.30 35 36

enrekent A. bouchoniiweertotA.

_powellii.

Diagnostische

kenmerken-Inhabitus, bladvorm,

beharing

_enkleur verschilt A.

bouchonii

_nauwelijks

_van

_.

A.

_hybridus.

Het

_{belangrijkste}

verschiltussendeze

soor-tenzit in de vruchten. Amaranthus bouchonii onderscheidt zich

_onmiddelijk

door de

_gesloten,

strakke vrucht. In het veld is dit

_makkelijk

vast te stellen door een

bloeiaar in de

_handpalm

tedorsen ofte

wrijven,

waardoor de vruchten loslaten. Hoe

rijper

devruchten, hoe

_{gemakkelijker}

dat_gaat.Maar het zwarte,

glimmende

zaad

komt pasna

stevig wrijven

tussen duimen

wijsvinger vrij

uit de vrucht. Daarnaast

zijn

de binnenste bloemdekbladenvan de

vrouwelijke

bloemenover het

algemeen

korter dan dievanA.

hybridus (Fig. 5).

2. Amaranthus

hybridus

L.

(incl.

A.

_{hypochondriacus}

L.,A.

_{chlorostachys}

Willd.,

A. cruentus L.,A.

patulus

Bertol.)

Als A.bouchonii,maarveel variabeler in

_uiterlijk

en

afmetingen.

De

_bloeiwijze

kan

behalveslank, ook_compact

_zijn,

metvele,dicht

_{opeenstaande zijtakken,}

zoals

_bij

A.

_retroflexus

; ofmetvele

_{lang uitgegroeide}

takken zodat

_zij

devormheeftvan een

piramide. Langste

schutbladen

_{(2,4-)3,5-5,5(-8,4)}

mm

lang (Fig.

4);

bloemdek-bladenvan de

vrouwelijke

bloem

_{(3 of)}

4 of_5, de binnenste

_{(l,0-)2,0-2,5(-3,4)}

mm

lang (Fig. 5),

meestal meteen

spits

uittredende nerf

(Fig. 2);

vrucht 1,3-2,4 mm

_lang

45

,

openspringend

met een meestal

rimpelig

dekseltje.

De

verhouding

tussenhet aantal

_mannelijke

en

vrouwelijke

bloemen ineen

bloeiwijze

kan enorm

wisselen. Soms

_zijn

dearen

overwegend mannelijk,

de

_vrouwelijke

bloemen

bevin-den zich dan meestal aan de voet van de aren en

hogerop

tussen de

_mannetjes.

Areaal- Amaranthus

hybridus

komt_voorin heel

Europa,

_maarwordtten

noor-denvande

lijn

Amsterdam,

Berlijn,

Warschau snelzeldzamer;

zij

bereikt

nauwe-lijks

Friesland,

Groningen,

Sleeswijk

Holstein,

_Mecklenburg

en het noordenvan

Polen.31

Verspreiding

in Nederland- De oudste Nederlandse vondst is vanD.C.Coster,

in 1829 te

Neerlangbroek.

Schuurmans-Stekhoven vond A.

_hybridus

in 1833 te

Noordwijk.

In

_Utrecht,

waar

zij

nog steeds

groeit,

werd

_zij

voor heteerstin 1895

gevonden.

In demeesteandere steden verscheen A.

_hybridus

in deeerstehelftvan

de

_twintigste

eeuw:Deventer1917,Rotterdam 1926,

Nijmegen

1929,

Tilburg

1939.

Van al deze

_{plaatsen zijn}

_nogrecente vondsten bekend. Amaranthus

_hybridus

is in de

_zuidelijke

helftvan Nederland

_vrij

_algemeen

_(Fig.

_{6). Zij}

wordt

_regelmatig

gevonden

in een groot deel van de Randstad

_(Utrecht,

Amsterdam,

Beverwijk,

Leiden,

Rotterdam).

In Drenthe,Friesland_en

_Groningen

wordt

_zij

zelden

gevon-den.

76 _Gorteria24(1998) Habitat &

_Ecologie

- Tot de Tweede

Wereldoorlog

werd A.

hybridus

vooral

gevonden

op

vuilnishopen,

vuilstortterreinen,

langs

tuinen,

bij

havens,

wolfabrie-ken,

wolwasserijen

enmeelfabrieken. Enkele collecties komenvan

mesthopen.

Een

bekende

_groeiplaats

wasde

_wolwasserij

te

_{Erp (Noord-Brabant),}

waartussen 1936

en 1941

_{bijna jaarlijks}

vele

_planten

werden verzameld. Na de Tweede

_Wereldoorlog

werd A.

_hybridus

steeds minder

_gevonden

_{op vuilnisterreinen} en

bij

fabrieken.

Daarentegen

werd

_zij

steeds meer

gevonden

oprivieroevers,

langs

wegbermen,

akkers enop

braakliggende

terreinen in de steden. Het verschil zal worden

veroor-zaakt door het

_verdwijnen

van dekleine,

gemakkelijk toegankelijke vuilnishopen,

door het toenemend

_reinigen

van

zaaigoed

enhet

_verdwijnen

van

woladventief-terreinen.

Fig. 6. Amaranthus _hybridusin Nederlandoverdeperiode 1829-1997.Het_kaartje vermeldt de uurhokken waaruit herbariummateriaal _aanwezigis in het_{Rijksherbarium}enhet Natuurmuseum

Taxonomie- Het Amaranthus

hybridus-complex

omvatbehalve A. bouchonii

Thell. onder andere de

_volgende

namen:A.

_{chlorostachys}

Willd., A. cruentus L., A.

_{hypochondriacus}

L., A. incurvatus

_Timeroy

ex Gren. & Godr.,A.

_paniculatus

L., A.

_patulus

Bertol. enA.

_powellii

S.Watson. Behalve deze 'soorten' bevat het

complex

vele variëteitenen nog meer vormen. In het

_begin

_van de

twintigste

eeuw verhelderde

_Thellung

41 de meeste taxonomische en nomenclatorische

onduidelijkheden

in dit

_complex.

De taxonomie_vanA.

_hybridus

s.l. bleef echter

ingewikkeld,

doordat Amerikanen_en

_Europeanen

_{onafhankelijk}

van elkaar de

deels door kweekontstane

veelvormige

amaranten classificeerden, watleiddetot

een tot op heden chaotische taxonomie van A.

hybridus

s.1. Na de Tweede

Wereldoorlog

beheersten Aellen2 en Sauer

35 36

met

tegenstrijdige opvattingen

de

_{amaranthologie}

in

_Europa.

In 1973 vatEhrendorfer42

,

de

_opvattingen

vanSauer 36

volgend,

het A.

hybri-dus-complex

als

_volgt

samen: A. cruentusL.

(incl.

A.

_{paniculatus L.),}

A.

_hybridus

L.(incl. A.

patulus

Bertol.,A.cruentus sensuFlora

Europaea),

A.

_{hypochondriacus}

L.

_(incl.

A.

_{chlorostachys}

var.

erythrostachys (Moq.) Aelllen),

A.

_powellii

S. Watson

(incl.A.

_{chlorostachys}

var.

pseudoretroflexus

Thell.,A.

_hybridus

sensuFlora

Euro-paea, A. bouchonii

Thell.).

De

_verwijzingen

naarde Flora

Europaea

betreffen de

eerste druk vandeel l. 2

De tweede druk van deel 1

geeft

eenandere

indeling

40,

onder

_verwijzing

naar Sauer. 36

Recente

_Europese

flora's vatten de door Sauer onderscheidensoorten in verschillende combinatiessamen. Er

zijn bijna

evenveel

indelingen

als flora's. Deze willekeurwas voor Stace

7

aanleiding

Sauer36 maar

weerop devoet te

volgen,

ondanks het werkvanBrenan

4

enTownsend

43 44 ,die het

A.

_{hybridus-complex. vereenvoudigden}

tot twee soorten: A.

_hybridus

L.en.A.

bou-chonii Thell.

_{Aanvankelijk begonnen}

wede Nederlandse collectiesvan A.

hybridus

s.1.tedetermineren

_volgens

Sauer36

_:

A.

_{hypochondriacus,}

A. cruentus, A.

powellii

enA.

hybridus.

Deeerste tweenamen slaan op

gekweekte

vormendie

manshoog

kunnen

_{zijn, rijk}

vertakten

opvallend

rood,paars of

geel. Bij

dezevormen

zijn

de

schutbladen

_gewoonlijk

korter dan de vrucht.

_Volgens

Sauer35 36_{worden de} graana-maranten

geselecteerd

op korte schutbladen omdatrassen metkorte schutbladen

gemakkelijk

teoogsten

zijn.

De variabiliteit in

_{schutbladlengte,}

kleuren

vertakking

wordt dus

_vermoedelijk

_{veroorzaakt door het kweken dat nog}steeds,ook in

_Europa

plaats

vindt.45 46

Nakomelingen

van

gekweekte planten vestigen

zich

_{herhaaldelijk}

en

blijven

zozorgenvoor extremevariatie in de collecties. DenamenA.

powellii

en

A.

_hybridus

_{slaan op wilde}vormen van bescheidener

afmeting

enkleur; de schut-bladen

_{zijn gewoonlijk langer}

dan de vrucht.

Het onderscheidtussenwildeen

gekweekte

vormenbleek al

spoedig

nietmeer

te maken omdat de kleur

_bij

amaranten

tijdens

het

_{drogen verdwijnt}

endegrootte

van de

planten

aan demeeste

herbarium-exemplaren

niet valt aftelezen. Boven-dien varieert degrootte

bij

de wildesoorten vanenkele centimeterstot

manshoog.

Ook het verschil in de relatieve

_lengte

vanhet schutblad bleek niet houdbaar.

Het verschiltussenA.

powellii

enA.

hybridus

is

volgens

de diverse auteurs36 40 de absolute

_lengte

_vanhet

_langste

schutblad,

waarbij

de

grensin de buurtvande 4 mm zou

liggen.

Ook wordt wel

_genoemd

het aantal meeldraden,weliswaar met

enige overlap.

40

Wij

konden echter het onderscheidtussenA.

hybridus

enA.

powel-78 Gorteria24₍₁₉₉₈₎ lii niet volhouden. De

_lengte

vande schutbladen varieertvan2,4 tot 8,4mm

(zie

Fig. 4).

Een grens viel inonze

metingen

niettetrekken. Verschil in aantal meeldra-den of andere verschillen vielenonsevenmin op.

Het Nederlandse materiaalvanA.

hybridus

s.1. is

_volgens

ons

homogeen.

We

rekenen het daaromtotéén soort.Dezesoort moetA.

_hybridus

L. heten.

_{Wij volgen}

hiermee de

_opvattingen

van BrenanenTownsend. Brenan bewerkte deamaranten

vanhet

Verenigd Koninkrijk

en Ierland4en later dievan Zuid-Afrika 47

Townsend bewerkte deamaranten vanWest-PakistanenOost-Afrika

43 44 48

Zowel Brenan als Townsend hebben alle relevante_typen

_gezien

uit het herbariumvan Linnaeusen

komenwatA.

hybridus

betrefttot

_gelijke

conclusies. Daarom is ernaar onze

me-ning

onvoldoende

_grond

de_naamA.

hybridus

L. als

dubbelzinnig

tebeschouwenen

te

verwerpen. 20 31

Brenan4 enTownsend44 48onderscheiden twee ondersoorten:

subsp. hybridus

en

subsp.

cruentus. Deze onderscheiden zich vanelkaar door de

stijlvoeten.

De

subsp. hybridus

heeft

stijlen

die in de onderste helft

_geleidelijk,

_maar

_duidelijk

dikker worden.

_Bij

de

_subsp.

cruentus

_zijn

de

_stijlen

overal

_bijna

even dik. Voor zover wehet kondencontroleren,behoort al het Nederlandse materiaaltotde

_subsp.

hybridus.

Dit is ook in

_België

het

_geval.

5 23

Diagnostische

kenmerken- De

vruchtjes

vanA.

_hybridus

hebben

_dekseltjes

die

heel

_gemakkelijk

loslaten. Hierdoor komen de zwarte,

glimmende zaadjes

meteen

vrij

als dearenin de

_handpalm

_{worden gewreven, dit}

_{integenstelling}

totA. boucho-nii. Soms is licht dorsen voldoende. De

_dekseltjes

laten al los als _{het zaad nog wit} is. Aan hele

_jonge

vruchten is het

_dekseltje

teherkennenaan een scheurmerk, een

zwak

_lijntje

rondom de vruchtwand

_waarlangs

het

_dekseltje

loslaat. De

_dekseltjes

vanA.

_{hybridus zijn}

meestal

_rimpelig

en geven de hele vruchteen

rimpelig

uiter-lijk,

doordat het

_gladde

onderste

_gedeelte

van de vrucht door het bloemdek wordt

omsloten.

1. R.vander Meijden, 1990. Heukels'FloravanNederland,ed. 21.Groningen.

2. RAellen,1959. Amaranthaceae. In: G.Hegi, 111. Fl. Mitt.-Eur. Band III(2):461-532. Mün-chen.

3. M.Bassler, E.J. Jager& K. Werner, 1996. Exkursionsflora vonDeutschland,Band 2.Jena, Stuttgart.

4. J.P.M.Brenan,1961. Amaranthus in Britain. Watsonia 4: 261-280.

5. J.Lambinon,J.-E. DeLanghe,L. Delvosalle &J.Duvigneaud,1992. Nouvelle flore de la

Belgique,du Grand-Duché de_Luxerabourg,du Nord de la Franceetdesrégionsvoisines,ed. 4. Meise.

6. O.Sebald,S._Sybold&G.Philippi, 1990. DieFarn- und Blütenpflanzen

Baden-Württem-bergs.Band 1._Stuttgart.

7. C.A.Stace,1997. New flora of the British Isles._Cambridge.

8. _Wijbedanken R._Andeweg,F._ReijerseenO.Zijlstravoorhet melden vanvindplaatsen.

9. S.J.vanOoststroom & Th. J.Reigchelt,1961. Nieuwe plantesoortenin Nederland gevonden hoofdzakelijkin 1960. Levende Natuur 64: 131-134.

10. S.J. vanOoststroom & Th.J. Reichgelt, 1962. Aanwinsten voorde Nederlandse

adventief-flora,1. Gorteria 1: 20-24.

11. P.F._Stolwijk, 1996. Kamferalant(Dittrichiagraveolens(L.) W.Greuter)in Nederland. Gorte-ria 21: 210-212.

12. DesoortwordtondernummerRH5311 in devolgende Standaardlijstopgenomen. 13. R.vanderMeijden,1996. Heukels' FloravanNederland,ed. 22: 126.Groningen.

14. P.Wilkin,1992. Thestatusof Amaranthus bouchonii _Thellungwithin Amaranthus L. section Amaranthus:newevidence from studies ofmorphologyand _isozymes. Bot. J. Linn.Soc. 108: 253-267.

15. M.Chassagne,1956. Inventaire _analytiquede la flore _d'Auvergneetcontrées_limitrophesdes

départementsvoisins. I._{Encyclopédie Biogéographique}etécologiqueXI. Paris.

16. A.F. Jeanjean, 1961. _Cataloguedes _plantesvasculaires de la Gironde. Actes Soc. Linn. Bordeaux 99: 1-332.

17. P. Jovet, 1940. Note surdeux amarantes de Paris etde sabanlieue: Amarantus bouchonii Thell.etAmarantusblitoides Watson. Bulletin du Muséum Paris,2esérie, 12,5.(Herdrukt in: Floredescriptiveetillustrée de laFrance,par1'abbé H. Coste.Supplément7, 1990). 18. R.Corrillion,1982. Floreetvégétationde la vallée de la Loire(coursoccidental: de 1'Orleans

a1'estuaire). Jouve,Paris.

19. H. desAbbayes,G.Claustres,R. Corrillion & P._Dupont 1971. Flore etvégétationdu massif Armoricain I. Florevasculaire. Saint-Brieuc.

20. G.Hügin, 1986. Die VerbreitungvonAmaranthus-Arten in der südlichen und mittleren Oberrheinebene sowieeinigen angrenzendenGebieten._{Phytocoenologia}14: 289-379. 21. G.Hügin, 1987.Einige Bemerkungenzuwenigbekannten _{Amaranthus-Sippen}

(Amarantha-ceae)Mitteleuropas.Willdenowia 16: 453-478.

22. J.Duvigneaud& J. Lambinon 1976.QuelquesAmaranthusinteressantesou nouveauxpourla floreBeige.Dumortiera 5: 20-26.

23. J. Lambinon,J.Duvigneaud,M.Kerguélen& H. Vannerom,1994. Notes _{taxonomiques,} nomenclaturales etchorologiquesrelativesalaquatrièmeéditionde la 'Nouvelle Flore'de la

Belgiqueetderégionsvoisines. Dumortiera 55-57: 62-95.

24. E.J. Clement,1975. SomerareAmaranthusspecies.B.S.B.I. News 10: 13.

25. G.M.S. Easy, 1979. Amaranthus species in Cambridgeshire, apreliminary examination. B.S.B.I. News22: 13-17.

26. J.Gaffney,1991. Amaranthus bouchonii in westNorfolk.B.S.B.I. News 58: 42-43.

27. A.Frey, 1974. Genus Amaranthus L. inPoland(in Polish).FragmentaFlorist. Geobot.20,2: 143-201.

28. H.Melzer, 1993. ÜberAmaranthus bouchonii Aellen,Bouchons Fuchsschwanz, Agrostis

castellana Boissier&Reuter,das KastilischeStrauszgras, und andere bemerkenswerte

Blüten-pflanzen Karntens.Caranthia 2,103: 715-722.

29. J.L.Carretero,1979. ElgéneroAmaranthus L.enEspana.Collectanea Bot.(Barcelona)11: 105-142.

30. S.Castroviejoetal.,1990. Flora Iberica,Vol.2. Madrid.

31. J. Jallas &J. Suominen 1980. Atlas FloraeEuropaeae,Vol.5. Helsinki. 32. S.Pignatti,1982. Flora d'Italia.Bologna.

33. J.Saintenoy-Simon,1987. Amaranthus bouchonii Thell.etA. ralletii ContreexD'Alleizette & LoiseauenValais.Monde PI. 82: 429-430.

34. B.Düll-Wunder,W.Schumacher,C.Vanberg& J.Wunder,1995. Atlas der Farn- und

Blüten-pflanzen des Rheinlandes. Bonn.

35. J.D. Sauer, 1950. The grain amaranths: a _survey of their history and classification. Ann. Missouri Bot. Garden 37: 561-632.

36. J.D. Sauer, 1967. The grain amaranths and their relatives: arevised taxonomie and

geo-graphicsurvey.Ann. Missouri Bot. Garden 54: 103-137.

37. K. Klopfer&J. Robel 1989.BeitragezurSystematik, Morphologieund Anatomieder Gat-tungAmaranthus L.II.Samenmorphologieund -anatomie ausgewahlterVertreter. Gledit-schia 17: 171-182.

38. P.Aellen,1964. Amaranthus. In: T.G. Tutinetal.(Eds.),FloraEuropaea,Vol. 1,lst ed.: 109-110.Cambridge.

39. P.Aellen,1970. Amaranthus bouchonii Tellung.Mondes PI. 65: 7. 40. T.G. Tutinetal., 1993. FloraEuropaea,Vol. 1. Cambridge.

41.

A.Thellung,1926. Amaranthus bouchonii Thell._spec(?)nov.Monde PI. 3eser.27: 160. 42. F.Ehrendorfer,1973. Liste derGefasspflanzen Mitteleuropas. Stuttgart.

80 Gorteria 24(1998) 43. C.C.Townsend,1977. NotesonAmaranthaceae III. Publ. Cairo Univ. Herb. 7 &8: 64-66. 44. C.C.Townsend, 1985. Amaranthaceae. In: R.M. Polhill (Ed.),Flora of_TropicalEast Africa:

19-36. Rotterdam/Boston.

45. K.Anema, 1998.GraangewasAmaranthus_stijgtin_{populariteit.}Platform 14: 26-27. 46. M. _Hastenpflug(ed.), 1995.Amaranth,neueAussichten für eine alte Wunderpflanze.

Ma-riendrebber.

47. J.P.M.Brenan, 1981. Thegenus Amaranthus in southern Africa. J. S. African Bot. 47: 451—

492.

48. C.C.Townsend, 1974.Amaranthaceae. In: E. Nasir & S.I. Ali (Eds.),Flora of West Pakistan 71: 1-49.