De magie van Gobelijn. Over wetenschap in de publieke ruimte
Geert VanpaemelLessen voor de XXIste eeuw, 27 februari 2017
Meer dan ooit tevoren speelt wetenschap een belangrijke rol in de samenleving. Voeding en gezondheid, energie en milieu, communicatie en transport, innovatie en werkgelegenheid,… In elk van deze dossiers komen wetenschappelijke studies aan bod, worden
wetenschappelijke begrippen gebruikt, is een wetenschappelijke analyse van cruciaal belang om tot een oplossing te komen. Van de burger wordt verwacht dat hij zijn weg vindt in de vele wetenschappelijke rapporten met soms tegengestelde conclusies die via allerhande kanalen worden naar buiten gebracht. Dat heet wetenschappelijke geletterdheid. Volgens één definitie is men wetenschappelijk geletterd wanneer men in staat is om de dagelijkse berichtgeving over wetenschap in de media te begrijpen. Maar daar loopt het vaak mis. Studies wijzen uit dat slechts hooguit een kwart van de Europese bevolking kan beschouwd worden als wetenschappelijk geletterd. Wat loopt er mis met de wetenschap in de publieke ruimte?
1. Tussen misleiding en verleiding
Voor informatie over wetenschap is de burger grotendeels aangewezen op de media. Dat is niet ongewoon: ook voor andere kennisgebieden (politiek, economie, sport) vormen de media de belangrijkste kennisbron. Wetenschap lijkt zich echter moeilijk te lenen tot popularisering binnen een nieuws- en spektakelgedreven medium. Wetenschappelijke kennis is complex en moeilijk. Vereenvoudigde of aantrekkelijk gekleurde informatie wordt al snel gelijkgesteld met foute of misleidende informatie, en het publiek dat afhankelijk is van deze informatie wordt dan ook door wetenschappers al te gemakkelijk als incompetent beoordeeld, en om die reden niet bevoegd om zijn stem te laten horen in publieke
discussies. Toch is dat juist van cruciaal belang in een democratische samenleving.
Kan wetenschap in de publieke ruimte aan deze hoge verwachting voldoen? Volgens critici evolueert onze wetenschapscommunicatie niet in de goede richting. De noodzaak om wetenschappelijke kennis te verpakken in aansprekende en onderhoudende beelden leidt tot een veelvuldig, en zowel door publiek als producenten aangemoedigd gebruik van
augmented reality, virtual reality, re-enactment of computer generated images. Dat levert
spectaculaire beelden op, maar vertekent de realiteit van het wetenschappelijk onderzoek. Wat nog onderdeel is van lopend wetenschappelijk onderzoek, wordt voorgesteld als verworven kennis; wat kan verbeeld worden (al dan niet met artificiële middelen), bestaat
echt; wat wetenschappers denken, wordt ingebed in een populair discours doordrongen van waarden en normen.
2. Van illusie tot spel
Een eerste stap in een herwaardering van wetenschap in de publieke ruimte is af te stappen van het idee dat deze wetenschap enkel een doorslag kan zijn van de academische
wetenschap. Er zijn belangrijke verschillen tussen beide vormen van wetenschap. Wetenschap in de publieke ruimte is wezenlijk een onvolledige kennis. Maar die
onvolledigheid mag men niet enkel interpreteren als een tekort. De lacunes in de kennis worden immers opgevuld. De belangrijkste drijfveer is het creëren van een coherente visie op de omringende wereld, die affectieve stabiliteit geeft en de burger in staat stelt zijn dagelijkse taken naar behoren uit te voeren. In de ‘sociale epistemologie’ wordt aangetoond hoe mensen actief kennis vormen op basis van sociale kenmerken. Zij kiezen daarbij voor kennis die aansluit bij reeds verworven kennis of bij hun persoonlijke ervaring; voor kennis die een bevestiging vormt van hun maatschappelijke noden en verwachtingen; voor kennis die risico’s terugbrengt naar aanvaardbare niveaus. Deze mechanismen zijn niet irrationeel, hoewel ze naast redelijkheid ook steunen op affectiviteit en emotie.
Sociale epistemologie is geen vrijgeleide voor wetenschap op maat van persoonlijke
voorkeur of willekeur, maar een analytisch kader waarin ruimte is voor illusie en betovering. In dat licht is de focus op waarheid tegenover fictie niet meer zo relevant. Een handige metafoor is de illusie van magie. Ook hier beschikt de toeschouwer slechts over onvolledige kennis en kan hij niet volledig vertrouwen op wat hij ziet. En ook beseft hij dat hijzelf mede aan de oorzaak ligt van de illusies die hem worden voorgehouden. Toch verliest de
toeschouwer zijn oordeelsvermogen niet in de betoverende wereld van magie. Op dezelfde manier hoeft ook de burger niet als onwetend of irrationeel te worden beschouwd wanneer zijn kennis onvolledig en niet zuiver wetenschappelijk is. En ten slotte: de planeet zal niet door de magie van professor Gobelijn, maar door het inzicht van haar bewoners worden gered.
---
De band tussen magie, wetenschap en werkelijkheid komt aan bod in de tentoonstelling The
Act of Magic, die van 21 februari tot 9 maart loopt in het STUK. Kunstenaars geven hun visie
op thema’s als illusie, manipulatie, verleiding en realiteit in onze hedendaagse wereld. Bezoekers kunnen zelf beleven hoe zij omgaan met de betovering die uitgaat van onvolledige, verborgen en toch niet ongrijpbare informatie. Een tentoonstelling die de onderlinge relevantie van kunst en wetenschap overtuigend in beeld brengt.
