Vroegmiddeleeuwse nederzettingssporen
nabij de Zandstraal te Ettelgem
(stad Oudenburg, prov. West-Vlaanderen)
Yann Hollevoet
1 Inleiding
De voorbije jaren werden in de regio Brugge-Oudenburg heel wat preventieve opgravingen verricht. Niet zelden gebeurde dit op terreinen die ingenomen werden door verkavelingen1. In een ander geval was de voorziene inplanting van een sporthal de directe aanleiding voor de opgra-vingen2. Vaak werden resultaten geboekt die een niet onbelangrijke aanvulling van onze kennis van het regionaal verleden betekenen.
Naast de grootschalige opgravingscampagnes werden ook tal van minder omvangrijke waar-nemingen of interventies verricht. An sich zijn de resultaten van dergelijke interventies vaak min-der belangwekkend, maar ze vullen het beeld, verkregen door het ander onderzoek, wel in be-langrijke mate aan. Door het dicht netwerk aan dergelijke waarnemingen wordt heel wat bijko-mende informatie verzameld die ons meer leert over het landschap in het verleden, over hoe de mens met dit landschap is omgegaan, of hoe hij dit naar zijn hand heeft gezet. Het laat ons toe een culturele biografie van het landschap op te stellen3.
Zo werden in het najaar van 1998 op twee plaatsen in de Oudenburgse deelgemeente gem beperkte opgravingen verricht (fig. 1). Ettel-gem, gelegen langs de Zandstraal, zowat 2 km ten oosten van het historisch centrum van Oudenburg, draagt een naam die zelf reeds op een oud verleden wijst. Het toponiem
Adlinge-hem wordt pas voor het eerst vermeld in 1028
maar is zeker ouder. Het betreft immers een -heem toponiem dat oorspronkelijk mogelijk teruggaat op Athalinga haimA. Ook het Sint-Eligiuspatrocinium van de kerk zou wijzen op een hoge ouderdom5.
Een eerste interventie had betrekking op twee braakliggende terreinen naast de vroegere
ge-1 Lokalisatie van de twee vindplaatsen. Location of the two sites.
Hollevoet 1993a. Hollevoet 1992a. Kolen 1999. Gysseling 1983, 46. Berings 1985, 44. 8 3
2 Onderzoek van het terrein naast de voormalige gemeentelijke dorpsschool. 3 Opgraven onder moeilijke omstandigheden op de in aan-Excavations going on near the former community school. leg zijnde parking langs de Oude Kerkstraat.
Excavations going on under difficult circumstances at the parking under construction near the Oude Kerkstraat.
m e e n t e s c h o o l langs de D o r p s t r a a t (fig. 2) waar enkele c o n t r o l e s l e u v e n w e r d e n uitgezet. In 2 0 0 0 zou h e t o u d e s c h o o l c o m p l e x - m e t i n b e g r i p van de twee a a n g e h a a l d e p e r c e l e n - plaats m o e t e n r u i m e n v o o r e e n sociaal h u i s v e s t i n g s p r o j e c t6.
H i e r m e e gelijklopend werden o p een terrein langs de O u d e K e r k s t r a a t e v e n e e n s o p g r a v i n g e n ver-r i c h t (fig. 3 ) . D a a ver-r w e ver-r d in o p d ver-r a c h t v a n h e t stadsbestuur een parkeerterrein aangelegd ter o n t s l u i t i n g van d e o u d e S i n t E l i g i u s k e r k als c u l t u -reel t r e f p u n t . Voor het eerst in d e regio w e r d e n n e d e r z e t t i n g s s p o r e n uit d e vroege M i d d e l e e u w e n zo d i c h t bij e e n h i s t o r i s c h d o r p s c e n t r u m a a n -getroffen.
2 H e t terrein
O p h e t terrein van d e vroegere d o r p s s c h o o l w e r d e n slechts enkele sleuven g e t r o k k e n o p twee a a n g r e n z e n d e percelen (fig. 4 : A ) . D e v i n d p l a a t s b e v i n d t zich o p h e t d e k z a n d r u g g e n c o m p l e x n a a r O u d e n b u r g , t u s s e n t w e e w e g e n w a a r v a n n i e t m e e r m e t z e k e r h e i d te a c h t e r h a l e n valt w e l k e de o r i g i n e l e Z a n d s t r a a l is. G e l e t o p de vele ver-s t o r i n g e n werd h e t o n d e r z o e k niet alver-s p r i o r i t a i r b e s c h o u w d ; t o c h k w a m e n o o k hier flarden van v r o e g m i d d e l e e u w s e n e d e r z e t t i n g s s p o r e n aan h e t
licht7.
H e t terrein w a a r h e t belangrijkste o n d e r z o e k p l a a t s g r e e p b e v i n d t zich o p a m p e r 1 0 0 m t e n z u i d e n van de o u d e p a r o c h i e k e r k van E t t e l g e m , ten w e s t e n van d e O u d e Kerkstraat (fig. 4: B). B o d e m k u n d i g m a a k t h e t deel uit van d e o o s t -west v e r l o p e n d e , z a n d i g e pleistocene o p d u i k i n g
4 Lokalisatie van de onderzochte zones op beide terreinen. Location of the excavated areas on both sites.
5 De opgegraven sporen langs de oude
Kerkstraat,
A. Sporen uit de metaaltijden. B. Romeinse sporen.
C. Nederzettingssporen uit de vroege Middeleeuwen.
D. Wegtracé uit de volle Middel-eeuwen.
Plan of the excavated features near the Oude Kerkstraat.
A. Features from the Metal Ages. B. Roman ditch system.
C. The early medieval settlement traces.
D. T h e track way from the high
Middle Ages.
6 Het onderzoek van de
verschillende sleuven illus-treert duidelijk dat er her-haaldelijk zand werd gewon-nen op kleine schaal. Bene-vens de talrijke verstoringen werden evenwel ook nog verschillende archeologische sporen aangesneden: een oud grachttracé, paalkuilen of-gaten en een standgrep-pel. Enkele sporen dateren uit de vroege Middeleeuwen.
Bij de verdere afhande-ling van de onderzoeks-resultaten komen uitsluitend deze gedaan op het terrein van de parking aan bod.
die d o o r l o o p t tot O u d e n b u r g . H e t gaat o m droge t o t m i d d e l m a t i g d r o g e z a n d g r o n d e n m e t een bruingrijze t o t d o n k e r b r u i n g r i j z e b o v e n g r o n d8. H e t eigenlijke p o l d e r l a n d b e g i n t o p a m p e r 2 5 0 m m e e r n o o r d w a a r t s ; in zuidelijke r i c h t i n g strek-ken zich de z g n . o v e r d e k t p l e i s t o c e n e g r o n d e n u i t9. O p de g e o m o r f o l o g i s c h e k a a r t ( k a a r t b l a d O o s t e n d e ) w o r d e n deze g r o n d e n o m s c h r e v e n als deel van een fluvio-eolisch d a l b o d e m c o m p l e x met d a l w a n d e n1 0. D e g r o n d e n zijn er zowat één meter
lager en h e b b e n bij hevige regenval niet zelden te lijden o n d e r wateroverlast. E n i g e jaren terug w e r d e n aan d e overzijde v a n d i t c o m p l e x o p g r a -v i n g e n uitge-voerd langs d e Z e e w e g , o p Roksems grondgebied. Hierbij k w a m e n overwegend middel-e middel-e u w s middel-e n middel-e d middel-e r z middel-e t t i n g s s p o r middel-e n a a n h middel-e t l i c h t , als-o als-o k enkele s p als-o r e n uit h e t H als-o g e Keizerrijk1 1.
3 H e t o n d e r z o e k a a n d e O u d e K e r k s t r a a t G e l e t o p d e l i g g i n g v a n d e b e t r o k k e n p a r -k i n g , vla-kbij een z o n e w a a r bij v e l d -k a r t e r i n g zowel R o m e i n s e als v r o e g m i d d e l e e u w s e scherven aangetroffen w a r e n1 2, k o n v e r w a c h t w o r d e n d a t
de aanleg van de p a r k i n g en d e b i j h o r e n d e infra-s t r u c t u r e l e i n g r e p e n h e t b o d e m a r c h i e f z o u d e n a a n t a s t e n . In 1 9 8 7 w e r d e n d e e e r s t e w a a r n e -m i n g e n in situ v e r r i c h t bij d e p l a a t s i n g van h e t rioleringsstelsel in de O u d e Kerkstraat. Toen kwam e n er kwameer zuidwaarts o o k resten van een b e w o -n i -n g s s i t e u i t d e volle M i d d e l e e u w e -n a a -n h e t licht1 3.
H e t o n d e r z o e k greep plaats in h e t najaar van 1 9 9 8 m e t m e d e w e r k i n g v a n h e t s t a d s b e s t u u r O u d e n b u r g . In totaal werd iets m i n d e r dan 1.100 m2 systematisch opgegraven (fig. 5). Deze o p p e r
-v l a k t e o m -v a t t e zowel d e eigenlijke p a r k i n g als een z o n e t e n w e s t e n e r v a n , w a a r e e n afwate-r i n g s g afwate-r a c h t w a s v o o afwate-r z i e n . A a n d e k a n t van d e O u d e Kerkstraat v o r m d e d e rioolsleuf van 1 9 8 7 de oostelijke b e g r e n z i n g . T e n s l o t t e w e r d o o k een aan te p l a n t e n stukje g r o n d tussen h e t parkeer-terrein en een aarden ontsluitingsweg o n d e r z o c h t .
4 D e r e s u l t a t e n
D e o p g r a v i n g e n lieten niet enkel toe de p r o s -p e c t i e g e g e v e n s te s t a v e n , m a a r er w e r d e n o o k o u d e r e s p o r e n a a n g e s n e d e n . E v e n e e n s k o n u i t -sluitsel v e r k r e g e n w o r d e n over d e a a r d van d e s p o r e n die m e n in 1 9 8 7 in h e t westprofiel van de rioolsleuf h a d w a a r g e n o m e n .
4.1 S T E E N T I J D V O N D S T E N
Z o a l s steeds h e t geval is bij o p g r a v i n g e n o p h e t d e k z a n d r u g g e n c o m p l e x1 4 w e r d e n o o k te
E t t e l g e m e n k e l e v u u r s t e n e n a r t e f a c t e n a a n g e -t r o f f e n . D e z e b e v i n d e n zich d o o r g a a n s in d e
p l o e g l a a g of in d e v u l l i n g s p a k k e t t e n van j o n -gere s p o r e n . E e n s c h r a b b e r b u i t e n b e s c h o u w i n g gelaten, zijn de i n g e z a m e l d e s t u k k e n weinig k e n -m e r k e n d . Bij de v e l d k a r t e r i n g van de a a n p a l e n d e t e r r e i n e n w e r d o o k een f r a g m e n t van een g e p o -lijste bijl g e v o n d e n . H e t geheel is d a n o o k slechts r u i m te d a t e r e n i n d e late S t e e n t i j d e n / o f de vroege Bronstijd.
4.2 D E M E T A A L T I J D F . N
I n d e v u l l i n g s p a k k e t t e n v a n een drietal losse s p o r e n k w a m e n a a r d e w e r k f r a g m e n t e n aan h e t licht die ongetwijfeld d a g t e k e n e n uit d e M e t a a l -tijden (fig. 5: A ) . O p basis van de k e n m e r k e n van h e t a a r d e w e r k zijn d u i d e l i j k twee fasen te o n d e r k e n n e n1 5.
Een eerste fase bestaat vermoedelijk uit twee r o n d e s t r u c t u r e n die wellicht g e d i e n d h e b b e n o m water te p u t t e n . D e b o v e n s t e v u l l i n g s p a k k e t t e n van één van deze s p o r e n bevatten fragmenten van een h o g e k o m m e t s t r a k k e , l i c h t n a a r b u i t e n gerichte, gegladde r a n d (fig. 6). H e t type vertoont o v e r e e n k o m s t e n m e t h e t a a r d e w e r k aangetroffen in de z g n . u r n e n v e l d e n1 6. E e n d a t e r i n g in de
vroege Ijzertijd is d a n o o k aangewezen1 7.
Handgemaakt aardewerk uit de late Bronstijd of de vroege Ijzertijd. Schaal 1:3.
Handmade pottery from the late Bronze Age/ear-ly Iron Age. Scale 1:3.
8 Bodemkaart Bredene 22W.
Onderzoek van dergelijke overdekt pleistocene gronden te Oudenburg heeft aangetoond dat er van enige afdekkende kleilaag geen sprake is; de gebieden zijn in het verleden mogelijk overstroomt, maar dit ging niet gepaard met grootschalige afzetting van sedimenten (Hollevoet 1992a en 1993a).
10 Kaartblad Oostende.
11 De Meulemeester & Dewilde 1987.
12 Systematische veldkarteringen uitgevoerd in het kader van een
onderzoekspro-ject aan het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek.
13 Hollevoet 1987a.
14 Zie b.v. Hollevoet 1991, 183 of Hollevoet 1992a, 196-197.
15 Het aardewerk uit de metaaltijden werd voor determinatie voorgelegd aan J.
Bourgeois (Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa, Universiteit Gent).
16 Desittere 1968. 17 Cf. noot 15.
E e n o n d i e p e kuil bevatte heel w a t fragmen-t e n r u w w a n d i g aardewerk. H o e w e l enkele scher-v e n sterk zijn a a n g e t a s t d o o r h e t scher-v u u r lijkt h e t geheel aan te s l u i t e n bij de c e r a m i e k uit de late Ijzertijd; in elk geval o n t b r e e k t typisch R o m e i n s a a r d e w e r k1 8. O p m e r k e l i j k is wel d a t heel w a t
f r a g m e n t e n v e r s c h r a a l d zijn m e t p l a n t a a r d i g m a t e r i a a l1 9. E e n deel v a n h e t c o m p l e x is d a n
o o k m o g e l i j k in v e r b a n d te b r e n g e n m e t bepaal-d e a m b a c h t e l i j k e b e bepaal-d r i j v i g h e bepaal-d e n . G e l e t o p bepaal-d e afwezigheid van d u i d e l i j k e s p o r e n van m e t a a l b e w e r k i n g kan hier g e d a c h t w o r d e n aan z o u t
-4 . 3 R O M E I N S E S P O R E N
O o k d e R o m e i n s e s p o r e n zijn schaars (fig. 5: B). Slechts twee g r e p p e l s p o r e n zijn r u i m te d a t e -ren in h e t H o g e Keizerrijk. Deze spo-ren verlopen m i n of m e e r parallel o p g e m i d d e l d 3 t o t 4 m van elkaar. E e n ervan d o o r k r u i s t h e t ganse ter-r e i n ; h e t t w e e d e s p o o ter-r w e ter-r d s l e c h t s oveter-r e e n l e n g t e van 2 2 m aangetroffen. M i s s c h i e n wijst h e t geheel o p d e a a n w e z i g h e i d van een R o m e i n s w e g t r a c é2 1.
4.4 D E M I D D E L E E U W E N
Belangrijk zijn vooral d e vaststellingen m e t b e t r e k k i n g t o t h e t t e r r e i n t i j d e n s d e M i d d e l -eeuwen. Bij het o n d e r z o e k k w a m e n hoofdzakelijk b e w o n i n g s s p o r e n u i t d e vroege M i d d e l e e u w e n aan h e t licht. Deze sporen w o r d e n plaatselijk ver-s t o o r d d o o r h e t tracé van een weg uit de volle M i d d e l e e u w e n .
18 Zie meer bepaald Hollevoet 1997-1998 voor een voorbeeld van handgevormd
aardewerk in Ijzertijdtraditie aangetroffen in associatie met nabootsingen van ken-merkend Romeins aardewerk.
19 Dit vondstenmateriaal verschilt wel grondig van de zgn. grass-tempered wares uit de
vroege Middeleeuwen (Hollevoet 1992b).
20 Van den Broeke 1995.
21 Vermeulen e.a. 1998; er werden evenwel geen Romeinse karresporen
waargeno-men.
De Cock, Rogge & Van Doorselaer 1987 en Hollevoet 1992b.
23 Zie b.v. de eerste fase in Roksem; Hollevoet 1991, 186-187.
2 i Over deze structuren en hun functie zie Chapelot 1980 en Zimmermann 1982.
•^ In De Meulemeester & Dewilde 1987, 227 wordt melding gemaakt van een zgn. hutkom in de vlakbij gelegen vindplaats van Roksem-Zeeweg; bij deze structuur wer-den geen paalsporen aangetroffen. Dat het hierbij om een constructie op liggers zou gaan is weinig waarschijnlijk; wellicht dient de structuur veeleer als een soort voor-raadkuil geïnterpreteetd te worden zoals ook gevonden op een site uit de volle Middeleeuwen te Brugge - Herdersbrug (Hillewaert & Hollevoet 1987, 144-148).
26 De twee andere zgn. hutkommen leken niet aan te sluiten bij andere
constructie-resten.
27 Zeker één van deze structuren is jonger; ze oversnijdt immers een grachttracé dat
- gezien zijn ligging en oriëntatie - in verband te brengen is met het wegtracé uit de volle Middeleeuwen.
28 Over de aard van de eventuele houten bekisting zijn geen gegevens voor handen. 29 Determinatie Anton Ervynck, IAR
4.4.1 De vroege Middeleeuwen
4 . 4 . 1 . 1 D e s p o r e n (fig. 5: C)
In de r i c h t i n g van de aarden w e g w a r e n de v r o e g m i d d e l e e u w s e s p o r e n plaatselijk a f g e d e k t d o o r een laag die afbelde in noordoostelijke rich-t i n g , m a a r die over de zuidwesrich-telijke helfrich-t v a n h e t t e r r e i n h e l e m a a l was w e g g e p l o e g d . In deze sector b e v o n d e n de meeste sporen zich o n m i d d e l -lijk o n d e r d e b o u w l a a g .
Bij de opgravingen k w a m e n de resten van ver-s c h e i d e n e g e b o u w e n aan h e t l i c h t . E e n e e r ver-s t e g r o e p o m v a t d e s p o r e n van l a n g w e r p i g e r e c h t -h o e k i g e c o n s t r u c t i e s . H e t g r o n d p l a n v a n d e z e c o n s t r u c t i e s is zeer o n v o l l e d i g . H e t g a a t o m enkele rijen p a a l s p o r e n die m i n o f m e e r p a r a l -lel, d a n weer haaks op elkaar g e o r i ë n t e e r d zijn. I n é é n v a n d e d r i e - of vier - p l a t t e g r o n d e n was a a n d e k o r t e zijde n o g een t o e g a n g s p a r t i j duidelijk herkenbaar. Een tweede p l a t t e g r o n d vert o o n d e aan één lange zijde plaavertselijk een o n d e r -b r e k i n g van de s t a n d g r e p p e l , w a t o o k hier een i n d i c a t i e is v o o r een t o e g a n g t o t d e c o n s t r u c -tie, d i t m a a l langs de lange zijde. In m e n i g o p z i c h t s l u i t e n d e h u i s p l a t t e g r o n d e n van d e iets m e e t westwaarts gelegen v i n d p l a a t s e n R o k s e m en Z e r -k e g e m h i e r o p a a n2 2.
G e l e t o p d e b e p e r k t h e i d van d e o n d e r z o c h t e z o n e en d e talrijke j o n g e r e v e r s t o r i n g e n , viel o o k niet altijd te achterhalen of de in lijn aangetroffen f u n d e r i n g s g r e p p e l s e n / o f p a a l s p o r e n te i n t e r p r e -t e r e n w a r e n als res-ten van d e w a n d c o n s -t r u c -t i e van w o o n h u i z e n , d a n wel als flarden van o m h e i -n i -n g e -n2 3.
V o o r h e t eerst in de regio w e r d e n naast s p o ren van h o u t e n g e b o u w e n o o k resten van s t r u c -t u r e n m e -t ingegraven vloerniveau aange-troffen. T e n m i n s t e twee s p o r e n c l u s t e r s zijn m e t d e r g e -lijke zgn. h u t k o m m e n of k e l d e r h u t t e n in v e r b a n d te b r e n g e n2 4. Beide v e r t o o n d e n in elke korte zijde
d r i e p a a l s p o r e n : t w e e aan elk u i t e i n d e e n é é n — d o o r g a a n s d i e p e r - exemplaar in h e t m i d d e n2 5.
In de twee gevallen g i n g h e t o m relatief k l e i n e s t r u c t u r e n : 2 , 5 bij 3,5 m . Bij d e e n e z g n . h u t k o m was de b o v e n v u l l i n g n o g over enkele c e n -t i m e -t e r s b e w a a r d (fig. 7 ) . Bij d e -t w e e d e w a r e n enkel de p a a l s p o r e n en de i n d r u k k e n van w a n d -p l a n k e n in h e t zand zichtbaar. D i t was o o k h e t geval bij een sterk gelijkende s t r u c t u u r die m o g e -lijk deel u i t m a a k t e van een g r o t e r e c h t h o e k i g e h o u t e n c o n s t r u c t i e2 6.
O o k de resten van verscheidene p o e l e n e n / o f w a t e r p u t t e n s t a m m e n uit de vroege M i d d e l e e u -w e n2 7. Van slechts twee o n d i e p e e x e m p l a r e n
wer-d e n wer-d e v u l l i n g e n vollewer-dig o n wer-d e r z o c h t . V o o r wer-de d i e p e r e s t r u c t u r e n heeft m e n zich m o e t e n b e p e r -k e n t o t d e b o v e n s t e v u l l i n g s p a -k -k e t t e n2 8. I n twee
gevallen leverden deze niet enkel aardewerkfragm e n t e n o p aardewerkfragm a a r o o k een n i e t o n a a r d i g e h o e -v e e l h e i d g o e d b e w a a r d dierlijk b o t , d u i d e l i j k slachtafval2 9.
In de n o o r d o o s t e l i j k e h o e k van h e t t e r r e i n k w a m e n o n d e r de v u l l i n g e n van de a a r d e n weg o o k heel wat v r o e g m i d d e l e e u w s e g r e p p e l s p o r e n te voorschijn, die wel iets j o n g e r zijn d a n d e s p o ren t e n z u i d e n van h e t w e g t r a c é . D e z e g r e p p e l -tracés oversnijden elkaar vaak en h e b b e n zelden een rechtlijnig v e r l o o p .
4 . 4 . 1 . 2 H e t v o n d s t e n m a t e r i a a l
O n d e r het v r o e g m i d d e l e e u w s e v o n d s t e n m a -teriaal b e v i n d e n zich enkele bijzondere v o n d s t e n . In d e v u l l i n g van de w e g k w a m een g o u d e n m u n t s t u k j e aan h e t licht; h e t betreft een
tremissis een i m i t a t i e v a n e e n B y z a n t i j n s e triens
-uit de tweede helft van de 6 d e e e u w (fig. 8 )3 0.
A n d e r e bijzondere m e t a a l v o n d s t e n zijn een frag-m e n t van een h a a r p i n (fig. 9: l )3 1 en
verschei-dene gelijkarmige b r o n z e n m a n t e l s p e l d e n (fig. 9:
2-5)i2. Bij de weinige glasvondsten valt vooral de
aanwezigheid o p te m e r k e n van een glazen kraal en een f r a g m e n t van een d r i n k b e k e r m e t z g n .
reticella-veisienng33.
H e t a a r d e w e r k o m v a t zowel z g n .
grass-tem-pered wares (fig. 10: 1-2) als f r a g m e n t e n v a n biconi. Bij deze g r o e p k o m e n o v e r w e g e n d
frag-m e n t e n van r e d u c e r e n d g e b a k k e n bekers voor; de o x i d e r e n d g e b a k k e n s t u k k e n zijn z e l d z a a m . O p s o m m i g e s t u k k e n valt d e a a n w e z i g h e i d o p te m e r k e n van een r o l s t e m p e l v e r s i e r i n g , al d a n niet in c o m b i n a t i e m e t losse s t e m p e l i n d r u k k e n . Volg e n d e m o t i e v e n k o m e n h e r h a a l d e l i j k voor: d u b -bele b a n d e n v i e r k a n t j e s in golflijn e n / o f visgraatmotief, b o v e n - en o n d e r a a n afgewisseld m e t rozassen (fig. 10: 3 - 6 ) . D i t m o t i e f treft m e n vrij frequent aan o p de a a r d e w e r k v o n d s t e n zowel uit n e d e r z e t t i n g s c o n t e x t e n ( R o k s e m / Z e r k e g e m3 4,
S e m m e r z a k e ( O . - V I . )3 5 of d e N o o r d f r a n s e v i n d
-p l a a t s Brebières3 6) als bij b e p a a l d e grafgiften
( a a r d e w e r k van h e t zgn. type B e e r l e g e m3 7) . D a t
h e t h e r k o m s t g e b i e d v a n d i t a a r d e w e r k in h e t n o o r d e n van Frankrijk ligt3 8 w e r d d u i d e l i j k t o e n
in 1 9 9 2 p o t t e n b a k k e r s a f v a l m e t s o o r t g e l i j k e m o t i e v e n w e r d a a n g e t r o f f e n te S o i s s o n s ( d e p . Aisne - F )3 9. O o k o n d e r de a f v a l p r o d u c t e n van
h e t m e e r n o o r d e l i j k gelegen p r o d u c t i e c e n t r u m H a u c o u r t (dep. N o r d - F )4 0 k o m t h e t type voor.
H e t w e r d v o o r a l s n o g niet t e r u g g e v o n d e n in de ateliers van d e M a a s v a l l e i , zoals b i j v o o r b e e l d H u y4 1 of M a a s t r i c h t4 2.
In d e j o n g e r e c o n t e x t e n w o r d t h e t a a r d e w e r k m e t plantaardige verschraling vervangen d o o r een m e e r z a n d i g baksel (fig. 10: 7 - 9 )4 3. D e Eifelwaar
— en m e e r b e p a a l d h e t a a r d e w e r k uit M a y e n4 4 —
is v o o r a l goed v e r t e g e n w o o r d i g d bij de o u d e r e c o n t e x t e n , m e t v o o r a l f r a g m e n t e n v a n
Wolb-wandtöpfe (fig. 10: 1 0 - 1 3 ) en een schaarse Kleeh-lattkrug. I n e e n K a r o l i n g i s c h s p o o r w e r d e e n
w e i n i g z g n . Badorfwaar a a n g e t r o f f e n . H e t gaat o m fragmenten m e t rolstempelversiering (fig. 10: 14), w e l l i c h t afkomstig van een t u i t p o t4 5.
7 Zgn. hutkom in grondplan en in doorsnede.
Remains of a so-called sunken featured building in plan and in section.
30 Determinatie A. Pol (Rijksmuseum, Het Koninklijk Penningkabinet, Leiden
NL). Een soortgelijk exemplaar is gevonden op het strand van Domburg; Pol 1995, 46. 31 32 33 34 35 36 37 38 39 -.(l • i l 42 43 ii 45 Möller 1976/1977.
Vondsten D. Vandekerckhove, Zedelgem.
De opgelegde banden bestaan uit verstrengeld doorschijnend en wit glas. Hollevoet 1993b, fig. 8.
Van Der Gucht 1981, 28-29. Demoion 1972a en 1972b. Van Bostraeten 1967. Bayard & Thouvenot 1993. Thouvenot 1998.
Leman 1978. Willems 1973.
Zie onder meer de tentoonstellingscatalogus Plumier e.a. 1999.
Over het handgemaakt aardewerk in onze gewesten zie ook Hollevoet 1992c. Redknap 1999.
8 De gouden tremissis uit het begin van de zesde eeuw. The gold tremissis from the early sixth century.
46 Determinatie Anton
Ervynck, IAP.
47 Het gaat hier blijkbaar om slachtafval dat vermoe-delijk "ter verharding" van de weg werd aangebracht.
Zie b.v. ook Hollevoet 1991 voor het hergebrui-ken van Romeins puin bij de opbouw van stenen waterputten.
9 Bijzondere metaalvondsten uit de vroege Middeleeuwen.
Schaal 2:3.
Copper alloy finds from the early Middle Ages. Scale 2:3. V l a k b i j é é n v a n d e h u t k o m m e n w e r d een spinschijfje o n t d e k t d a t v e r v a a r d i g d is u i t e e n s t u k R o m e i n s e d a k p a n . V o o r h e t o v e r i g e valt o n d e r h e t v r o e g m i d -d e l e e u w s e v o n -d s t e n m a t e r i a a l n o g een m i n i e m f r a g m e n t van een k a m , vermoedelijk vervaardigd u i t dierlijk b o t , te v e r m e l d e n4 6.
4.4.2 De volle Middeleeuwen
D e s p o r e n u i t d e volle M i d d e l e e u w e n zijn vooral in v e r b a n d te b r e n g e n m e t een o u d weg-tracé (fig. 5: D ) . D i t wegweg-tracé was aanvankelijk blijkbaar langs zuidelijke zijde begrensd d o o r een greppel die e c h t e t op zijn beurt oversneden w o r d t d o o r een g r o t e p o e l v o r m i g e s t r u c t u u r . D e v u l -l i n g s p a k k e t t e n van deze s t r u c t u r e n w o r d e n o p h u n b e u r t o v e r s n e d e n d o o r de b o v e n s t e vullin-gen van d e o u d e weg.
Bij h e t u i t d i e p e n van de w e g v u l l i n g e n w a r e n een aantal sporen duidelijk te o n d e r s c h e i d e n . H e t betreft m e e r b e p a a l d twee, m i n of m e e r p a r a l -lelle g r a c h t t r a c é s en talrijke k a r r e s p o r e n . D e z e b e v o n d e n z i c h t o t m i n i m u m 1 m o n d e r h e t m a a i v e l d w a t laat v e r m o e d e n d a t de w e g o p een b e p a a l d m o m e n t het uitzicht h a d van een zgn. holle w e g .
D e v u l l i n g s p a k k e t t e n van d e w e g l e v e r d e n heel w a t dierlijk b o t m a t e r i a a l o p4 7, a l s o o k een
m a s s a s t e n e n , w a a r o n d e r s t u k k e n D o o r n i k s e k a l k s t e e n . D e z e laatste zijn ongetwijfeld a f k o m -stig van d e r u ï n e s van h e t l a a t - R o m e i n s e s t e n e n
castellum van O u d e n b u r g4 8.
W e l l i c h t is d e w e g een d e e l van h e t o r i g i -neel tracé v a n de O u d e Kerkstraat. H e t actuele tracé n a a r d e zgn. Z a n d s t r a a t l o o p t t e n o o s t e n van d e kerk, langs de achterzijde van h e t kerk-g e b o u w t j e . D e k e r k m o e t a a n v a n k e l i j k e c h t e r b e r e i k b a a r zijn geweest langs d e w e s t k a n t ; daar b e v i n d t zich t r o u w e n s de t o e g a n g t o t h e t b e d e -h u i s .
10 Vroegmiddeleeuwse aardewerkvondsten. Schaal 1:3.
1-2: Handgevormd aardewerk met plantaardige verschraling. 3-6: Fragmenten van zgn. Merovingische biconi.
7-9: Dunwandig vaatwerk met zandige verschraling. 10-13: Randfragmenten van zgn. Wolbwandtöpfi. 14: Zgn. Badorfwaar.
Early medieval pottery. Scale 1:3. 1-2: Chaff-tempered pottery.
3-6: Fragments of so-called Merovingian biconi, 7-9: Sand-tempered pottery.
10-13: Fragments of so-called Wolbwandtopfe. 14: So-called Badorf ware.
11 Luchtfoto van de terreinen rond de oude kerk van Ettelgem (opname J. 12 Luchtfoto van Ettelgem met, op het voorplan, een terrein met tal van erop
Semey - nr. 142.111, Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van marks (opname J. Semey - nr. 55-032, Vakgroep Archeologie en Oude Europa, Universiteit Gent). Geschiedenis van Europa, Universiteit Gent).
Air photo of the area in the vicinity of the former parish church Air photo of Ettelgem with in the front a small field with crop (photo J. Semey - nr. 142.111, Department of Archaeology and marks (photo J. Semey - nr. 33.032, Department of Archaeology Ancient History of Europe, Ghent University). and Ancient History of Europe, Ghent University).
u i t g e v o e r d in h e t kader van de r e s t a u r a t i e van h e t g e b o u w5 0.
D e n i e u w e o p g r a v i n g e n bevestigen d e gege-vens van d e v e l d k a r t e r i n g en l a t e n v e r m o e d e n d a t o n d e r de a a n g r e n z e n d e t e r r e i n e n d e resten schuil g a a n van de o u d s t e b e w o n i n g s k e r n van E t t e l g e m . D o o r een s a m e n l o o p van o m s t a n d i g -h e d e n zijn deze t e r r e i n e n l a t e r n i e t m e e r o v e r b o u w d en heeft het d o r p s c e n t r u m zich ver-s c h o v e n in n o o r d o o ver-s t e l i j k e r i c h t i n g , r o n d d e n i e u w e kerk. D e z e b e v i n d t zich o p z o w a t 2 5 0 m van de o u d e kerk en w e r d in h e t b e g i n van d e 2 0 s t e e e u w g e b o u w d . D e o o r s p r o n k e l i j k e p a r o c h i e k e r k was t o e n te sterk t o e g e t a k e l d o m n o g l a n g e r v o o r e r e d i e n s t e n g e b r u i k t te k u n -n e -n w o r d e -n . D e situatie te E t t e l g e m is d a n o o k vrij u n i e k v o o r V l a a n d e r e n . H o e w e l d e t e r r e i n e n i n h e t g e w e s t p l a n B r u g g e - O o s t k u s t i n g e t e k e n d s t a a n als l a n d b o u w z o n e , w o r d t een g r o o t deel e r n s t i g b e d r e i g d d o o r de u i t b r e i d i n g s p l a n n e n v a n een plaatselijke h o u t z a g e r i j en d e b e g r a a f p l a a t s (fig. 1 1 ) . E e n w e t t e l i j k e b e s c h e r m i n g v a n h e t gebied d r i n g t zich d a n o o k o p . I n het v e r l e d e n zijn reeds al te veel i n t e r e s s a n t e t e r r e i n e n t e n p r o o i gevallen aan d e b o u w w o e d e . Zelfs tijdens de o p g r a v i n g e n werd vlakbij, o p een terrein m e t tal van crop-marks (fig. 12) een loods g e b o u w d (fig. 13) z o n d e r d a t de b e v o e g d e instanties hier-van o p de h o o g t e w a r e n g e b r a c h t .
S a m e n m e t de v o n d s t v a n R o m e i n s e en v r o e g m i d d e l e e u w s e archaeologica bij d e b o u w v a n e e n h u i s in de V i j f w e g s t r a a t (fig. 14: 1), de r e s u l t a t e n van h e t b e s c h e i d e n o n d e r z o e k o p het terrein vlakbij de vroegere d o r p s s c h o o l (fig.
91
13 Hetzelfde terrein na de bouw van een loods op het terrein met de erop
marks (opname ]. Semey - nr. 150.003, Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa, Universiteit Gent).
The same area after the construction of a large building on the field with the crop marks (photo J. Semey - nr. 1 50.003, Department of Archaeology and Ancient History of Europe, Ghent University).
5 Besluit
D e e e r s t e r e s u l t a t e n l a t e n g e e n twijfel t o e o m t r e n t h e t archeologisch p o t e n t i e e l van d e ter-r e i n e n ter-r o n d de o u d e k e ter-r k van E t t e l g e m . In h e t
49 Devliegher 1962 verleden is de a a n d a c h t steeds uitgegaan naar het 30 Lievens e.a. 1987 en k e r k g e b o u w zelf d a t h e t o n d e r w e r p v o r m d e van
14 Archeologische vindplaatsen uit de directe nabijheid.
1: Vijfivegstraat. 2: Dorpsschool. 3: 't Vrijboompje. 4: Oude Kerkstraat.
Archaeological sites from the vicinity.
14: 2) en een aantal waarnemingen verricht ter Kerkstraat in Ettelgem (fig. 14: 4) het belang van hoogte van 't Vrijboompje, het grensgebied tussen de Zandstraat als verbindingsweg met Ouden-Ettelgem, Roksem en Oudenburg5 1 (fig. 14: 3) burg en het Brugse, niet enkel in de Romeinse illustreren de resultaten, verkregen aan de Oude tijd, maar ook daarna.
SUMMARY
Early Medieval Settlement Traces near the Zandstraat at Ettelgem (Oudenburg, prov. of West-Flan-ders)
In 1998 excavations were carried out on two locations in the centre of Ettelgem, a small vil-lage to the east of Oudenburg and along the Zandstraat, a road of supposed Roman origin ( % 1).
T h e first site (fig. 2 - fig. 4: A) was loca-ted near the former local primary school which will be demolished and replaced by a housing estate. A few test pits near the buildings revea-led the presence of early medieval settlement fea-tures. These were, however, severely damaged by sand-winning pits. The early medieval features could be associated with a foundation trench, probably from a house, and several ditches.
O n the second site, the excavations were car-ried out during the construction of a car park, under rather precarious circumstances (fig. 3); they covered a limited area, approximately 1.100 m2 to the west of the Oude Kerkstraat (fig. 4: B). They confirmed the observations made during former fieldwalking and a watching brief of sewage works carried out at the end of the eighties.
A few stray flint artefacts left aside, the oldest features may be dated to the Metal Ages (fig. 5: A). Two large circular pits, probably used as wells, date back to the late Bronze Age or the early Iron Age; one of these contained fragments from a vessel (fig. 6) which can be related to the
so-called Urnfield culture in Flanders. A third shallow pit is younger; the sherds, among which fragments of so-called technical pottery used for craft activities (metallurgy or salt making) pro-bably date from the late Iron Age. Two more or less parallel ditches are the only Roman fea-tures (fig. 5: B).
Early medieval settlement remains were found in relatively large quantities (fig. 5: C). They can be attributed to different groundplans of houses, fences, two or three so-called sun-ken featured buildings with six posts (fig. 7: a-b) and wells, of which only the upper fillings were investigated. Among the finds worth mentioning is a gold tremissis from the early sixth century (fig. 8); however the coin was found in the fill of a younger track way {cf. infra). The copper alloy finds consist of a fragment of a hairpin and several equal armed brooches (fig. 9). Glass is rare; only a fragment of a cup with white reti-«7/iz-decoration and a bead may be mentioned here. The main part of the finds consists of pot-tery sherds — domestic as well as luxury wares — and even a spindle whorl (fig. 10).
Part of the early medieval settlement site has been disturbed by a track way from the high Middle Ages (fig. 5: D). This is probably the original route between the Oude Kerkstraat and the Zandstraat, passing in front of the church
Holievoet 1987b.
entrance. Nowadays the Oude Kerkstraat runs behind the former parish church.
Intensive surveys carried out at the end of the eighties revealed large numbers of pottery sherds from Roman times onwards. An important group consisted of pottery from the early Middle Ages; the fields adjacent to the car park must contain the remains of the earliest habitation phases of the village. Due to a favourable combination of factors some of these fields have never been build over in later times (fig. 11).
BIBLIOGRAFIE
BAYARD D . & T H O U V E N O T S. 1993: Etude de
la ceramique du Haut Moyen Age (Vcmc siècle-Xèmc siècle). In: PlTON D . (ed.), Travaux du
Groupe de Recherches et d'Etudes de la ceramique dans le Nord - Pas-de-Calais. Actes du Colloque d'Outreau (10-12 avril 1992), Nord-Ouest
Archéologie Horssérie, BercksurMer, 2 9 1 -340.
BERINGS G. 1985: Het oude land aan de rand van het vroegmiddeleeuwse overstromingsgebied van de Noordzxe. Landname en grondbezit tij-dens de middeleeuwen. Handelingen van de
Maat-schappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent
n.r. XXXIX, 37-84.
CHAPELOT J. 1980: Le fond de cabane dans l'ha-bitat rural Ouest-Européen: Etat des questions,
Archéologie Médiévale X, 5-57.
D E C O C K S., R O G G E M. & VAN DOORSELAER
A. 1987: Het archeologisch onderzoek te Zer-kegem-Jabbeke, Westvlaamse Archaeologica 5.2, 37-50.
D E MEULEMEESTER J. & D E W I L D E M . 1987:
Romeinse en middeleeuwse landelijke bewoning langs de Zeeweg te Roksem (gem. Oudenburg),
Archaeologica Belgica n.r. III, 225-231.
DEMOLON P. 1972a: Le village mérovingien de
Bre-bieres. Mémoires de la Commission des
Monu-ments historiques du Pas-de-Calais XIV, Arras.
DEMOLON P. 1972b: La céramique ornée du vil-lage mérovingien de Brebières (Pas-de-Calais),
Septentrion 2, 57-60.
DESITTERE M. 1968: De Urnenveldenkultuur in
het gebied tussen Neder-Rijn en Noordzee,
Disser-tationes Archaeologica Gandenses XI, Brugge.
D(EVLIF.GHER) L. 1962: Ettelgem, ^ r c ^ o / o ^ , 19.
However, a large part of the area is threate-ned by the extension plans of a sawmill. During the excavations another area with crop marks (fig. 12) disappeared under a large building and the extension of the parking facilities (fig. 13), unfor-tunately without any follow up of the ground works. Past investigations in the neighbourhood have proved that the whole area is rich in archaeo-logical sites (fig. 14).
GYSSELING M. 1983: Inleiding tot de oude topo-nymie van West-Vlaanderen, De Leiegouw XXV, 39-58.
HlLLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 1987: Recent archeologisch noodonderzoek in het Brugse havengebied. Brugge-Herdersbrug, Jaarboek
1985-86. Stad Brugge Stedelijke Musea, 144-148.
HOLLEVOET Y. 1987a: Ettelgem (Oudenburg, W.-VI.): bewoningssporen uit de volle Middel-eeuwen, Archeologie, 38-39.
HOLLEVOET Y. 1987b: Oudenburg (W.-VI.),
Archeologie, 137.
HOLLEVOET Y. 1991: Een vroeg-middeleeuwse nederzetting aan de Hoge Dijken te Roksem (gem. Oudenburg). Voorlopig verslag.
Archeo-logie in Vlaanderen I, 181-196.
HOLLEVOET Y. 1992a: Speuren onder het sport-veld. Romeinse en middeleeuwse sporen te Oudenburg, Archeologie in Vlaanderen II, 195-207.
HOLLEVOET Y 1992b: Een nieuwe vroeg-middeleeuwse nederzetting te Roksem (stad Oudenburg, prov. West-Vlaanderen), Archeologie
in Vlaanderen II, 223-226.
HOLLEVOET Y. 1992c: Early-Medieval Hand-Made Pottery from Settlement Sites in Coastal Flanders (Belgium). In: JENNINGS S. & VlNCE A. (eds), Technology and Innovation, Pre-printed Papers Medieval Europe 1992, 3, York, 217-222.
HOLLEVOET Y. 1993a: Ver(r)assingen in een Oudenburgse verkaveling. Archeologie in
Vlaan-deren III, 207-216.
HOLLEVOET Y 1993b: Céramiques d'habitats mérovingiens et carolingiens dans la region d'Oudenburg (Flandre Occidentale, Belgique). In: PlTON D . (éd.), Travaux du Groupe de
ches et d'Etudes de la céramique dans Ie Nord - Pas-de-Calais. Actes du Colloque d'Outreau (10-12 avril 1992), N o r d - O u e s t A r c h é o l o g i e H o r s - s é r i e ,
Berck-sur-Mer, 1 9 5 - 2 0 7 .
HOLLEVOET Y. 1 9 9 7 - 1 9 9 8 : d' Hooghe Noene van m i d d e n B r o n s t i j d t o t volle M i d d e l e e u w e n . Archeologisch o n d e r z o e k in een verkaveling langs de Z a n d s t r a a t te Varsenare ( g e m . J a b b e k e , prov. W e s t - V l a a n d e r e n ) , Archeologie in Vlaanderen V I ,
1 6 1 - 1 8 9 .
KOLEN J. 1 9 9 9 : L a n d s c h a p e n historisch b e w u s t -zijn. I n : K O L E N J. & L E M A I R E T. (red.),
Land-schap in meervoud. Perspectieven op het Nederlandse landschap in de 20ste/21ste eeuw, U t r e c h t , 2 7 7 - 3 0 0 .
L E M A N P. 1 9 7 8 : F o u r s d u H a u t M o y e n A g e a H a u c o u r t (France, N o r d ) , é t u d e p r é l i m i n a i r e . I n : FLEURY M . & PÉRIN P. (eds), Problèmes de
chro-nologie relative et ahsolue concernant les cimetieres mérovingiens d'entre Loire et Rhin. Actes du LP col-loque archéologique de la LV' Section de l'Ecole pra-tique des Hautes Etudes (Paris, 1973), B i b l i o t h è q u e
de l'Ecole des hautes E t u d e s , I Ve Section -
Sciences h i s t o r i q u e s e t p h i l o l o g i q u e s , fase. 3 2 0 , 1 9 9 -2 0 9 . L I E V E N S C , M E U L E M F . E S T E R J . L . & S L O C K W . 1 9 8 7 : " E e n restauratie m e t b e p e r k t e m i d d e l e n " . D e S i n t - E l i g i u s k e r k i n E t t e l g e m , M & L 6 nr. 4 , 4 2 - 4 9 .
MEULEMEESTER J . L . 1 9 9 8 : De Romaanse kerk van
Ettelgem, O u d e n b u r g .
MöLLER J . 1 9 7 6 / 7 7 : Z u r F u n k t i o n d e r N a d e l in d e r F r a n k i s c h - A l a m a n n i s c h e n F r a u e n t r a c h t ,
Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 2 3 - 2 4 , Festschrift H u n d t 3 , 1 4 - 5 3 .
P L U M I E R J., P L U M I E R - T O R F S S., R E G N A R D M .
& D I J K M A N W . 1 9 9 9 : Mosa Nostra. La Meuse
merovingienne de Verdun h Maastricht 5eme-8eme siècle. G a r n e t s d u p a t r i m o i n e 2 8 , N a m u r .
P O L A . 1 9 9 5 : M i d d e l e e u w s e m u n t e n v a n h e t D o m b u r g s e S t r a n d . I n : V A N H E E R I N G E N R . M . ,
H E N D E R I C K X RA. & M A R S A., Vroeg-Middeleamse
ringwalburgen in Zeeland, G o e s A m e r s f o o r t , 4 4
-4 8 .
R E D K N A P M . 1 9 9 9 : Die römischen und
mittelal-terlichen Töpfereien in Mayen, Kreis Mayen-Koblenz,
B e r i c h t e z u r A r c h a o l o g i e a n M i t t e l r h e i n u n d Mosel 6, Trier.
T H O U V E N O T S. 1 9 9 8 : L'atelier d e p o t i e r s m é r o -vingien d e Soissons (Aisne), Revue archéologique
de Picardie n0 3 / 4 , 1 2 3 - 1 8 7 .
V A N B O S T R A E T E N H . G H . 1 9 6 7 : M e r o v i n g i s c h
a a r d e w e r k v a n h e t t y p e " B e e r l e g e m " , Helinium V I I , 2 2 9 - 2 5 2 .
VAN D E N B R O E K E R W . 1 9 9 5 : S o u t h e r n sea salt in t h e L o w G o u n t r i e s . A r e c o n n a i s s a n c e i n t o the land of t h e M o r i n i . I n : LODEWIJCKX M . (ed.).
Archaeological and historical aspects of West-European societies. Album amicorum Andre Van Doorselaer,
A c t a A r c h a e o l o g i c a L o v a n i e n s i a M o n o g r a p h i a e 8, Leuven, 1 9 3 - 2 0 5 .
V A N D E R G U C H T K. 1 9 8 1 : S e m m e r z a k e (Gavere, O . - V I . ) : M e r o v i n g i s c h e n e d e r z e t t i n g s c e r a m i e k .
Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent n.r. XXXV, 3 - 4 7 .
VAN Es W . A . & VERWERS W . J . H . 1 9 8 0 :
Exca-vations at Dorestad 1. The Harbour: Hoogstraat l,
N e d e r l a n d s e O u d h e d e n 9.
V E R M E U L E N R, H A G E M A N B. & W I E D E M A N N T.
1 9 9 8 : A n t i e k e lijnen i n h e t l a n d s c h a p ,
V0B0V-Lnfo nr. 4 8 , 2 0 - 3 5 .
WILLEMS J . 1 9 7 3 : Le q u a r t i e r a r t i s a n a l g a l l o -r o m a i n et mé-rovingien d e "Batta" a H u y , A-rchaeo-
Archaeo-logia Belgica 1 4 8 , Brussel.
Z I M M E R M A N N W H . 1 9 8 2 : A r c h a o l o g i s c h e
B e f u n d e f r u h m i t t e l a l t e r l i c h e r W e b h a u s e r . E i n B e i t r a g z u m G e w i c h t s w e b s t u h l , Jahrbuch der
Manner vom Morgenstern 6 1 , 1 1 1 - 1 4 4 .
