Aanvulling op “Tridonta borealis in bouwzand in de Randstad”

53 AFZETTINGEN WTKG20_(3), 1999

Aanvulling

op

“Tridonta

borealis in

bouwzand

in de

Randstad”

A.

_Bastenmeijer

*

Hoewel de zanden die onder 2en3

genoemd

worden veel minder vaak

_voorkomen,

wilik toch

wijzen

op de

aanwe-zigheid

ervan. Het is

_natuurlijk

niet bekend of deze

zan-denookuit de

_{Eurogeul afkomstig zijn.}

De zanden die onder 1

_{genoemd zijn, zijn}

in hetkadervande

fossielen-inhoud veruithetmeestinteressant. Zelf heb ik deze

zan-dentussen maarten mei 1998

_uitgebreid

bemonsterd. Ik heb enkele kilo’s zeefmateriaalverzameldenveel fossie-len los verzameld door de

_storthopen

afte

_lopen.

Hier-doorhebikveel

_{schelpen gevonden}

die in het zeefmateriaal ontbrekenen

_kennelijk

alleen op deze

wijze

te

verzame-len

_zijn.

De fauna die ik heb

_aangetroffen

komtzeer

goed

overeen

metde

_soortenlijst

die door de heer Cadée

_gepubliceerd

is,

maar ik heb eenaantal soorten

_gevonden

die daarin niet vermeld worden. Dit betreft:

Modiolus

_(Modiolus)

modiolus

_(Linné,

_1758):

van dezesoortkwamen enkele

_beschadigde

exempla-ren

_tevoorschijn

tussen

_Mytilus

edulis Linné 1758.

Flexopecten

flexuosus (Poli, 1795):

slechts één

_{complete klep gevonden,}

zeer karakteris-tiek.

Venericardia sp.:

heel

opmerkelijke

soort,

aangetroffen

tussen Cerasto-derma

_kleppen.

Het slot maakt

_duidelijk

dat desoort totde familievande Carditidae behoort. Verder dan

Venericardia sp. durf ik niettegaan. De

schelp

is

afgesleten

al

_zijn

de_{ribben nog}

_goed

zichtbaar.In de literatuurworden enkele fossiele

_exemplaren

van

Venericardia-soorten

_genoemd

die

_{zijn aangetroffen}

tussenhet strandmateriaalvan

Kijkduin

en

Terschel-ling,

wat

mogelijk wijst

op het voorkomenvan een

on-bekendesoortin de

_(pre-)

Eemien fauna’s. Het is ook

goed mogelijk

dat het

_verspeelde

eocenefossielen

zijn

1

.

Cerastoderma

_{glaucum (Poiret, 1789):}

komt voornaast Cerastoderma edule edule

_(Linné,

1758).

Mactra

_(Mactra)

corallina

_{plistoneerlandica}

Van

Reg-teren

Altena,

1937:

veelal

_fragmenten

van een Mactra soort die

groter

is

dan onderstaandeendiezeer

_{waarschijnlijk}

te

identifi-cerenis als de ondersoort

_{‘plistoneerlandica}

’.De

klep-pen

zijn

echter

_{fragmentarisch}

zodat

_{enige twijfel blijft}

bestaan.

Mactra

_(Mactra)

corallinacinerea

_{(?) Montagu,}

1803:

een aantal

_kleppen

vandeze soort vertoont

_duidelijk

dezelfde

_{conserveringstoestand}

als de

_overige

fossiele mollusken.

_Vermoedelijk

behoort dezesoortook tot

de fauna uit de

_Eurogeul.

Lutraria

_{(Psammophila)}

_magna

_(Da

Costa,

1778):

slechts één

_fragment

van eenzeergrote

klep

gevon-den. Devorm vanhet

_fragment

iszeerkenmerkendvoor

dezesoort.

Ensis

_(Ensis)

arcuatus

(Jeffreys,

1865):

grote

Ensis-soortdiewat

_moeilijk

_opnaamte

_brengen

is vanwege het

fragmentarisch

karakter van de

klep-pen; meestal

zijn

de

_{fragmenten aanzienlijk}

groterdan de

_fragmenten

_van Ensis ensis

_(Linné,

_1758),

echter

zeerkarakteristiekvoordezesoort.

Het voorkomenvanhetbewustezandmet

fossielen,

zoals beschreven is in de

_{vorige aflevering}

van

‘Afzettingen’

door de heerM.C. Cadéeende heer F.

_Wesselingh,

is

_mij

reeds ruimtwee

_jaar

bekend. Inderdaad

_blijkt

hetbewuste

zand op talvan

plaatsen

zowel in de

_omgeving

van Rot-terdam als Den

_{Haag gebruikt}

teworden.

_Geleidelijk

ben

ik fossielen uit deze zandengaan

verzamelen,

daartoe

aan-gezet door de vondst van een Tridonta borealis

(Schumacher,

1817).

In Den

_Haag

worden deze zanden momenteel

_gebruikt

rond het Centraal

_Station,

Hollands

Spoor,

in de

_wijken

Duinoordenhet Statenkwartier. In Schiedam worden de zanden

_{gebruikt bij}

de

_aanleg

van

de

_Beneluxlijn,

een

_metrolijn

die vanaf Rotterdam wordt

doorgetrokken.

Tenslotte is

gebleken

dat de zanden ook

zijn gebruikt

op verschillende industrieterreinenvan

Delft-Zuid.

Allereerst wil ik

_opmerken

daternaar

mijn

ideeeen

aan-tal variantenvanhet bouwzand

zijn:

1. De bewuste zanden die door de heer M.C. Cadée

bemonsterd

_{zijn: fijne, lichtgrijze}

zanden met

_vrij

veel

schelpenmateriaal.

Kenmerkend_voor deze zanden

_zijn

de _grote

_kleppen

van Ostrea,

Cerastoderma,

Donax

vittatus,

Macoma Balticaenenkele

_Spisula-

soorten.De door

_{mij aangetroffen}

fossielen komenvoorhet

over-grotedeel uit deze zanden.

2. Eveneens

_{lichtgrijze, fijne}

zandenwaarvande fossielen-inhoud

_afwijkt

vande zanden hierbovenendiete her-kennen

_zijn

aart de enorme hoeveelheden

schelpen-materiaalende dominantievan

_Spisula-

soorten

(mini-maal

95%)

enhet

_nauwelijks

voorkomen vande

soor-ten dieonder 1

_{genoemd zijn.}

Defaunavandeze

zan-den is

_aanzienlijk

armerdan die uit deonder1

_genoemde

zanden. Deze zanden worden momenteelveel

_gebruikt

bij

nieuwe werkzaamheden in Den

_Haag.

3.

_Fijne

middeldonker

_staalgrijze

zandenen

_kleiige

zan-denmeteen zeer armefaunabestaande uit

Spisula-soor-tenen

Cerastoderma-, gezien

deconservatietoestandvan

de

_kleppen

betrefthet fossiele

_schelpen

die_echterveelal blauw

_{gekleurd zijn.}

Deze zanden ben ik_voorhet laatst in 1998

_{tegengekomen.}

AFZETTINGEN WTKG 20(3), 1999 54

Gastrana

_{fragilis (Linné,}

_1758):

één

_{prachtige, onbeschadigde}

fossiele

_{klep gevonden.}

Gari

_{(Gobraeus) depressa (Pennant, 1777):}

enkele

_{incomplete exemplaren aangetroffen.}

Scrobicularia

_{plana (Da}

Costa,

1778):

enkele

_{complete exemplaren,}

meerdere

_fragmenten.

Dit iseenterebreekbaresoortenisdaarom niet eerder

aan-getroffen.

Donax

_{(Capsella) variegatus (Gmelin,}

1791):

eendrietal defecte

_kleppen

_{aangetroffen.}

Venerupis (Ruditapes)

decussata

_(Linné,

_1758):

één

_{complete klep}

en een

fragment gevonden.

Venerupis

sp.:

hetbetrefteensoort die niet totdebovenstaandesoort

oftot

_Venerupis

aurea scenescens

(Cocconi, 1873)

gere-kend kan worden. Het _grootdeel van de

_oppervlakte

structuurvan het toch al defecte

_exemplaar

is

jammer

genoeg verdwenen zodat de

klep

nietmetzekerheidtot op soortniveau is te determineren.

Mogelijk

betreft het

Venerupis (Venerupis) senegalensis (Gmelin,

1791).

Pholas

_{(Pholas) dactylus Linné,}

1758:

enkele kenmerkende

_{fragmenten gevonden.}

Diodora_apertura

_(Montagu,

_1803):

één

_compleet,

_zeer

groot exemplaar aangetroffen

enéén

kleiner,

defect

_exemplaar

Jujubinus (Jujubinus)

striatus striatus

(Linné,

1758):

één

_{exemplaar aangetroffen}

waarvande laatste

_winding

ontbreekt.

Gibbula

_{(Steromphala)}

cineraria

(Linné,

1758):

slechtsenkele

_fragmenten

enéén

_{incompleet exemplaar}

aangetroffen.

Turritella

_(Turritella)

_sp.:

ca. anderhalve

_winding

van een sterk versleten

exem-plaar aangetroffen.

Mogelijk

betreft het Turritella

(Turritella)

tricarinata s.lat.

_{(Brocchi, 1814).}

Nucella

_{(Nucella) lapillus lapillus (Linné,}

_1758);

één

_{exemplaar aangetroffen}

_waarvandelenvan

demond-opening

verdwenen

_zijn.

Hinia

_(Tritonella)

pygmaea

(Lamarck,

1822):

enkele

_complete

en

beschadigde exemplaren

aangetrof-fen.

Trophonopsis (Boreotrophon)

truncatus

(Ström,

1768):

één

_beschadigd

en

_{afgesleten exemplaar aangetroffen.}

Actaeon tornatilus

Linné,

1758:

deel_{van een}

_{winding gevonden,}

karakteristiekvoordeze

soort.

Venericardia sp.:

heel

_opmerkelijke

soort,

aangetroffen

tussen Cerasto-derma

_kleppen.

Het slot maakt

_duidelijk

dat desoort tot

de familie_vande Carditidae behoort. Het betreft een

breed

_{ovale, tamelijk dunschalige klep}

_waarvande

_top

sterk

_afgesleten

is. Aan de

_buitenzijde

bevinden zich

ca. 22radiale ribben. Het slot isin

_vergelijking

tot

an-derefossieleVenericardia-soorten

_vrij

klein. De

schelp

lijkt enigszins

op Venericardia

(Glyptoactis)

carinata

Sowerby, 1820,

echter devorm vande radialeribben is

niet

_typisch

voordezesoort

_(misschien

als

_gevolg

_van

slijtage?).

In de literatuur worden enkele fossiele

exem-plaren

vanVenericardia-soorten

_genoemd

die

_zijn

aan-getroffen

tussen hetstrandmateriaalvan

_Kijkduin

en

Terschelling,

watzoukunnen

_wijzen

op het

dagzomen

vanEocene

afzettingen

ergens ineen meer

noordelijk

deelvande Noordzee of op het

mogelijke

voorkomen

van eenonbekendesoortin de

_(pre-)

Eemien fauna’s. Een

_{intrigerend probleem.}

1

Opmerkelijk

is het voorkomenvan Tridonta

(Tridonta)

borealis

_{(Schumacher, 1817)}

in het bouwzand. Van deze soort heb ik totaal zo’n

_{zestig exemplaren}

weten te

be-machtigen. Sommige aangetast, verweerd, afgesleten,

maarookeengroot aantal

onbeschadigde exemplaren

met

somsrestantenvan de

_{oorspronkelijke}

bruine

opperhuid

of

_buitenlaag

en/ofeen deelvan het

periostracum.

Bo-vendien

_zijn

zowel

_grote

tot zeer

_{juveniele exemplaren}

aangetroffen.

Tussen de

_exemplaren

vanTridonta borealis heb ik ooktwee

exemplaren

aangetroffen

van Tridonta

montagui (Dillwyn,

1817).

Het is

mij opgevallen

dat Tridontaborealis ook voorkomt -

zij

het zeldzaam

-op destrandenvan

_Kijkduin

enHoek

van Holland. In beide

gevallen

hebbenwe

_mogelijk

te

makenmet

_kunstmatige

aanvoer in hetkader van de

ophoging

van de stranden;dit

gebeurt

in beide

plaatsen

meteenzekere

regelmaat.

In

_Kijkduin

heb ik drie

exem-plaren aangetroffen (één defect)

en in HoekvanHolland

vier.

_Daarbij

moetik

_opmerken

datde

_exemplaren

die ik

in beide

_plaatsen

_{op het strand heb}

_{aangetroffen,}

somssterk

doorboord

_{zijn, afgesleten zijn}

enveelaleenmatte

_glans

hebben. Misschien toch

_{natuurlijk aangespoeld?}

Zowel in

HoekvanHollandals in

_{Kijkduin zijn}

ookandere fossiele

mollusken

_aangetroffen

die doen vermoeden dat het hier

een zelfde fauna betreft als die uit de zanden uit de

Eurogeul. Opmerkelijk

in dat kader is het feit dat R.M.

vanUrk in 1981

_melding

maakt_vande vondstvanenkele

kleine,

ondetermineerbare

klepjes

en

_fragmenten

van

Astartidae_{sp. op}hetstrandvan

_{Scheveningen.}

De

fossie-len kwamen voor in dezandendie in 1975 werden ge-bruiktomhet

Scheveningse

strand opte

hogen

2

.

Het

_lijkt

erop dat deze fauna identiek isaandievandezandenuit de

_Eurogeul.

Ooktenaanzien_vanhet voorkomen_van

Venerupis

aurea

scenescens

(Cocconi,

1873)

zou ik graagwat willen

op-merken. Deze soortkomt weliswaar niet

algemeen

voor

zoals Cadée

_aangeeft,

maar zeer

juveniele

tot

_grote,

vol-groeide kleppen zijn

wel

_{aanwezig. Fragmenten}

vandeze

soort

_zijn

bovendien minder zeldzaam dan

_volledige

klep-penendat kan het beeld

_enigszins

verstoren.

Totslot het

_volgende.

De totale fauna doet

_vermoeden,

ondanks de

_afwezigheid

vanBittium

(Bittium)

reticulatum

(Da

Costa,

1778)

zoals de heer Cadée

_opmerkt,

datwe

hier wel

_degelijk

temaken hebbenmeteen fauna uit de

soor-AFZETTINGEN WTKG 20 (3), 1999 55

ten die

_{aangetroffen zijn}

in de Nederlandse

_Eemlagen

3

.

Nagenoeg

alle door Cadéeen

_{mij aangetroffen}

mollusken komen in de

_lijst

voor. Het is inderdaad

_juist

dat Bittium

(Bittium)

reticulatum

_(Da

Costa,

1778)

in de

_{jaren vijftig}

in enormehoeveelhedentevinden was in de zanden die

afkomstig

warenuit het Slotermeerenin Amsterdam-West

zijn opgespoten.

Het

_blijkt

dat deze locatie_zeer dicht on-der de kust van de

_voormalige

Eemzee

_lag

4

enhet is

daarom niet

_uitgesloten

dat de zanden uit de

_Eurogeul

verder uit de kustenopgrotere

diepte zijn afgezet

dan de zanden uit de Eemformatie

_bij

Amsterdam. Dit verklaart

mogelijk

de fauna-verschillen.

Erzalechtereen meer

systematische

studievanhet

mate-riaal

_{nodig zijn}

om de definitieve ouderdomvande

zan-den uit de

_Eurogeul

te

_bepalen.

Geraadpleegde

literatuur

Janssen,A.W., 1975.

Systematische lijst

vanNederlandse

recenteenfossiele mollusken.-

Mededelingen

vande

Werkgroep

voorTertiaireenKwartaire

_Geologie,

Vol. 12: 115-170.

Janssen,A.W.enL.vander Slik

(1972).

De fossiele

schel-penvande Nederlandsestrandenenzeegaten, tweede

serie,

deel5.-

Basteria,

Vol. 36.

Spaink,

G., 1958.DeNederlandse

Eemlagen,

I.

Algemeen

overzicht. -Wetensch. Meded.

K.N.N.V.,

no.29:

16-22.

Urk,

R.M. van, 1981en 1982.

_{Aantekeningen}

overde

bij

de

_{zandopspuiting}

te

_Scheveningen

in 1975

aange-voerde mollusken.-

Mededelingen

_vande

Werkgroep

voorTertiaireenKwartaire

_Geologie,

Vol.18,p. 135-156enVol. 19:3-31.

Noten

1 Deze

kleppen zijn

vermeld

_{bij Megacardita (Venericor)}

planicosta (Lamarck, 1997) subsp.

en

bij

Venericardia

(Venericardia)

sulcata serrulata

_(Deshayes,

₁₈₅₈₎

in:

Janssenen vander

Slik,

1972: 176.

2 Zie:

_Urk,

1981: 149. 3

_Spaink,

1958: 16-22.

4 Zie de kaart met de

_verspreiding

van de Eemzee in

Spaink,

1958:20.