1. Technologie voor gezondheid en milieu; agenda voor duurzame en gezonde industriële toepassingen van organische nevenstromen en agro-grondstoffen in 2010, Sietze Vellema en Barbara de Klerk-Engels (2003). 2. Nieuwe composteerbare verpakkingsmaterialen voor voedseltoepassingen,
Christiaan Bolck, Michiel van Alst, Karin Molenveld, Gerald Schennink en Maarten van der Zee (2003).
3. Markten voor groene opties: ervaringen in verpakkingen, verven en isolatiematerialen, Sietze Vellema (samenstelling) (2003).
4. Groene grondstoffen in productie; recente ontwikkelingen op de markt, Harriëtte Bos en Bert van Rees (2004).
5. Technologische innovatie in de keten; groene grondstoffen in ontwikkeling, Harriëtte Bos en Marc van den Heuvel (2005).
6. Bioplastics, Christiaan Bolck (2006).
7. Weekmakers; groene grondstoffen bieden nieuwe mogelijkheden, Karin Molenveld (2006).
8. Doorbreken van de innovatieparadox; 9 voorbeelden uit de biobased economy, Christiaan Bolck en Paulien Harmsen (2007).
9. Agrificatie en de Biobased Economy; Een analyse van 25 jaar beleid en innovatie op het gebied van Groene Grondstoffen, Harriëtte Bos (2008). 10. Bioraffinage; Naar een optimale verwaarding van biomassa, Bert
Annevelink en Paulien Harmsen (2010).
11. Duurzaamheid van biobased producten; Energiegebruik en broeikasgas-emissie van producten met suikers als grondstof, Harriëtte Bos, Sjaak Conijn, Wim Corré, Koen Meesters, Martin Patel (2011).
De kweek van microalgen kan een belangrijke rol spelen in milieuvriendelijke productie van grondstoffen voor biodiesel. Daarnaast leveren algen tal van andere nuttige stoffen voor de levensmiddelen- en chemische industrie. Dit boekje brengt de huidige stand van zaken omtrent algenkweek in kaart. Daarnaast analyseert het de mogelijkheden van economisch rendabele algenkweek op grote schaal voor de winning van waardevolle producten, inclusief grondstof voor biodiesel.
Hoofdstuk 1 illustreert de potentiële rol van microalgen in het verduurzamen van de samenleving.
Hoofdstuk 2 beschrijft enkele belangrijke groepen algen en de mogelijkheden die ze bieden als producenten van nuttige stoffen.
Hoofdstuk 3 behandelt de belangrijkste algen kweeksystemen en de huidige stand van zaken omtrent algenkweek in Nederland.
Hoofdstuk 4 beargumenteert de voordelen van algenkweek ten opzichte van andere landbouw gewassen.
Hoofdstuk 5 analyseert de mogelijkheden om microalgen op grote schaal rendabel te kweken en de belangrijke rol die het Wagenings algencentrum, AlgaePARC, gaat vervullen in onderzoek naar de optimalisatie van algenkweek.
Hoofstuk 6 is een samenvatting van de conclusies en aanbevelingen voor een rendabele kweek.
1. Inleiding ... 7
2. Microalgen ... 9
3. Algenkweek ... 13
4. Rol van algen in de biobased economy ... 19
5. AlgaePARC... 23
6. Conclusies ... 29
7. Referenties ... 31
1
O gr w ke ex sa en D w Da ol en pr De ve m af bi be.
Inle
pkomende roter beroe ereldbevolk eer zoveel xplosief sti amenleving n economie uurzame p e niet elke aarnaast iereserves. n geeft prio roductie en Foto 1: G e kweek v erduurzame milieuvriend fvalverwerk jvoorbeeld edrijven eneiding
economieë ep op de n king een g als het hu ijgen. Noo g te verduu e groter dan productieme e vierkante moet er . De samen oriteit aan efficiënt g Groene alg m van microa en van de s elijke pro kers. Ze g kooldioxi n zelfs ver ën en de g natuurlijke geschatte n uidige aanta it eerder w urzamen op n in deze ee ethoden vo e meter n een alter nleving rich de recycl ebruik van met vetdru Frontie algen kan samenlevin oductie va groeien na de uit ro rdunde mes groeiende hulpbronne negen milj al. Hierdoo was de no p het gebie euw. oor voedse natuur in l rnatief voo t zich dan ing van re energie. uppels in de ers/Hans W een belan ng. Algen z an talloze amelijk uit ookgassen, st. Hierbij wereldbevo en van de ard mense or zal de v oodzaak en ed van ene l en energ andbouwgr orhanden ook steeds ststromen, e cel en alg Wolkers) ngrijke bijd ijn niet alle grondsto tstekend o restwater zetten ze olking doen aarde. In en bedrage raag naar n de uitda ergiewinnin ie zijn noo rond om w zijn voor meer op d ofwel afva enpoeder ( drage leve een in te ze offen, maa op afvalstr r van agr afval om n een stee 2050 zal en; anderh grondstoff aging om ng, landbou odzakelijk a willen zette de eindi duurzaamhe al, duurzam (bron Wild eren aan h etten voor ar ook a romen, zoa ro-industrië in bruikba eds de alf fen de uw als en. ge eid me het de als als ële aregrondstoffen. Algen recyclen zo de voedingsstoffen die anders weg zouden spoelen, en sluiten zo de nutriëntenkringloop met schoner water als bonus. Maar algen zijn niet alleen veelbelovend als zuiveraars en recyclers. De algencel bevat zoveel nuttige stoffen dat ze steeds vaker speciaal voor dat doel gekweekt worden. Zo is het mogelijk via algenkweek stoffen zoals oliën, eiwitten, zetmeel en pigmenten (bijvoorbeeld bètacaroteen) te produceren. Toepassingen van deze stoffen zijn talrijk: van biodiesel en bioplastic tot kleurstoffen en hamburgers.
2
So M pl bl m M in vo en fo m aa M Fo.
Micr
oorten icroalgen, antachtige aderen. Sa microalgen d icroalgen z zowel zo oedselketen nergiebron otosynthese microalgen z an. et het blo oto 2: Experoalgen
door biolo organisme amen met d deel uit van zijn zeer alget- als zee ns. Veel s en zetten z e producer
zo ruim dr ote oog zij
erimentele a ogen ook w en tussen d de macroalg n de zogena gemeen en ewater, wa soorten be zo kooldiox ren de alg iekwart va n microalg algenkweek wel fytopla de 1-50 mi gen (zeewi aamde aqu n komen me aar ze aan ezitten blad xide (CO2) o en zuursto n de benod gen niet te voedse algenb een g soep tiendu tot 80 beschr nog zo algen mogel De ge alle so gang, en co onders belang kreactor (b nkton gen crometer g er) en 'ech atische bio et honderd n de basis dgroen en om in biom of (O2). O digde zuur e zien, ma elrijk is bloei optre groene, bru verande uizenden va 00.000 ver reven doo oveel onbe een bijna o ijkheden. netische an oorten mic waardoor nsistente i scheiden o grijke groep bron Wagen oemd, zijn groot, zond te' waterpl massa. duizenden staan van benutten massa. Bij d p wereldsc stof voor d aar als het kan er e den, die h uine, blauw rt. Slech an de in to rschillende r de wete ekende soo onuitputteli nalyse en o roalgen is er nog ge ndeling is. op dit mom pen algen: ningen Univ n zeer klei der wortels anten mak soorten vo n de mees zonlicht a dit proces v chaal mak dier en me t water he een massa het water we of oran hts enke otaal 200.0 soorten z enschap. M orten vorm ijke bron v ordening v nog in vo een comple . Taxonom ment enke versiteit) ne of en oor ste als an en ens eel ale in nje ele 00 ijn Met en an an olle ete en ele
Groenwie groepen bevatten opslaan. bekende Roodwier getijdenz Kiezelwie deze gro onmisbar Deze bru dat als producer te variëre Foto 3: A Universite Bruinwie bijna alle ook stuk veel men Goudwie 1000 soo eren of gro algen. Dez veel eiwit Er zijn zow eencellige ren. Zo’n zone van ze eren of dia oep eencell re voedselb uinige algen twee helf ren vooral o en kunnen Algencellen it) en kwek (midden en ren. Vrijwe emaal allee kken kelp s
nsen het kla ren. Deze orten voora oene algen. ze algen be t en kunn wel eencell soort, die o 5000 voor ee leven. atomeeën. ige algen d bron voor n hebben e ften van olie, die ze ze hun drij n die carote ken van twe n rechts, br el alle 1500 en in zee v spoelen vaa assieke zee groep fraai al voor in zo Met zo’n 7 evatten het en onder lige als me ook comme ral meerce Met meer de meeste het dierlijk een bijzond een doosj e in de cel jfvermogen enoïden oph ee verschill ron Wild Fr 0 tot 2000 voorkomen ak op het ewier. i gekleurde oet water, 7500 soort tzelfde blad stress zetm eercellige so ercieel word llige marie dan 100.0 biomassa k plankton der fraai ge e op elka opslaan. D n regelen. hopen (links lende groen rontiers/Han soorten zij n. Bruinwie strand aan e eencellige hoewel er en een van dgroen als meel en o oorten. Chl dt gekweek ene soorten 000 soorten op aarde. in zoet- e evormd ske aar past. oor de hoe s, bron Wag nalgen op a ns Wolkers) n meercell eren zoals n en zijn da e wieren ko ook een aa n de groots landplante lie in de c lorella is e kt. n, die in n producee Ze zijn e en zeewate elet van sili
Kiezelwier eveelheid o geningen agar platen ) ige algen d blaaswier aardoor vo omt met zo antal marie ste en, cel en de ert en er. ica ren olie n die en oor o'n ne
soorten zijn. Ze zijn in het bezit van zweepharen, die ze gebruiken om zich voort te bewegen.
Geel-groene wieren. Dit zijn nauwe verwanten van de bruinwieren, maar de meeste van de circa 600 soorten zijn eencellig en leven in zoet water. Nannochloropsis is een uitzondering: deze snelgroeiende soort komt in zee voor. Omdat deze alg veel olie als voedselreserve in de cel opslaat, vindt er veel onderzoek plaats naar de kweek van deze soort voor de winning van grondstof voor biodiesel.
Blauwwieren of cyanobacteriën. Een beruchte alg die soms gif produceert en in hoge dichtheden de waterkwaliteit ernstig kan aantasten. Blauwalgen slaan voedsel op als zetmeel terwijl de cel voor meer dan de helft uit eiwit kan bestaan. De soort Spirulina wordt wereldwijd gekweekt en vooral toegepast als voedingssupplement.
Grondstoffen uit algen
Veel algensoorten kunnen een fors percentage hoogwaardige oliën bevatten, deels bestaand uit omega-3 en omega-6 vetzuren, die als grondstof voor voedingssupplementen kunnen dienen. De beroemde omega-3 vetzuren in vis komen oorspronkelijk uit microalgen.
Nu zijn er talloze landbouwgewassen die olie of zetmeelachtige stoffen bevatten waaruit onder andere brandstof kan worden gemaakt. Wat algen bijzonder maakt is dat ze naast grondstof voor energie een grote verscheidenheid aan andere nuttige componenten bevatten. De laatste jaren zijn er meer dan 15.000 nieuwe chemische verbindingen in algen ontdekt. Naast vetzuren kunnen de algencellen ook carotenen (pigmenten variërend van geel tot rood) en andere kleurstoffen, antioxidanten, eiwitten en zetmeel bevatten. Deze componenten zijn door de chemische- en levensmiddelenindustrie als grondstof te gebruiken voor tal van producten. De lijst met uit algen gemaakte producten groeit dan ook gestaag.
Naast hoogwaardige algenproducten voor nichemarkten, zoals algenpoeder voor de voedingssupplementenindustrie en algenextracten voor de bestrijding van schimmel in golfvelden, komt er ook steeds meer belangstelling voor bulkproducten, zoals grondstoffen voor bioplastics, biobrandstoffen, maar ook algeneiwit voor voedseltoepassingen.
Productie van nuttige stoffen door algen kan gestuurd worden door de kweekcondities te manipuleren. Juist als de omstandigheden niet optimaal zijn en de cellen gestrest raken, blijken ze nuttige stoffen te gaan aanmaken zoals pigmenten, zetmeel en oliën. Zo stimuleert teveel licht de productie van carotenen in de algencel. Die pigmenten zijn tegelijkertijd antioxidanten en beschermen de cel tegen schadelijke vrije radicalen die ontstaan door de overdosis licht. Wel neemt de groei dan af en kleuren de algen van groen naar oranje.
Als er te weinig voeding in de vorm van stikstof beschikbaar is gaan algen vooral olie produceren. Algenkwekers maken hiervan gebruik door algen een verplicht dieet te laten volgen, waarbij onvoldoende voedingsstoffen in de kweekvloeistof zitten. Dit remt de groei en de alg stopt met de aanmaak van eiwitten en gaat in plaats daarvan juist meer oliën produceren, die als kleine bolletjes in de cel worden opgeslagen.
3
Kw M Am hi be vo 50 Er al 1. O sc Ee in go oo kw.
Alge
weeksystem icroalgen w merika gek ier echter ekende voo oedingssup 000 ton ged r zijn ee genkweker . Open vijve ndiepe ring choepenwie en belangr vesteringsk oed te cont ok is dit s weken alge Foto 4: Renkweek
men worden al d kweekt, me om een kl orbeelden. plementen droogde alg en viertal rs. ers of race gvormige k elen. Were rijk voorde kosten. Da troleren is d systeem ge ensoort zich Raceway vijk
decennialan eestal voor ein aantal Kwekers industrie. O gen per jaa verschille ways kanalen wa ldwijd zijn eel van di ar staat te dan een ge evoelig voo h beperkt tojver bij Ing
ng op klein r toepassing soorten. S produceren Op dit mom ar geproduc ende prod aarin meng dit de m it eenvoud egenover d esloten kwe or infecties ot resistent grepro (bron ne schaal v gen in de Spirulina en n deze soo ment word ceerd. ductiesyste ging plaats eest toege dige ontwe at zo’n ope eeksysteem s, waardoo te, snelgroe n Wild Fron ooral in Az (dier)voedi n Chlorella orten spec t wereldwij emen in svindt met epaste kwe erp is de en, grote v m. Er verdam or de keuz eiende soor ntiers/Hans zië en Noor ing. Het ga zijn hierv ciaal voor jd maar zo gebruik t behulp v eeksysteme relatief la vijver mind mpt water ze van de rten. Wolkers) rd-aat an de o'n bij an en. ge der en te
Al ka zo lic be pr lic lic de op Fo sa (b lgenvijvers an door m onlicht omg chtenergie enutte zonn rocent. De chtintensite chtintensite e troebele ppervlak ve oto 5: Algen amenwerkin bron Wild F zijn echte iddel van gezet word gaat verlo ne-energie e hoeveelh
eit gaat rel eit. Bovend e vijver. H eel licht. nkweek in ng met Wag Frontiers/Ha r niet het m fotosynthes den in chem oren als w echter vee eid licht a atief meer dien dringt Hierdoor o horizontale geningen U ans Wolkers meest effe se maxima mische ene warmte. In el lager. Vo aan het o r licht verlo zonlicht sl ontvangen e buisreacto Universiteit s) ctieve kwe aal 10 proc ergie (biom de prakti oor een alg ppervlak i oren als wa lechts enke alleen de Algenkwe is potent mits de energie kan onde minder lic bijvoorbe antenneg behulp modificat die verm zal licht o doordring algen zon ontvange van deze genetisch concurren verliezen. or bij Hoges in het Zee eksysteem cent van d massa). De ijk ligt het envijver is s hoog. B armte dan ele centime e algencell eek in zonn tieel veel p benutting efficiënter er andere cht te laten eld d rootte van van ie te verk minderde l ook dieper gen, waar nlicht voor n. Een mo e methode veranderd ntie met w . school Zeel uwse Tong . Theoretis de energie rest van t percenta s dit circa 1 Bij een ho bij een la eters door len aan h niger strek productieve van zonn wordt. D door de a n absorbere door n algen m genetisc kleinen. Do lichtabsorp r in de vijv rdoor me fotosynthe ogelijk nade e is dat de algen ildtype alg land in project sch in de ge 1,5 ge ge in het en er, ne-Dat alg en, de met he oor tie ver eer ese eel de de en
2. D bu pr si vij na va O lig 3. D Fo W . Enkel-laag it is een ge uizen. Zo’n roductiever mpelweg d jver de lich adeel van a an de algen 2 bouwt zic ggen de con . Driedimen it systeem oto 6: Dried Wolkers) gs of horizo esloten kwe n buisreact r. Daarnaas e buis. Een htintensiteit alle buisrea nsoep. Ook ch op en di nstructieko nsionale bu is opgebo dimensiona ontale buisr eeksysteem tor laat me st is dit sy n belangrijk t die op de actoren is d k de gasuitw t is bij hog osten moge uisreactoren uwd uit me ale buisreac reactoren m, opgebouw eer control ysteem ma k nadeel va met algen de hoge en wisseling is ge concentr lijk hoger. n eerdere lag geplaa panele vorme dezelf laag b is dat lichtin Dit gesta elkaar lichtin lager dan v doord opper opbre toene ctor in Alga wd uit een le toe en kkelijk op an dit ontwe gevulde bu nergiekoste s bij deze s raties giftig gen buizen atst zijn en en, opge en. Dit typ fde voor- e buisreactor. t het prob ntensiteit h komt do pelde buiz rs schaduw ntensiteit is. Ook de van de en at er mee rvlak pas ngst pe emt. aePARC (bro enkele laa is per vier te schalen erp is dat e uis valt erg en van het systemen n g voor alge die vertica n zo een so ebouwd u pe reactor n nadelen a . Een belan leem van ier veel m oordat d zen als h w staan, w op het b e productiv nkele laag er buizen ssen, wa r vierka on Wild Fro g horizonta rkante met : je verlen evenals bij hoog is. E rondpomp niet optimaa en. Daarnaa aal op elka oort vertica uit buize r heeft dee als de enke ngrijk versc een te ho minder spee e vertica het ware waardoor buisoppervl iteit is hog buisreacto op hetzelf aardoor nte met ontiers/Han ale ter ngt de en en al; ast aar ale en, els ele chil ge elt. aal in de ak ger or, fde de ter ns
4. D sy gi da om Da sy Al In ex va m af ki op ve ki kw . Vlakke pla it zijn geslo ystemen zij ftige O2 en at er relati m de algen aarnaast is ysteem wat Foto 7: lgenkweek n Nederlan xperimente an microal mogelijkhede fvalwater v ezelalgen, p hun beu eelbelovend ezelwieren weekreacto aat reactore oten reacto jn in theor n ook is de ef veel ele n in suspen s het toev t lastiger op Variatie op in Nederlan nd is alg en komen l gen te on en van bi van de ton
ook wel dia urt weer v d. De d zijn deso or van trans en oren opgeb rie het mee
lichtintens ektriciteit n nsie te hou voegen va p te schalen p vlakke pla nd genkweek angzaam m nderzoeken nnendijkse ngkweek d atomeeën g voedsel vo iatomeeënc ondanks g sparante, p bouwd uit s est product siteit niet te odig is voo uden. Hierd n extra C n. aat reactor een relat maar zeker n. Zo test e viskweek dient als v genoemd. D or schelpd cel is w goed te k plexiglas bu eries vlakk tief. Er is g e hoog. Na or het men door is het O2 wat m r van Provir tief nieuw r van de g de Sticht in een g oedingsbro De gekwee dieren. De eliswaar kweken in uizen. ke, parallell geen opho deel van d ngen van n t energieve oeilijker en ron (bron Pr we activite rond om d ing Zeeuw gesloten kr on voor de kte diatom eerste re kwetsbaar, de nieuw e platen. D ping van h dit systeem nutriënten erbruik hoo n ook is Proviron) eit. Tal v de toepassi wse Tong ringloop: h e kweek v eeën vorm esultaten z , maar w ontworp Die het is en og. dit an ng de het an en ijn de en
Ee Lg Zi In ee da al De ba sc Fo pe O ho bu is ce al en handjev gem, Maris ij richten ngrepro in en kleine 4 agelijkse o gensoep w e gedroogd asisgrondst cala aan kla
oto 8: Ing ellets bij In ok kweekb oogwaardig uizen, in to , tappen entrifuge sc gensoep in vol Nederla , Phycom) zich voor het Gelder 4000 m2. oogst gebe wordt die in de algen, a tof voor de anten produ gedikte alg ngrepro (bro bedrijf LGem ge algenpro otaal zo'n 3 medewerk cheidt verv n een kleve ndse bedrij kweekt sin ral op nic se Borculo Grote scho eurt volled ngedikt en v al of niet t e talloze alg uceert. gensoep, d on Wild Fro m bedient oducten in 00 m2 per kers de do volgens de rige, groen jven (AF&F nds een aa chemarkten algen in e oepen houd dig automa vervolgens tot kleine genproduct drogen tot ontiers/Han een nichem drie geslo systeem. A onkergroen algen van ne pasta. F, Algaelink antal jaren n. Zo kwe een tweeta den de str atisch. Na s tot flinterd pellets sam ten die het
flinterdunn ns Wolkers) markt. Dit oten kweek Als de algen ne algenso het water k, Aquaphy algen op k eekt algen l open vijve roming op het aftap dunne velle mengeperst bedrijf voo ne vellen bedrijf pro ksystemen ndichtheid oep af. Ee en transfo yto, Ingrepr kleine scha nkweekbedr ers, in tota gang en ppen van en gedroog t, vormen or een bre en gepers oduceert ze van flexibe hoog geno en krachti rmeert zo ro, al. rijf aal de de gd. de ed ste eer ele eg ge de
Va kw al ei aa vi lig dr st to an de rela weeksystee g. Na vrie ndproduct an de vo slarven op ggen op de roge stof. taat tegeno ot 500 per k Kosten va De kosten zijn dan in omdat ges algen met ontwerpen Een uitgeb gesloten fo opzicht nie verbeterin systemen. die opgelo bepaalde s door te vo te verbete bulkproduc atief langza em per dag esdrogen e klaar voor oedingssupp kweken me eze relatief Daarboven over dat de kilo liggen. an open en van algen b n gesloten sy sloten fotobio t zeer hoge m n nooit aange breide berek fotobioreacto et veel ontlie ngen in het o Er zijn hierb ost moeten w systemen be oeren om kos eren voordat cten echt mo aam groeie gemiddeld en vermal r de verkoo plementeni et behulp v f kleine pr nop komen marktprijz gesloten k biomassa pro ystemen. De oreactoren a marktwaarde epast voor g kening van de
oren liet echt epen. Wel ku ontwerp veel rbij nog vele worden. Het eter zijn dan
sten te reduc commerciël ogelijk is. ende soort d zo'n tien en tot ee op. LGem ndustrie, van algen. roductiesch n nog het zen voor ge kweeksyste oductie zoud e vergelijking alleen toegep en (voor nich grootschalige e productiek ter zien dat unnen de ko l meer gered onzekere fa is nog te vro de andere. ceren en de le productie Nannochlo kilo algenp n diepgroe levert zijn maar ook De product aal ruim b vriesdroge evriesdroog emen den in open s g gaat echte
past zijn voo he markten) e productie v kosten van o
beide system sten van ges duceerd word actoren en er oeg om te co Het is noodz duurzaamh van algenbi oropsis pro pasta, circa en algenpo algenprod k aan vis tiekosten v boven de € en en verp d poeder r systemen alt r maar ten d or de produc . Hierdoor zi van bulk pro open vijvers men elkaar in
sloten system den dan van r zijn vele ui oncluderen d zakelijk inno eid van de te omassa voor oduceert é a 1 kilo dro oeder is h ducten voo kwekers d voor de pas € 40 per k pakken. Da rond de € 4 tijd lager dele op ctie van zijn oducten. en in dat men door n open itdagingen dat ovaties technologie r én ge het ral die sta kilo aar 00
4
Ko De ho bi he pr kw m co ni ka bi W O pr al re ve Fo.
Rol v
ostenreduc e hoge oogwaardig jvoorbeeld eeft voor d roducten. waliteit, zo meer van oncurreren iveau van a ans zijn da odiesel. Waarde van p dit mome roductie va le andere endabel te erschillende oto 9: Algenvan alge
ctie marktprijs ge algenpro schaalver deze nichem Bij de vee als grondst belang. D met reeds aardolie en t algen gro de algenbi ent kost de an een kilo componen kunnen p e compone nolie (bronen in de b
voor de oducten voo rgroting, g markten oo el grotere toffen voor Die produc bestaande n ook palmo ootschalig k omassa productie algenbiom nten uit d produceren enten, iede Wild Frontbiobased
e kleinscha or nichema geen topp ok weinig z markt voo r biodiesel, cten moete e grondstof olie moeten kunnen wovan een lit massa hetze de biomas n. Door de er met ee b v v a o s v o m g in tiers/Hans
d econom
alige prod arkten maa rioriteit. G in door de or bulkprod , is beperk en immers ffen. Zo zal n benadere orden ingez er palmolie elfde kost, sa te ben e algenbiom en bepaald berekening van 1 kg voorbeeld g lgenbiomas olie, 50 % uikers bes voorbeeld w olie gebruik maken en grondstof ndustrie. Wolkers)my
ductie van kt kostenre Grootschalig kleine vraa ducten van ing van de s econom l algenolie en wil er üb zet bij de p e circa 0.50 is het nood nutten om massa op de waarde van de to algen te gaan we ssa die vo uit eiwit e staat (figuu wordt een t om biobra een dee voor de n kwalitat eductie, do ge produc ag naar de n wat lage e kosten ve isch kunn qua prijs h berhaupt e productie v 0 €/kg. Als dzakelijk o economis te delen e, is zo e otale waar maken. A uit van e oor 40 % en 10 % ur 1). In deel van andstoffen el dient a chemisc ief oor tie eze ere eel en het en an de ok sch in en rde Als en uit uit dit de te als heW pl to ve al da co zij Fo Bi be co ol ec na ge bi vo de in Water-oplosb aats van s oepassingen erwijdering genbiomas at het in p ombinatie v jn echter n ood, fuel en iobrandstof etreft duu ompetitie m ie nodig vo chter ten k adelen omd ewas gro obrandstof oedselprodu eze vorm tensief te bare eiwitt soja-eiwit n. Daarnaa van nutri ssa zo 1.65 principe de van product og niet de Figuur 1: n biodiversi ffen zoals p rzaamheid, met voedse oor biodies koste van g
dat dit lan oeit geen fproductie uctie. Alge van landb kweken i en kunnen en deels in ast levert o ënten uit €/kg waar e moeite w ten waarva kosten voo Waarde van iteit palmolie en , de nega lgewassen. sel uit oliep grote stukk dbouwgron voedsel concurree nkweek he bouw een n gesloten deels geb n veevoer. ook het doo
reststrome rd, bij een waard is om an een van or bioraffina n ingrediën n koolzaad atieve imp . Op dit mo palmen en ken regenw nd inneemt verbouw rt zo in eeft die na aantrekke n systemen ruikt worde . Ook de s or algen ge en inkomst kostprijs va m algen te de product age in verre nten in alge olie staan pact op de oment kom koolzaad. woud. Ook t, waardoo wd kan veel gev adelen veel lijke optie n op plekk en in leven suikers heb eproduceer ten op. In an € 0.50. e producer ten biobran ekend. enbiomassa sterk ter d e biodivers t een groot Palmoliepla de koolza r op plaats worden. allen met l minder e . Microalge ken waar g nsmiddelen bben tal v rde O2 en totaal is Dat beteke ren voor e ndstof is. H a discussie w siteit en t deel van antages ga adteelt hee sen waar De huidi oerbos en dat maa en zijn ze geen ande in an de de ent en ier wat de de an eft dit ge en akt eer ere
landbouw mogelijk is, en waar de natuur geen schade ondervindt. Sommige woestijnachtige gebieden in Afrika of Australië, drijvende systemen op zee, wegbermen, platte daken of vervuilde grond komen hiervoor in aanmerking. Bij de introductie van een nieuw gewas zijn er ook risico’s. Producten bestemd voor de voedselketen moeten veilig zijn voor consument en omgeving. Grootschalige kweek mag niet leiden tot overwoekering van natuurlijke populaties. De meeste algen bevatten geen giftige componenten en worden onder speciale omstandigheden gekweekt (hoge zoutconcentraties, hoge pH) en hebben geen concurrentievoordeel ten opzichte van natuurlijke populaties. Bij de ontwikkeling van de technologie dient er zorgvuldig omgegaan te worden met deze potentiële gevaren. Daarom is inperking van risico’s een onderdeel van het onderzoek.
Water en nutriënten behoefte
Algenkweek is ook aantrekkelijk als duurzaam alternatief omdat ze op zeewater, CO2 en overtollige nutriënten in afvalstromen kunnen groeien. Voor de productie van 1 liter biobrandstof met behulp van olie houdende gewassen is zo’n 5000 liter zoet water nodig. Algenkweek in zout water kost volgens berekeningen slechts 1.5 liter zoet water per liter geproduceerde olie.
Als brandstof op basis van algenolie alle transportbrandstoffen in Europa (400 miljard liter/jaar) gaat vervangen en we hierbij uitgaan van een opbrengst van ongeveer 40,000 liter olie/ha/jaar is daarvoor een oppervlakte nodig van 10 miljoen hectare. Dit is ongeveer de grootte van een land als Portugal. Dat is weliswaar een groot oppervlak, maar het past ruim binnen Europa. Het grote voordeel is dat Europa dan voor transportbrandstof zelfvoorzienend is. Als bijproduct wordt dan 0.3 miljard ton eiwit geproduceerd. Dit is 40 maal de hoeveelheid die Europa als soja-eiwit momenteel invoert. Met andere woorden: algen kunnen zowel brandstoffen als voedsel produceren.
Naast voldoende brandstof voor het Europese transport heeft grootschalige algenteelt positieve gevolgen voor zowel de CO2 balans als het overschot aan nutriënten in afvalwater en mest. Voor de groei van die hoeveelheid algen is 1.3 miljard ton CO2 nodig (Europa produceert jaarlijks 3.9 miljard ton CO2) en 25 miljoen ton stikstof (Europa produceert jaarlijks 8 miljoen ton stikstof in afvalwater en mest).
Bovenstaande getallen laten zien dat het kweken van algen niet ten koste hoeft te gaan van de biodiversiteit en de voedselproductie en substantieel bij kan dragen aan de verduurzaming van onze economie.
Stand-alone systemen: de toekomst
Er zijn grootschalige algenkweeksystemen nodig voor de productie van voldoende biodiesel voor de vervanging van fossiele brandstof. Ideaal gesproken zouden de algen hiervoor gekweekt moeten worden in streken met heel veel zonneschijn en oppervlak dat momenteel niet gebuikt wordt voor landbouw: woestijnen. De beschikbaarheid en toevoer van water, meststoffen, zoals fosfaat en stikstof, en aanlevering van CO2 naar dit soort afgelegen gebieden zal echter bij een toepassing op dergelijke grote schaal problematisch zijn. Het uiteindelijke doel is dan ook een kweeksysteem te ontwerpen dat onafhankelijk is van de aanvoer van die stoffen en algen produceert met gebruik van alleen zout water, CO2 uit de lucht en zonder toevoer van stikstof en fosfaat: een stand-alone systeem.
In woestijnen is zoet water schaars, maar meestal is er zout grondwater beschikbaar. Dit biedt de mogelijkheid hier algen te kweken zonder gebruik te maken van zoet water. Ook de aanvoer van CO2 is in de toekomst mogelijk overbodig. Op dit moment krijgen kweekalgen CO2 rijk gas toegediend. Onderzoek naar de verbetering van de CO2 overdracht in kweeksystemen kan in de toekomst leiden tot een efficiënte kweek op CO2 uit de lucht, wat alom aanwezig is. Tot slot is de grote uitdaging van dit stand-alone systeem algenolie te produceren zonder gebruik te maken van stikstof en fosfaat. Die mogelijkheid lijkt reëel, omdat algen weliswaar stikstof en fosfaat bevatten, maar de olie niet. Als er een methode komt die olie kan winnen uit de cellen terwijl deze blijven leven, algen worden dan gemolken, zou de productie van algenolie met alleen zonlicht, CO2 en zout water theoretisch mogelijk zijn. Momenteel is zo’n stand-alone systeem nog niet mogelijk, maar de doelstelling van het onderzoek is zo’n systeem te ontwikkelen.
5
Ac W kw ge ef fo va en De cr bi Fo Fr.
Alga
chtergrond Wageningen week van elegd. In fficiënt m otobioreacto an controle nergiebron. e belangste risis in de oprocestec oto 10: Hor rontiers/HaaePARC
UR houdt microalgen het onderz mogelijk o oren. Dit zi e en optim . elling van jaren 70 b chnologie, rizontale bu ans Wolkers t zich al ru en heeft zoek is er omzetten jn gesloten malisatie ge de industri beperkt. In een VICI uisreactor in s) uim tien ja in die per met nam van licht n systemen ekweekt ku ie voor mic n 2005 we beurs toeg ST we Ce pr zij eff Ve me kw ma pr gin on me pr kw n bedrijf in aar bezig m riode een s me aandach tenergie n waarin alg unnen wor croalgen w erd aan Re gekend do TW. Met b erd het p ell Factorie roject ond jn team ho ficiënt mog erder richtte ethoden weekomstan anipuleren roducten, z ng aanm nderzoekers ethoden roducten waliteit uit d n AlgaePARC met onderz stevig kenn ht besteed in algenb gen met ee rden met ( as sinds de ené Wijffels or Techno behulp van project ‘Ph s’ opgezet erzochten oe je algen gelijk kunt e het onde om ndigheden dat de alg oals oliën, maken. Oo s zich op om met be de alg te w C (bron Wil zoek naar nisfundame aan het biomassa en hoge ma (zon)licht a e laatste o s, hooglera logiestichti deze beu hotosynthe t. Binnen Wijffels nbiomassa producere rzoek zich m zodanig commercië in overma ok richtt bioraffina commercië ehoudt v innen. ld de ent zo in ate als olie aar ng urs etic dit en zo en. op de te ële aat en ge ële anToen biodiesel enkele jaren geleden steeds meer aandacht kreeg werd de belangstelling vanuit het bedrijfsleven erg groot. Het besef dat de kweek van microalgen niet alleen grote mogelijkheden biedt voor de duurzame productie van biobrandstof, maar ook voor een heel scala van andere nuttige grondstoffen dringt steeds meer door.
De kweek van microalgen is momenteel nog relatief kleinschalig en inefficiënt en er is weinig ervaring met grootschalige, rendabele productie. Daarom gaat Wageningen UR, samen met het (internationale) bedrijfsleven, onderzoek doen naar de optimalisatie van de algenkweek. Hiervoor is een nieuwe testfaciliteit in Wageningen gebouwd, het Algae Production And Research Centre, kortweg AlgaePARC.
De faciliteit AlgaePARC is gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, de provincie Gelderland en Wageningen UR. Het onderzoek in AlgaePARC is de eerste 5 jaar onderdeel van het programma Biosolar Cells. AlgaePARC is een van de onderdelen van Biosolar Cells met deelname van 18 bedrijven. Hier zullen teams van onderzoekers diverse aspecten van de algenkweek gaan testen, want om algen daadwerkelijk concurrerend te maken voor bulk productie moet er een forse economische en technologische slag gemaakt worden.
Onderzoek in AlgaePARC
De productiekosten van de kweek moeten drastisch omlaag, naar een tiende van het huidige niveau. Het vergroten van de fotosynthese efficiëntie is hiervoor een van de meest belangrijke voorwaarden. Dit is haalbaar door het toepassen van verbeterde reactor ontwerpen en efficiëntere algen. Daarnaast is er een forse besparing op voedingsstoffen mogelijk door gebruik te maken van afval- en reststromen en het recyclen van die nutriënten. Verder kan er fors bespaard worden op energieverbruik door de algensoep minder te mixen en gebruik te maken van energiezuinige pompen. Ook betere oogst- en opwerkingsmethoden (bioraffinage) kunnen fors bijdragen aan het reduceren van kosten, maar ook aan het verbeteren van het eindproduct. Conventionele methoden om bijvoorbeeld olie uit een algencel te winnen zijn namelijk nogal heftig: hoge druk en temperatuur maken de celwand stuk, waardoor de olie binnen handbereik komt. Maar ook de eiwitten gaan zo kapot en daardoor is
re te he ho Al gr ex va O ve ex he be Ee ge de bi est van de echnieken o et verplaat ogere effici lgaePARC m rootschalige xperimente an fotosynt ok keken z erhogen. xperimente et team de etrekking to Foto 11 ho en open kw ebruikte pr e prestatie jvoorbeeld e algenbiom om de alge tsen van d ëntie en su moet een b e product en met alge these bij ve ze naar m Het onder en op grote e vier bela ot kosten, 1: Overzich rizontale b weekvijver z oductiesyst e van ope enkele la massa mind enproducte de kweek ubstantiële rug slaan t tie. Wage en. Zo test erschillende ethoden o rzoeksteam ere schaal angrijkste kweekeffici ht AlgaePAR uisreactor ( zal als cont teem is. De en en ge agen horizo der waard en te winne naar zonn kostenverl tussen klein ningen UR tten onderz e lichtregim m het vet m zal res in AlgaePA algenkwee iëntie en du RC met op d (bron Wild trole dienen e onderzoe esloten sys ontaal of . Daarom en noodzak niger locat aging. nschalig lab R doet a zoekers bij mes in vers percentage ultaten va ARC gaan u ksystemen uurzaamhe de voorgron Frontiers/H n, omdat d kers gaan g stemen m verticaal g zijn milde kelijk. Tot ies bijdrag boratoriumo al jaren voorbeeld schillende a e van de m an deze uittesten. D gaan ver id. nd de opera Hans Wolke it wereldwi gedurende et elkaar geplaatste bioraffina slot kan o gen aan e onderzoek laboratoriu de efficiën algensoorte microalgen kleinschali Daarnaast z rgelijken m rationele ers)
ijd het mee het hele ja vergelijke transparan ge ok en en um tie en. te ge zal met est aar en: nte
bu sp pr ge Na va al la Ve al pr to he du en hi re uizen, vlak pecifieke v roductie v edurende h aast het g an het kwe genproduct ten kweker ervolgens w g stopt me rocessen di oe, daarna et doel een uurzame) p n niet van ierbij zovee eststromen Foto kke platen oor- en n an hoogw het hele jaa ebruikte ty eekproces z t, bijvoorb rs de algen wordt de h et groeien ie kwekers hoopt zich n proces te productie va biomassa. el mogelijk . 12: Driedim n en een adelen, ma waardige a r. ype kweeks zodanig te m eeld oliën, n groeien to hoeveelheid en meer achter elka in die biom ontwerpen an bepaald Om de pro gebruik ge mensionale Frontie raceway aar uiteind lgen tege systeem is manipulere zo optima ot er voldo d voedings olie gaat p aar uitvoer massa heel n dat geric de metaboli oductiekost emaakt wo e buisreacto ers/Hans W pond. Elk delijk gaat n een zo het ook v en dat prod aal mogelij ende algen sstoffen ve produceren ren: eerst n langzaam ht is op de eten (bijvo en zo laag rden van n or bij Algae Wolkers) k kweeksy het om d laag mo van belang uctie van h k verloopt. nbiomassa rminderd, . Meestal neemt de b vet op. In A e optimale oorbeeld ve mogelijk t nutriënten v PARC (bron ysteem hee de maxima ogelijke pr de conditi het gewens . Traditione is verkrege waardoor zijn dit tw biomassa sn AlgaePARC (rendabel et of zetmee te houden z verkregen n Wild eft ale rijs ies ste eel en. de wee nel C is en el) zal uit
O ve do ei De hé m de be ni al bi W in al on in Al mdat prod eranderen oor midde ndproduct e testfacilit ét algentes methoden d e komende etere react ieuwe kwee genstamm oraffinage Wageningen dustrie in genproduct nderzoek z spirerende Foto 13 lgaePARC is Een goed productie ductie oms zullen ond el van me verkregen teit is slech stcentrum v ie gericht z e jaren verd toren zal h ekbare alge en. Daarna methoden UR wil in n binnen- tietechnolo ijn. Het is leeromgev :Kweken va s een succe de vergelijk esystemen tandighede derzoekers eet- en re wordt. hts een be van Europa zijn op het der uitgebr hierbij aan ensoorten aast zal er n en de d n samenwe en buite ogie. Dit daarnaast ving vormt an diverse es als wij n king kunnen op de volge en geduren s productie egeltechnie egin van w a. Met nam t maken va reid worden ndacht krijg en het gen r ook volo duurzaamhe erking met nland ver kan zowe belangrijk voor stude soorten alg Wolkers) a 5 jaar: n maken va ende param nde de da estrategieën ek een co at op term me onderzo an specifiek n. Niet alle gen, maar netisch ver op aandach eid van de andere ke rnieuwend el fundam dat het on enten. gen (bron W an verschill meters: foto g en het n ontwerpe onstante k mijn moet u ek en ontw ke eindprod en de ontw ook het rbeteren va ht zijn voo e hele pro ennisinstell onderzoek menteel als derzoek ro Wild Frontie ende osynthetisc jaar conti en waarm kwaliteit a uitgroeien t wikkeling v ducten zull wikkeling v t vinden v an bestaan or verbeter oductiekete lingen en k doen a s toegepa nd algen e ers/Hans che nu ee an tot an en an an de rde en. de an ast en
W in er Ch bi F b W op w pr du efficiëntie nutriënte Een fotos kunnen h Een verb de produ oorspron Voldoend productie Wereldwijd vesteren v r grote pro hina doet v nnen enke Foto 14: De ij de Unive Wageningen p een geïn erken: v roductieme uurzaamhe e, volumetr en en water synthetisch handhaven eterd react ctiekosten kelijke syst de basisinfo efaciliteit te is onderzo veel in alge ojecten op veel onderz le jaren de emonstratie rsiteit van UR onders ntegreerde verbetering ethoden, b idsaspecte rische prod r, robuusth e efficiëntie gedurende torconcept en het de e temen ormatie is v e kunnen on oek aan a n onderzoe het gebied oek naar b eerste dem eplant (6 m Huelva in M scheidt zich manier aa van s bioraffinage n. ductiviteit, e eid en opsc e op zonlic e het gehele of/en proce energiebeh verkregen o ntwerpen lgen in op eksprogram van genet bioinformati monstratief m3) van Wag Matalascaña h van deze an de ontw stammen, e, ontwikk energiegeb chaalbaarhe ht van 5 % e jaar op zo es strategie hoefte lager om een gro pkomst. Be mma’s. In d tische mod ica van alge faciliteiten g geningen U as (bron W e activiteite wikkeling va ontwikke keling van ruik, gebru eid % bereikt he onlicht in d e ontwikkel r zijn dan in otschalige edrijven en e Verenigd ificatie van en en in Eu gerealiseer Universiteit Wageningen en door mu an deze te eling van n product uik van ebben en e buitenluc ld is waarin n de n overhed de Staten z n microalge uropa word rd. en Neste O Universitei ultidisciplin echnologie n efficiën tieketens cht n en ijn en, en Oil it) air te nte en
6.
Conclusies
Algenkweek kan een belangrijke rol vervullen in het verduurzamen van de samenleving. Algen zijn efficiënt te kweken op plaatsen die ongeschikt zijn voor landbouw en waar natuur geen schade ondervindt. Duurzame productie van biodiesel, maar ook van talloze andere producten zoals eiwitten, visvoer, kleurstoffen en bioplastics ligt binnen handbereik. Om algen rendabel te kweken moet de productie-efficiëntie met een factor drie omhoog en de kosten met een factor tien omlaag. Daarnaast moeten naast olie voor biobrandstof ook andere nuttige stoffen, zoals eiwitten, uit de algen worden gewonnen. AlgaePARC gaat een sleutelrol vervullen in de optimalisatie van de algenkweek. Onderzoekers gaan diverse kweeksystemen uittesten en met elkaar vergelijken. Op basis van die resultaten en gegevens uit het laboratorium zal het onderzoeksteam een nieuwe productieketen gaan ontwikkelen voor toepassing op commerciële schaal.
7.
Referenties
Barbosa M.J., Janssen M., Richmond A., Wijffels R.H. (2003) High-cell density cultures: design and operational characteristics of
photobioreactors Recent Research Developments Appl. Microbiol. Biotechnol 1: 177-195
Barcley B. (2009) Algae oil production. Keynote lecture at the Algal Biomass Organization 2009 summit, San Diego; October 7-9 Bosma R., Vermuë M.H., Tramper J., Wijffels R.H. (2010) Towards
increased microalgal productivity in photobioreactors. Int. Sugar J. 112: 74-85
Cuaresma M., Janssen M, Vilchez C., Wijffels R.H. (2009) Productivity of Chlorella sorokiniana in a Short Light-Path (SLP) Panel Photobioreactor Under High Irradiance. Biotechnol. Bioeng. 104: 352-359
Cuaresma M, Janssen M., Vilchez C., Wijffels R.H. (2011) Horizontal or vertical photobioreactors? How to improve photosynthetic efficiency. Bioresource Technology 102: 5129-5137
Hejazi M.A., Wijffels R.H. (2004) Milking of microalgae. Trends Biotechnol. 24: 189-194
Hu Q., Richmond A. (1996) Productivity and photosynthetic efficiency of
Spirulina platensis as affected by light intensity, algal density and rate of
mixing in a flat plate photobioreactor. J Appl Phycol 8:139–145
Hu, Q., Sommerfeld, M., Jarvis, E., Ghirardi, M., Posewitz, M., Seibert, M. and Darzins, A. 2008, Microalgal triacylglycerols as feedstocks for biofuel production: perspectives and advances The Plant Journal 54, 621–639 JanssenM., Tramper J., Mur L.R., Wijffels R.H. (2003) Enclosed
photobioreactors: light regime, photosynthetic efficiency, scale-up and future prospects. Biotechnol. Bioeng. 81: 193 – 210
Kliphuis A.M.J., Klok A.,J., Lamers P.P., Martens D.E., Janssen M., Wijffels R.H. (2011) Metabolic modeling of Chlamydomonas reinhardtii: energy requirements for photoautotrophic growth and maintenance. J. Appl. Phycol. DOI 10.1007/s10811-011-9674-3
Lardon L., Hélias A., Sialve B., Steyer J.P., Bernard O. (2009) Life-cycle assessment of biodiesel production from microalgae. Env. Science & Technol. 43: 6475-6481
Lee S.K., Chou H., Ham T.S., Lee T.S., Keasling J.D. (2008) Metabolic engineering of microorganisms for biofuel production: from bugs to synthetic biology to fuels. Current Opinion Biotechnol. 19: 556-563 Melis A. (2009) Solar energy conversion efficiencies in photosynthesis:
minimizing the chlorophyll antennae to maximize efficiency. Plant Science 177: 272-280
Norsker N.H., Barbosa M.J., Vermuë M.H., Wijffels R.H. (2011) Microalgal production – a close look at the economics. Biotechnol. Adv. 29: 24-27 Oswald W.J., Goluele C. (1960) The conversion of solar energy with
microalgae. Adv, Appl. Microbiol. 2: 223-262
Pulz O., Gross W. (2004) Valuable products from biotechnology of microalgae. Appl Microb Biotechnol. 65: 635-648
Reijnders L. (2007) Do biofuels from microalgae beat biofuels from terrestrial plants? Trends in Biotechnol. 26: 349-350
Schenk, P.M., et al., (2008) Second Generation Biofuels: High-Efficiency Microalgae for Biodiesel Production. Bioenergy Research 1(1): 20-43 Sheehan J., Dunahay T., Benemann J., Roesler P. (1998) A look back at
the U.S. Department of Energy’s Aquatic Species Program – Biodiesel from Algae. Department of Energy
Tredici M. (2010) Photobiology of microalgae mass cultures:
understanding the tools for the next green revolution. Biofuels 1: 143-162 Wijffels, RH and Barbosa MJ. 2010. An Outlook on Microalgal Biofuels.
Science 13: 796-799
Wijffels R.H., Janssen M., Barbosa M.J. (2011) Stand-alone biofuel production from algae – Crystal ball 2011. Microbial Biotechnol. 4: 132-134
Wijffels R.H., Barbosa M.J., Eppink M.H.M. (2010) Microalgae for production of bulk chemicals and biofuels. Biofuels, Bioproducts and Biorefining 4: 287-296
Zijffers J.W.F., Janssen M., Tramper J., Wijffels R.H. (2008) Design process of an energy efficiënt photobioreactor. Marine Biotechnol. 10: 404-415
Zijffers J.W.F., Schippers K.J., Zheng K., Janssen M., Wijffels .H. (2010) Maximum photosynthetic yield of green microalgae in photobioreactors. Mar. Biotechnol. 12: 708-718
Colofon
Microalgen: het groene goud van de toekomst?
Grootschalige duurzame kweek van microalgen voor de productie van bulkgrondstoffen
Auteurs: Hans Wolkers, Maria Barbosa, Dorinde M.M. Kleinegris, Rouke Bosma, René H. Wijffels
Editor: Paulien Harmsen Juni 2011
© Wageningen UR Food & Biobased Research ISBN 978-94-6173-061-9
Druk: Propress, Wageningen Wageningen UR
Postbus 9101
6700 HB Wageningen
Internet: www.algae.wur.nl; www.AlgaePARC.com E-mail: info.algae@wur.nl
Zijn er relaties die u met dit boek een plezier kunt doen dan zouden we dat graag van u vernemen.
De publicatie is mogelijk gemaakt door het beleidsondersteunend onderzoeksthema Biobased Economy (BO-12.05-002), gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie. Het is de twaalfde in een reeks publicaties over het gebruik van agrogrondstoffen en nevenstromen in veilige en gezonde producten voor consumenten- en industriële markten.
