Beïnvloedingstechnieken Infographics



Inhoudsopgave

Inleiding 5 Hoofdstuk 1: Infographics uitgelegd 6 1.1 Wat zijn infographics? 6 1.2 Soorten infographics 6 1. Combinaties van infographics 9 1.4 De geschiedenis van infographics 9 Hoofdstuk 2: Doelen en doeleinden 12 2.1 Het doel van infographics 12 2.2 Doeleinden van infographics 12 2.2.1 Politiek doeleinde 12 2.2.2 Commercieel doeleinde 1 2.2. Sociaal doeleinde 1 Hoofdstuk : Beïnvloedingstechnieken 15 .1 Misleidingstechnieken 15 .1.1 Non-informatie 15 .1.2 Twijfelachtig onderzoek 15 .1. Weglaten van gegevens 16 .1.4 Vertekening 16 .2 Beïnvloeding met feiten 17 .2.1 Visualiseren van getallen 19 .2.2 Impact van feiten 19 .2. Persoonlijke aanpak 20 Conclusie 2 Literatuurlijst 24

5

Inleiding

In de media, op het werk, op school, op straat, overal om ons heen worden we dagelijks bestookt met allerlei informatie. Het valt voor een mens niet mee om deze ruwe informatie te verwerken. Daarom worden deze gegevens vaak in een plaatje weergegeven om de stof inzichtelijk te maken. Een dergelijke afbeelding wordt een infographic genoemd. Het is opmerkelijk hoe een infographic grote hoeveelheden informatie zichtbaar kan maken zonder dat je er enorme stukken tekst bij hoeft te lezen. Zelf ben ik altijd uitgegaan van het neutrale, informatieve karakter van infographics tot ik er een tegenkwam die iets anders met mij deed dan alleen informatie overbrengen. De infographic waar ik het over heb was een visualisatie van het aantal slachtoffers dat de oorlog in Irak in 2007 eiste. Deze afbeelding was zo gemaakt dat ik ineens besefte dat deze oorlog enorm veel slachtoffers met zich mee brengt en dat schokte mij. Naast het brengen van cijfers werkte deze infographic bij mij dus ook op een emotioneel niveau. Het was mij nu duidelijk dat er ook infographics bestaan die niet neutraal zijn en zelfs de mening van mensen kunnen beïnvloeden. Ik vond dit een interessant onderwerp om verder in mijn scriptie te onderzoeken. Verderop in deze scriptie zal ik de betreffende graphic uitgebreider bespreken. In mijn scriptie wil ik onderzoeken hoe deze infographics werken, hoe informatie gevisualiseerd wordt en met welke doeleinden ze worden ingezet. Ik wil kijken welke technieken er gebruikt worden om een infographic zo te maken dat deze de mening of het handelen van iemand kan beïnvloeden. De hoofdvraag van mijn scriptie luidt: Welke technieken worden er toegepast in infographics om mensen te beïnvloeden? Hypothese Mijn hypothese is dat er allerlei verschillende technieken worden gebruikt om mensen met infographics te beïnvloeden, welke technieken dit precies zijn is lastig om van tevoren te zeggen. Ik weet wel dat het bij de infographic over de slachtoffers van de oorlog in Irak vooral ging om de manier van visualiseren van de hoeveelheid. Volgens mij zijn de gebruikte technieken niet altijd even opvallend toegepast. Het kan denk ik ook gebeuren dat de maker mensen wil beïnvloeden zonder dat zij dit in de gaten hebben, waarschijnlijk zijn hier ook bepaalde manieren voor.

6

1

Infographics

uitgelegd

In dit eerste hoofdstuk zal ik bespreken wat infographics zijn en waarom ze gebruikt worden. Daarnaast zal ik het hebben over welke verschillende soorten infographics er zijn en hoe deze gebruikt worden. Verder wil ik nog kort de geschiedenis van de infographic bespreken omdat het belangrijk is om te weten hoe deze zijn ontstaan en zich in de loop van de tijd hebben ontwikkeld.

1.1 Wat zijn infographics?

De allereerste vraag, en meteen een van de belangrijkste, is; “wat is een infographic?”. Over het antwoord op deze vraag bestaan veel verschillende opvattingen. Het is daarom lastig om hierop een eenduidig antwoord te geven maar ik zal proberen zo compleet mogelijk te zijn. Het woord infographic is afkomstig van de Engelse term “information graphic” en zou in het Nederlands vertaald kunnen worden als “informatieve illustratie”. Een infographic wordt omschreven als “een grafische presentatie van statistische gegevens” maar een meer omvattende omschrijving is “een visualisatie van informatie”. Denk bijvoorbeeld aan een beursgrafiek in de krant, een illustratie die de werking van een verbrandingsmotor laat zien of het bouwplan van een Ikea tafel.1

Infographics gebruiken vaak een combinatie van beeld en tekst om een verhaal duidelijk te maken, uitleg te geven over bepaalde informatie of om cijfers inzichtelijk te maken. “In onze beeldcultuur vinden veel mensen het fijner om naar plaatjes te kijken dan om teksten te lezen. Het kost minder moeite en beelden onthoud je ook gemakkelijker dan woorden.” 2 _Bovendien kunnen ze patronen zichtbaar maken die anders verborgen zaten in de ruwe informatie. Het is niet zo dat alle infographics makkelijk te lezen zijn, er is enige ervaring voor nodig, zo zegt Paul Mijksenaar: “…despite what many people think, graphical representations are less suitable for inexperienced readers. The fact is that they require a degree of intellectual training. Pictorial representations are not necessarily ‘easier’; rather, they are more concise, more compact, clearer and well-done, more compelling.” 3 Hoewel er dus enige ervaring nodig is voor het begrijpen van een infographic, is het een uitstekend hulpmiddel om informatie te verduidelijken, hetgeen komt door de combinatie van beeld en tekst. Nigel Holmes zegt hierover: “I approach complexity by choosing to describe some parts of a problem in words, and others in pictures. The best results are when words and pictures are fused together - both “sides” needing each other.” 4 1.2 Soorten infographics Nu we weten wat infographics zijn en waarvoor ze worden gebruikt is het tijd om te kijken naar de verschillende soorten die er zijn. Smith & Hajash5 onderscheiden de volgende: 1. Pie chart 2. Bar chart . Line or fever chart 4. Scatter plot 5. Table 6. Map 7. List 8. “How graphic” Deze lijst noemt vooral visualisatietechnieken van statistische gegevens. Ter verduidelijking zal ik een aantal voorbeelden laten zien. De onderstaande afbeelding, uit het dagblad Metro, bevat meteen de eerste twee soorten. Links staat een bar chart, in het Nederlands wordt dit een staafdiagram genoemd. Het staafdiagram laat zien hoe de hoeveelheid schadelijke software in de afgelopen jaren is toegenomen. Rechts is een pie chart te zien, een cirkeldiagram. Dat diagram is een weergave van de soorten schadelijke software en in welk percentage deze soorten voorkomen.6 1. Wikipedia: nl.wikipedia.org/wiki/Infographic - 15-12-2009 2. de Jong 2007 (pag. 103) 3. Mijksenaar 1997 (pag. 30) 4. Heller 2006 (pag. 32) figuur 1.1 5. Smith & Hajash - Informational graphics in 30 daily newspapers - via:

www.socsci.kun.nl/av/Medialandschap/Infographics.html - 18-12-2009 6. Metro: Giga-groei schadelijke software in jaar tijd - 08-01-2010 (pag. 5)

7

Op figuur 1.2 is een diagram te zien dat Smith en Hajash een line of fever chart noemen, in het Nederlands heet dit een grafiek. De afgebeelde grafiek laat het verloop, van de beurskoers van de New York Stock Exchange, gedurende een bepaalde tijd zien.1 Een beroemd voorbeeld van een tabel is het periodiek systeem der elementen, een rangschikking van alle chemische elementen. De elementen staan op volgorde van atoomnummer, elementen uit dezelfde periode staan naast elkaar en elementen uit dezelfde groep boven elkaar. Het periodiek systeem maakt dus relaties tussen de elementen zichtbaar.3 & 4 De list, ofwel lijst, is een opsomming van gegevens. Een lijst met gegevens is misschien moeilijk voor te stellen als een infographic maar wanneer er een bepaalde ordening is aangebracht is een lijst al een veel betere manier om informatie over te brengen dan wanneer de informatie onverwerkt is. De onderstaande afbeelding is een scatterplot of spreidingsdiagram en gaat over ontbijtgranen. In het diagram wordt de hoeveelheid calorieën in het product tegenover de hoeveelheid koolhydraten geplaatst. Deze infographic komt van de website Many Eyes en is interactief, door op een van de stippen te klikken wordt zichtbaar welk product er bij de betreffende stip hoort. Er is naast de informatie over calorieën en koolhydraten nog een laag van informatie in deze infographic, de grootte van elke stip staat namelijk voor de hoeveelheid suiker in het product.2 figuur 1.2 figuur 1.3 figuur 1.4 Deze voorgaande methoden zijn vooral bedoeld om statistische gegevens te presenteren. Smith en Hajash noemen enkel de kaart (map) en how graphic als manier om andere soorten informatie weer te geven. Kaarten worden vanzelfsprekend gebruikt om een locatie aan te duiden, bijvoorbeeld bij een artikel in de krant of bij het weerbericht. Figuur 1.5 is een voorbeeld van een kaart bij een weerbericht.5 figuur 1.5 1. www.stockcharts.com New York Stock Exchange - 12-01-2010

2. manyeyes.alphaworks.ibm.com/manyeyes/visualizations/cereal-scatterplot - 12-01-2010

3. nl.wikipedia.org/wiki/Periodiek_systeem - 12-01-2010

4. www.bpc.edu/mathscience/chemistry/history_of_the_periodic_table.html - 12-01-2010

8 atlas. Bij de ‘guide maps’ betreft het kaarten die een bezoeker ergens wegwijs maken, zoals in een pretpark. ‘News graphics’ zijn infographics die bij het nieuws verschijnen, bijvoorbeeld om de oorzaak van een busongeluk te verduidelijken of een verkiezingsuitslag weer te geven. Hoewel ‘business graphics’ ook in het nieuws kunnen verschijnen noemt Nigel Holmes dit als een aparte categorie. Business graphics zijn bijvoorbeeld grafieken in jaarverslagen of van aandelenkoersen. De ‘how-it-works diagrams’ en ‘how-to-do-it diagrams’ geven beide uitleg over producten of handelingen. Groot verschil is dat de how-to-do-it diagrams specifiek instructies geven over hoe iets moet worden uitgevoerd en welke stappen daarvoor nodig zijn. De how-it-works diagrams geven enkel uitleg over het onderwerp. De how graphic geeft uitleg over bepaalde zaken, het laat bijvoorbeeld zien hoe dingen zoals een apparaat, proces of een gebeurtenis werken. Dit is een voorbeeld van een how graphic waarin wordt uitgelegd hoe een verbrandingsmotor werkt.1 De informatie van Smith & Hajash komt uit een artikel dat stamt uit 1989, in de tussentijd is er een hoop gebeurd op het gebied van infographics. Nigel Holmes2 _{deelt de infographics in 2006 op de volgende manier in:} 1. News graphics 2. Maps . Guide maps 4. Business graphics 5. How-to-do-it diagrams 6. How-it-works diagrams 7. Animated graphics 8. Interactive graphics 9. Persuasive graphics or propaganda 10. Live presentation

Deze lijst brengt wat meer verfijning aan ten opzichte van de lijst die Smith & Hajash noemen en er zijn nieuwe categorieën bijgekomen. Zo zijn er twee soorten kaarten. Bij de ‘maps’ categorie gaat het om kaarten zoals die in een figuur 1.6 1. www.britannica.com/EBchecked/topic/290504/internal-combustion-engine - 12-01-2010 2. Heller 2006 (pag. 49-51) figuur 1.7

9 Bij ‘animated graphics’ kan het gaan om elk van de voorgaande categorieën en deze maken gebruik van bewegende onderdelen, eventueel met commentaarstem. ‘Interactive graphics’ maken het, door links te gebruiken, de kijker zelf mogelijk te kiezen in welke volgorde hij de informatie tot zich neemt. De categorie ‘Persuasive graphics or propaganda’ noemt Holmes “…highly edited information from the government or advocacy groups to make a specific point.” Bij het gebruik worden volgens Holmes met opzet bepaalde delen van de informatie genegeerd.

De laatste categorie, ‘Live presentation,’ is er een die Holmes zelf ontwikkeld heeft. Op lezingen maakt hij gebruik van het publiek om getallen te

visualiseren. Zijn gedachte is dat mensen door mee te doen aan zijn show mee betrokken raken bij het onderwerp.

1.3 Combinaties van infographics

De verschillende soorten infographics zijn ook met elkaar te combineren om een boodschap over te brengen of iets duidelijk te maken. Door infographics samen te brengen is het bovendien mogelijk bepaalde verbanden te leggen en dat kan in sommige gevallen erg belangrijk zijn.

Neem nu de kaart gemaakt door de Engelse arts John Snow (figuur 1.7). In 1854 maakte Snow deze kaart van een deel van Londen met daarop stipjes, elke stip staat voor iemand die is overleden aan cholera. Door alle locaties van waterpompen in de buurt op de kaart aan te geven kon met gemak het verband gelegd worden tussen de cholera besmettingen en de pomp op Broad Street. Door de pomp af te sluiten kon de epidemie een halt worden toegeroepen.1

1.4 De geschiedenis van infographics

Omdat er verschillende opvattingen bestaan over wat infographics zijn is het ook lastig om de geschiedenis ervan te beschrijven. Er zijn mensen die beweren dat prehistorische grottekeningen de eerste voorbeelden waren omdat ze laten zien welke dieren er in de buurt te vinden zijn en hoe je ze kan vangen. Ook hiërogliefen worden door sommigen ook als een vroege vorm van infographics beschouwd omdat ze bijvoorbeeld een naam in de vorm van plaatjes weergeven.2 & 3

In de veertiende eeuw werden voor het eerst statistische gegevens grafisch weergegeven. Het was de bisschop van Lisieux die toen een primitieve vorm van een x-as en y-as gebruikte om een bepaalde waarde tegen het tijdsverloop uit te zetten. De filosoof René Descartes (1596-1650) beschreef dit systeem van de horizontale en verticale as uitvoerig in de zeventiende eeuw.4

Iemand die niet mag ontbreken, als we kijken naar de geschiedenis van infographics, is de Schot William Playfair (1759-182). Hij was een pionier in het gebruik van grafieken en wordt de uitvinder genoemd van het staafdiagram en cirkeldiagram.5 _{Playfair is vooral bekend geworden met het} visualiseren van economische gegevens. Een voorbeeld van een van de diagrammen van William Playfair. In dit diagram maakt Playfair een vergelijking tussen lonen en de graanprijzen. De rode lijn staat voor het weekloon van een goede mecanicien en het zwarte staafdiagram is de graanprijs. Bovenaan is het tijdsverloop te zien, daarbij wordt ook getoond welke koning er in die periode in Engeland aan de macht was. Playfair wilde hiermee laten zien dat graan niet eerder zo goedkoop was ten opzichte van de loonkosten.6

1. Daru, van der Waarde & Berlijn 1996 (pag. 13) 2. Houkes 1995 (pag. 10)

3. Daru, van der Waarde & Berlijn 1996 (pag. 8) 4. Mijksenaar 1997 (pag. 28)

5. Rajamanickam 2005 (pag. 6) 6. Tufte 2001 (pag. 34)

10 Een tweede persoon die een grote bijdrage heeft geleverd aan de ontwikkeling van infographics was de Fransman Charles Joseph Minard (1781-1870). Zijn kaart met de veldtocht van Napoleon in Rusland is wereldberoemd en wordt als een van de beste infographics ooit gezien. De reden hiervoor is dat deze kaart zes informatiestromen weergeeft zonder gebruik te maken van nutteloze decoratie. Figuur 1.9 is Minard zijn befaamde infographic over de veldtocht van Napoleon in Rusland. De afbeelding is een kaart van de route die links begint aan de Pools-Russische grens en rechts is Moskou te zien. De gekleurde lijn is de tocht richting Moskou, de breedte staat voor de omvang van Napoleon zijn leger. Bij Moskou aangekomen zijn er van de ruim 400.000 man nog maar 100.000 over. De zwarte lijn is de terugtocht, hierbij hoort ook de onderstaande temperatuurgrafiek. Het laat zien dat de kou extreme verliezen tot gevolg had, vooral wanneer een rivier overgestoken moest worden. Op het einde van de veldtocht is 10.000 man alles dat over is van het grote leger.1

figuur 1.9 1. Tufte 2001 (pag. 40-41)

11 De Oostenrijker Otto Neurath (1882-1945) is een derde icoon als het gaat om visualisatie van gegevens. Neurath maakte zich sterk voor het onderwijzen van de lager geschoolde bevolking. Hij ontwikkelde ISOTYPE, een manier om gegevens weer te geven met het gebruik van zo min mogelijk woorden. “Men streefde ernaar om kritisch denkende burgers optimaal te informeren door gegevens duidelijk en interessant te presenteren.”1 ISOTYPE maakt gebruik van symbolen om hoeveelheden duidelijk te maken. Hoe meer symbolen, hoe groter de hoeveelheid. Deze methode maakt het mogelijk om snel vergelijkingen te maken. Neurath wilde hiermee een standaard creëren die overal gebruikt zou worden en iedereen kon begrijpen. De computer heeft ook zijn bijdrage geleverd aan het succes van infographics. Dagbladen kunnen nu vele malen sneller dan vroeger een informatie graphic bij het nieuws maken en de interactieve infographic op het web biedt mogelijkheden die voorheen ondenkbaar waren. Tegenwoordig is de infographic niet meer weg te denken uit de media en de wereld om ons heen. In boeken, kranten, tijdschriften, op het vliegveld, op televisie en internet, overal kom je infographics tegen. Het succes is te danken aan de grote hoeveelheid informatie die snel gecommuniceerd kan worden. “In the attention scarce world of today, information graphics (or infographics) have taken the media and communications industries by storm.” 2 _{Mensen willen hun informatie dus snel en in hapklare brokken} gepresenteerd hebben en niet zit te wachten uitgebreide teksten. De infographic biedt de mogelijkheid hiertoe. figuur 1.10 Een voorbeeld van Neurath’s ISOTYPE wat het aantal sterfgevallen en geboorten in Duitsland weergeeft. 3

1. Daru, van der Waarde & Berlijn 1996 (pag. 18) 2. Rajamanickam 2005 (pag. 2)

12

2

Doelen en

doeleinden

Infographics zijn een communicatiemiddel en worden ingezet met een bepaald doel. Van een infographic valt te verwachten dat deze informeert, maar voor welke andere doelen worden ze nog meer ingezet en met welk achterliggend doeleinde? In dit hoofdstuk wil ik bekijken wat deze doelen en doeleinden zijn.

2.1 Het doel van infographics

Communicatie wordt gebruikt om een bepaald doel te bereiken. Infographics zijn een communicatiemiddel en worden daarom gebruikt met een specifiek doel. In de communicatie worden vijf doelen onderscheiden waarvoor ook infographics kunnen worden ingezet. De communicatieve doelen zijn: - Informatief - Instructief - Persuasief - Motiverend - Affectief 1 Informeren is waarschijnlijk het meest voorkomende doel bij infographics want de meeste zijn tenslotte gemaakt om informatie over te brengen. Als we het hebben over beïnvloeding door infographics worden de andere communicatieve doelen ook erg belangrijk en dan vooral het persuasieve en motiverende doel. Het persuasieve doel moet mensen ergens van overtuigen en kan invloed hebben op bijvoorbeeld de mening van iemand. Als een uiting een motiverend doel heeft wil men de kijker ergens toe aanzetten, een verandering in het gedrag. Het affectieve doel speelt in op emoties en kan daarmee ook van invloed zijn bij het sturen van de mening of het gedrag. Van minder belang bij het beïnvloeden van personen is het instructieve doel. Dit doel is eigenlijk ook informatief maar dan wordt er informatie over handelingen gegeven. Een combinatie van de verschillende communicatiedoelen kan ook voorkomen.

2.2 Doeleinden van infographics

Voordat ik de doeleinden van beïnvloeding ga bespreken wil ik eerst het onderscheid maken tussen infographics die betrouwbaar zijn en juiste gegevens presenteren en infographics die gebruik maken van onbetrouwbare of foute gegevens. Het is belangrijk om te weten dat dit verschil er is. Eigenlijk is het ook logisch, Edward Tufte zegt hierover: “…data graphics are no different from words in this regard, for any means of communication can be used to deceive.” 2 Het gemak waarmee infographics informatie kunnen overbrengen maakt ze een sterk communicatiemiddel. Dat is dan ook de reden dat infographics worden gebruikt om de mening of het handelen van personen te sturen. Er zijn een aantal doeleinden waarvoor deze infographics worden ingezet. Het eerste doeleinde dat ik zal bespreken is het politieke doeleinde. 2.2.1 Politiek doeleinde In de politiek en vooral in verkiezingstijd is het belangrijk om zoveel mogelijk mensen voor je te winnen. Het feit dat infographics goed en snel informatie over kunnen brengen is in de politiek daarom niet onopgemerkt gebleven. In het verleden zijn infographics al veelvuldig ingezet om mensen op politiek gebied te beïnvloeden en zeker niet altijd op een eerlijke manier. Nigel Holmes zegt hierover: “…I think that political parties use graphics to misinform. I’m cynical about almost anything the government puts out, especially when under pressure, or at election time.” 3 Vooral in oorlogstijd zijn infographics gebruikt als propagandamiddel met als doel het zwartmaken van de vijand of juist laten zien hoe goed de eigen partij het doet. “Regeringspropagandisten gingen uit van de overtuigingskracht van het diagram.” 4 Propaganda kan gebruik maken van gegevens die op feiten gebaseerd zijn maar er worden zeker ook misleidende gegevens en onwaarheden gebruikt. Over deze leugens zal ik het in het volgende hoofdstuk hebben. Figuur 2.1 is een voorbeeld van een poster met een politiek doeleinde. De poster dateert van 1919, net na de Eerste Wereldoorlog, en laat zien wat Duitsland allemaal zal verliezen door het Verdrag van Versailles. De titel luidt dan ook: “Was wir verlieren sollen!”, “Wat we zullen verliezen!”. De getallen worden niet alleen in cijfers gepresenteerd maar ook

gevisualiseerd. Bijvoorbeeld bij de steenkoolproductie wordt één derde in een andere kleur afgebeeld, wat staat voor het deel dat Duitsland zal verliezen. Deze afbeelding is een infographic die het Duitse volk ervan probeert te

1. Schellens, Klaassen & de Vries 2006 (pag. 199) 2. Tufte 2001 (pag. 53)

3. Heller 2006 (pag. 70)

1 overtuigen dat het Verdrag van Versailles grote negatieve gevolgen heeft voor het land.1 2.2.2 Commercieel doeleinde Het tweede doeleinde waarvoor beïnvloedende infographics worden gebruikt is commercieel. Hierbij heeft de infographic vaak de bedoeling mensen te overtuigen iets te kopen, reclame dus. Infographics in de reclame moeten snel en overtuigend zijn willen ze iemand overhalen het product te kopen. Een bedrijf kan infographics ook inzetten als positieve reclame zonder direct mensen iets te willen verkopen. Bijvoorbeeld in een jaarverslag om te laten zien hoe goed het bedrijf het doet. De bedoeling is mensen een goed gevoel te laten krijgen bij het bedrijf. Net als bij propaganda worden voor het commerciële doeleinde zowel leugens als feiten gebruikt. Om mensen te overtuigen worden soms een vertekend beeld gebruikt waarbij een bedrijf veel beter lijkt dan de concurrent. Als er onwaarheden gebruikt worden is het is natuurlijk wel de truc deze goed te verbergen want mochten ze uitkomen dan is dat erg slecht voor het bedrijf.

Het voorbeeld in figuur 2.2 is een infographic met een commercieel doeleinde en komt van de website van Solo, een fabrikant van energierepen. Met deze grafiek wil het bedrijf aantonen dat hun product beter is dan andere energierepen. De repen van Solo worden vergeleken met een ‘typical energy bar’, wat waarschijnlijk alle andere energierepen op de markt moet omvatten. De grafiek laat zien dat het product van Solo langer energie levert dan de andere soorten, die alleen een korte piek van energie hebben. Er wordt niet vermeld waar de gegevens uit deze infographic vandaan komen dus over de betrouwbaarheid van de informatie valt weinig te zeggen.2 2.2.3 Sociaal doeleinde Als laatste wil ik het sociale doeleinde onderscheiden. Hierbij worden infographics gebruikt om mensen bewust te maken van bepaalde feiten. Het gaat dan bijvoorbeeld om campagnes van goede doelen, voor de verkeersveiligheid of volksgezondheid. 1. memory.loc.gov/ammem/index.html - 02-01-2010 2. www.solo-gi.com - 02-01-2010 figuur 2.1 figuur 2.2

14 De bedoeling is mensen bewust te maken van bepaalde feiten en daarmee het gedrag van te veranderen. Er kan tegelijkertijd een commercieel achter zitten als mensen bijvoorbeeld worden aangespoord om lid van een vereniging of stichting te worden. Deze poster uit de Verenigde Staten is er een met een sociaal doeleinde. Het is een infographic die mensen bewust moet maken van de lengte van hun remweg bij een bepaalde snelheid. De afbeelding omvat meteen de drie belangrijkste communicatiedoelen van een beïnvloedende infographic, namelijk: informeren, activeren en overtuigen. Dat de poster informeert is vrij duidelijk, er wordt informatie aan de kijker gepresenteerd. Het affiche probeert de kijker ervan te overtuigen niet te hard te rijden omdat de remweg hierdoor erg lang wordt en dat veel gevaar oplevert. De bedoeling is dat mensen hun rijgedrag, na het zien van deze poster, aanpassen. Dat maakt deze poster er een met een activerend doel.1 Het is belangrijk te weten dat infographics met een speciaal doel gemaakt worden en dat dit doel niet altijd puur informeren is. Bovendien hebben de beïnvloedende infographics een achterliggend doeleinde waarvoor zij gemaakt worden. Met deze kennis kunnen we gaan kijken naar de technieken die in infographics gebruikt worden om mensen beïnvloeden. 1. memory.loc.gov/ammem/index.html - 02-01-2010 figuur 2.3

15



Beïnvloedings-technieken

In dit derde hoofdstuk zal ik het hebben over de technieken die worden toegepast bij infographics om mensen te beïnvloeden. Aan de hand van voorbeelden wil ik laten zien wat deze technieken zijn, hoe ze worden gebruikt en hoe ze van invloed kunnen zijn. Ik wil twee hoofdvormen onderscheiden, technieken waarbij gebruik gemaakt wordt van feiten en technieken waarbij onbetrouwbare gegevens of zelfs onwaarheden worden gebruikt. Ik zal beginnen met de laatst genoemde vorm. 3.1.2 Twijfelachtig onderzoek Nauw verwant aan het gebruik van non-informatie is het doen van vals onderzoek om een zogenaamd betrouwbaar onderzoek te hebben waarop een infographic gebaseerd is. Een voorbeeld hiervan zijn de rassentheorieën die in Duitsland in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog werden ontwikkeld. Veel van deze gegevens zijn verwerkt in materiaal dat voor onderwijs en propaganda is gebruikt. Ook in de reclame wordt vals onderzoek gebruikt om producten aan te prijzen. Vaak wordt dan verwezen naar een onderzoek dat uitwijst dat het betreffende product zeer goed uit de test komt of dat een bepaald percentage mensen er uiterst tevreden over is. Er is dan wel een echt onderzoek geweest naar het product maar dit kan bijvoorbeeld net zo vaak gedaan worden tot het goed uitpakt voor het product. Een onderzoek met negatieve resultaten wordt simpelweg niet gebruikt.2

De afbeelding in figuur 3.2 is afkomstig van de website van The Finchley Clinic, een webwinkel voor allerlei producten die de gezondheid moeten verbeteren. Op de site wordt ook het product MegaHydrate aangeboden, een middel met antioxidanten dat de hydratering van het lichaam moet bevorderen en daarmee de algemene gezondheid. De infographic in figuur .2 wordt gebruikt als ondersteuning bij het verhaal. Op de website wordt de volgende uitspraak over deze afbeelding gedaan: “Double blind placebo studies clearly demonstrate that the Silica Hydride in MegaHydrate dramatically increases total body water in just four weeks!”. Onderzoek zou de werking van het product dus hebben aangetoond. Er wordt echter niet vermeld wie dit onderzoek heeft uitgevoerd en waar de resultaten zijn na te lezen, dit maakt deze infographic onbetrouwbaar. Er zijn nog meer onduidelijkheden over dit product, zo wordt in de tekst beweerd dat de toename in hydratering in vier weken heeft plaatsgevonden terwijl men het op de afbeelding over twee weken heeft. Bovendien is de schaalverdeling in de grafiek erg vreemd, elk getal komt twee keer voor.3

1. Die Wirtschaftspolitische Parole 3 1938 - via:

www.bytwerk.com/gpa/nazi-economics.htm - 18-12-2009 2. Huff 1954 (pag. 38-39) 3. www.thefinchleyclinic.com/shop/megahydratemicrohydrin-p-48.html - 17-01-2010 3.1 Misleidingstechnieken Ondanks dat het gebruik van foutieve informatie en misleidende technieken in infographics ethisch onverantwoord te noemen is gebeurt het toch. De mate waarin gelogen wordt kan verschillen en de foute informatie wordt ook niet altijd met opzet gebruikt. Door onzorgvuldigheid van de maker kunnen er ook fouten in een infographic sluipen. Feit blijft dat mensen verkeerd worden voorgelicht en hun mening vormen op basis van onwaarheden. 3.1.1 Non-informatie Het is tijd om te kijken welke manieren er worden gebruikt om te misleiden met infographics. De eerste methode die ik wil bespreken is het gebruik van non-informatie. Hierbij wordt informatie gebruikt zonder een duidelijke bronvermelding. Deze gegevens kunnen verzonnen zijn of zijn afgeleid van echte informatie maar dan zo verbogen dat het in het voordeel van een bepaalde groep is. In een vrije samenleving waarin we nu leven is het lastig denkbaar dat leugens gebruikt worden in infographics. Mensen zijn vrij om kritiek te leveren en de leugens zouden al snel uitkomen, wat de maker ernstig schaadt. Daarom is deze vorm eerder te vinden in de propaganda van totalitaire regimes waar het uiten van kritiek uit den boze is. Figuur .1 is een voorbeeld van Duitse propaganda aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog te zien. In dit diagram worden cijfers gepresenteerd over hoeveel textiel Duitsland voor zichzelf produceert. Volgens de tekst is de stijging te danken aan de bevrijding van Joodse kapitalisten.1 figuur 3.1 figuur 3.2

16

3.1.3 Weglaten van gegevens

De keuze van de te gebruiken informatie speelt ook een grote rol bij het misleiden van mensen. De maker kan bijvoorbeeld bepaalde informatie weglaten waardoor de kijker, zonder het te weten, een deel mist. Door zorgvuldig de juiste gegevens en manier van presenteren te selecteren is het mogelijk het gewenste beeld uit te lichten. Op deze manier wordt informatie als het ware in de verkeerde context geplaatst en kun je mensen op het verkeerde been zetten. Darrell Huff zegt in zijn boek How to lie with statistics hierover: “There are often many ways of expressing any figure. … The method is to choose the one that sounds best for the purpose at hand and trust that few who read it will recognize how imperfectly it reflects the situation.” 1

Naast deze zorgvuldig uitgedachte informatiekeuze zijn er ook minder subtiele manieren van het weglaten van informatie. Door bijvoorbeeld de eenheden in een grafiek weg te laten heeft de kijker geen enkel idee van de verhoudingen. 3.1.4 Vertekening De laatste manier om infographics te gebruiken voor het misleiden van mensen is door gebruik te maken van een vertekend beeld. Het kan zijn dat er wel gebruik wordt gemaakt van juiste gegevens maar deze worden dan op een manier gepresenteerd dat de kijker toch misleid wordt.

In dit voorbeeld (figuur 3.4) zijn twee huizen te zien met daarboven het aantal executieverkopen van huizen in de Verenigde Staten. Het kan heel goed betrouwbare informatie zijn maar het beeld maakt de gegevens zeker niet duidelijker. Het is om te beginnen niet duidelijk of de grootte van de huizen staat voor het getal dat erboven is weergegeven, iets dat gebruikelijk is bij dit soort graphics. Mocht dit wel het geval zijn dan ontstaat er een tweede probleem, de huizen zijn in perspectief geplaatst. Het maken van een vergelijking wordt hierdoor erg moeilijk en dat is toch juist de bedoeling van een grafische weergave. Het is mogelijk dat deze manier van afbeelden is gebruikt om het getal extra dramatisch te doen overkomen.3 De mate waarin een infographic misleidend is verschilt per geval. Edward Tufte heeft een maat bedacht om meetbaar te maken hoeveel er gelogen wordt. Deze maat heet dan ook de ‘lie factor’.4 _{Door de afgebeelde} hoeveelheden te meten en deze te vergelijken met de cijfers die daarbij horen is deze lie factor te berekenen. 1. Huff 1954 (pag. 82) 2. snuffy.lib.umn.edu/image/srch/bin/Dispatcher?mode=600&id=mpw00222 - 16-01-2010 3. advancement.sdsu.edu/marcomm/features/2008/shelter.html - 02-01-2010 4. Tufte 2001 (pag. 57)

Een voorbeeld hiervan is de volgende poster (figuur 3.3) uit 1944 die mensen moet aansporen zuinig aan te doen. Uncle Sam wijst naar een grafiek die de kosten voor het levensonderhoud gedurende de Eerste Wereldoorlog (last war) en de Tweede Wereldoorlog (this war) afbeeldt. Bij de grafiek ontbreken de waarden van de x- en y-as waardoor er eigenlijk niets uit valt op te maken. Het is niet duidelijk welke waarden er worden afgebeeld. Aannemelijk is dat de y-as staat voor de kosten en de x-as voor de tijd. Dit maakt de grafiek wellicht nog onduidelijker omdat de oorlog in 1944 in zijn vijfde jaar was en de Eerste Wereldoorlog van 1914 tot en met 1918 duurde. Toch is de lijn van de ‘last war’ grofweg twee keer zo lang, iets dat lastig te verklaren is.2 Het blijkt dat het weglaten van informatie een infographic niet alleen onbetrouwbaar maakt maar ook nog eens volkomen onleesbaar. figuur 3.3 figuur 3.4

17

Dit voorbeeld (figuur3.5) is een infographic over de jeugdcriminaliteit in Brazilië.1 _{Naar mate de criminaliteit toeneemt groeit het jongetje. Dit klinkt} logisch maar het levert wel een vertekend beeld op en dat wordt duidelijk als we de lie factor uitrekenen.Een werkelijke toename van 27% wordt afgebeeld als een toename van 5%. Met deze gegevens kunnen we de lie factor uitrekenen. Lie factor = (Toename in beeld)/(Toename in getal) = 5/27 = 1, Edward Tufte zegt dat een lie factor groter dan 1,05 of kleiner dan 0,95 een té grote afwijking is.2 _{Dat betekent dat deze infographic ook een te grote}

afwijking heeft in de verhouding tussen getal en beeld. Bovendien groeit het figuurtje niet alleen in de lengte maar ook in de breedte. Het totale oppervlak is dus nog groter, wat de afwijking alleen maar erger maakt.

De methode van het groeiende figuur om getallen weer te geven is vaak gebruikt en misbruikt. Het kan ervoor zorgen dat een toename extreem groot lijkt. Op deze manier wordt een verkeerd beeld geschetst en kunnen mensen verkeerde ideeën krijgen. Het is trouwens niet gezegd dat in dit voorbeeld de getallen met opzet verkeerd worden uitgebeeld. Bij deze methode ontstaan snel afwijkingen en het is goed mogelijk dat de fouten er onbewust ingeslopen zijn. Het gebruik van leugens en misleidende informatie in infographics is natuurlijk onverantwoord. Mensen worden verkeerd voorgelicht en vormen hun mening op basis van onwaarheden. Ondanks dat het onverantwoord is komt dit toch voor. De mate waarin er gelogen wordt kan verschillen en het gebeurt ook niet altijd bewust maar soms ook door onzorgvuldigheid van de maker. Het is dus zaak critisch naar infographics te kijken en bewust te zijn van de technieken die worden toegepast om te misleiden.

3.2 Beinvloeding met feiten

Infographics kunnen een belangrijk middel zijn om mensen ergens van te overtuigen. De technieken die tot nu toe zijn besproken waren niet betrouwbaar en de waarheid werd niet altijd even nauw genomen. Toch is het ook mogelijk om met kloppende cijfers en gegevens mensen te beïnvloeden, hoe dat gebeurt wil ik in het volgende gedeelte bespreken. 1. designerscouch.org/show_article/122/digital-information-design-best-practices.html 02-01-2010 2. Tufte 2001 (pag. 57) figuur 3.5

18

19

3.2.1 Visualiseren van getallen

Om te beginnen wil het hebben over figuur 3.61_{, dit is de infographic die mij}

op het idee bracht voor mijn scriptie. Deze infographic werd in januari 2008 gepubliceerd in The New York Times en laat het aantal slachtoffers zien van de oorlog in Irak in 2007. Omdat elk slachtoffer apart wordt afgebeeld neemt de hele graphic behoorlijk wat ruimte in maar daar zit nu juist de kracht van deze afbeelding. Het beeld spreekt. Deze gegevens hadden veel compacter kunnen worden weergegeven maar er is bewust voor gekozen om het op deze manier te doen. Door elk slachtoffer individueel af te beelden heeft de graphic veel meer impact dan wanneer er een grafiek met een aantal getallen zou worden

gebruikt. De afbeelding maakt duidelijk een statement tegen de oorlog in Irak en het grote aantal slachtoffers dat deze oorlog eist. Daarom kan deze infographic als meningvormend gezien worden. De kunstenaar Chris Jordan maakt ook gebruik van deze methode in zijn kunstproject Running Numbers. Door van enorme hoeveelheden elke eenheid individueel af te beelden creëert hij indrukwekkende beelden die sprekender zijn dan alleen een getal.

Op het voorbeeld in figuur 3.7 beeldt Chris Jordan 320.000 gloeilampen af. Dat staat gelijk aan het aantal kilowattuur elektriciteit dat elke minuut verspild wordt in de Verenigde Staten. Het eerst plaatje is het totaalbeeld, de volgende afbeeldingen zijn telkens iets verder ingezoomd.2

Jordan zegt over dit project: “My hope is that images representing these quantities might have a different effect than the raw numbers alone, such as we find daily in articles and books. Statistics can feel abstract and anesthetizing, making it difficult to connect with…” 2

Omdat de afbeeldingen van Chris Jordan een visualisatie zijn van getallen, zijn dit wel degelijk infographics te noemen. Zijn visualisaties zijn bedoeld om mensen bewust te maken van de enorme hoeveelheden in onze maatschappij. “This project visually examines these vast and bizarre measures of our society (…) I hope to raise some questions about the roles and responsibilities we each play as individuals in a collective that is increasingly enormous, incomprehensible, and overwhelming.” 2 _{Aldus Chris Jordan.} Bij deze voorbeelden worden getallen op een andere manier afgebeeld dan een cijfer met als doel een statement te maken. De presentatie van de gegevens is dus van groot belang bij meningvorming met feiten.

3.2.2 Impact van feiten

Infographics worden ook vaak gebruikt door actiegroepen en organisaties om een sociaal doeleinde te verwezenlijken. Door feiten over een bepaalde zaak te presenteren hopen zij mensen bewust te maken van hun denkbeelden. “Graphics can tell your story in a compelling, immediate and powerful way to move your intended audience. Information design can simplify and summarize a complex story - and add impact.” 3 1. www.nytimes.com/2008/01/06/opinion/06chart.html?_r=3&oref=slogin - 24-11-2009 2. Chris Jordan - www.chrisjordan.com - 23-12-2009

3. Emerson 2008 (pag. 10)

20

Al in de 18e eeuw werden infographics ingezet om de mening van mensen te beïnvloeden. Thomas Clarkson (1760-1846) was een voorvechter van de afschaffing van de slavernij. Hij schreef hier in 1786 een invloedrijk essay over en zorgde voor de publicatie van afbeeldingen zoals de die op figuur .8. Er is te zien hoe slaven destijds opeengepakt per schip naar de koloniën vervoerd werden. Dergelijke informatieve afbeeldingen schokten de lezers en hebben veel mensen aan de zijde van de abolitionisten gekregen. Deze infographic heeft dus zelfs bijgedragen aan het afschaffen van de slavernij.1&2 De afbeelding is vrij eenvoudig, er wordt letterlijk weergegeven hoe slaven op een schip vervoerd worden. Het feit dat de mensen zo dicht op elkaar zitten is enorm shockerend en daar zit dus de kracht van deze infographic. Een recenter voorbeeld is de Tobacco Atlas,3 _{een website waarop allerlei} gegevens over roken met infographics worden gepresenteerd. De graphic in figuur 3.9 staat op de Tobacco Atlas website en is interactief. De gebruiker kan kiezen welke informatie er op de kaart wordt afgebeeld, in dit geval het percentage mannelijke doden door roken voor elk land. Doel van de organisatie is de strijd tegen het roken en de tabaksindustrie aangaan door middel van cijfers. Veel van deze cijfers worden gevisualiseerd om ze duidelijker en krachtiger te maken. Directeur van World Lung Foundation, Peter Baldini, zegt over de Tobacco Atlas: “The research presented in The Tobacco Atlas, third edition, is unique in how it graphically depicts the depth and breadth of the problem.” 3 De Tobacco Atlas gebruikt ook nog andere manieren om mensen bewust te maken van het gevaar van roken en daarbij worden niet altijd getallen gebruikt. In het voorbeeld van figuur 3.10 wordt op het lichaam aangewezen welke ziektes en aandoeningen roken allemaal kan veroorzaken. 3.2.3 Persoonlijke aanpak Een persoonlijke aanpak is ook een manier om mensen ergens bewust van te maken. Het Wereld Natuurfonds gebruikt op internet een vragenlijst die aan de hand van de ingevulde antwoorden een infographic produceert.4 _De infographic is een weergave van de ecologische voetafdruk van degene die de vragen heeft beantwoord, zie figuur 3.11. De ecologische voetafdruk is een

1. Emerson 2008 (pag. 12-13) 2. en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Clarkson - 02-01-2010 3. www.tobaccoatlas.org - 02-01-2010 4. www.wwf-footprint.be/nl - 17-01-2010 figuur 3.8 figuur 3.9

21 maat voor de hoeveelheid land en water die een persoon nodig heeft om in zijn levensbehoeften te voorzien en wordt uitgedrukt in hectaren. Hoe groter de ecologische voetafdruk, hoe meer het milieu wordt belast. Iedereen die de vragen beantwoordt krijgt een persoonlijke uitslag met daarbij tips hoe de ecologische voetafdruk te verkleind kan worden. Met deze persoonsgerichte aanpak wil het WWF mensen bewust maken van hun invloed op het milieu en ze aansporen iets te doen om hun ecologische voetafdruk te verkleinen. Het blijkt dat infographics die gebaseerd zijn op feiten zeker wel krachtig genoeg zijn en voldoende impact kunnen hebben om mensen te beïnvloeden. De manier waarop gegevens gebracht worden is wel van groot belang. Door getallen niet als cijfer te laten zien maar door ze te visualiseren, krijgt de kijker een beter beeld van de omvang. Dit kan indrukwekkende beelden opleveren zoals bij de kunst van Chris Jordan. Een minstens zo indrukwekkend beeld is dat van de slaven die per schip vervoerd worden. Hierbij is het de menselijke factor die een grote rol speelt en de impact teweeg brengt die nodig is om iemand zijn mening te vormen. Het persoonlijk maken van cijfers is ook een manier om mensen te bereiken en te beïnvloeden. Dit spreekt waarschijnlijk nog meer aan dan wanneer de cijfers gaan over een testgroep waar zij zelf niet aan hebben deelgenomen. figuur 3.10 figuur 3.11

2 Gedurende mijn onderzoek ben ik veel te weten gekomen over infographics. Erg interessant vond ik de historie en het gebruik voor propaganda doeleinden. Het is bovendien fascinerend om te zien hoeveel er tegenwoordig gebruik wordt gemaakt van graphics om zaken als het nieuws of producten te verduidelijken en uit te leggen. De komst van de computer en internet hebben ook een grote bijdrage gehad aan de explosie van infographics die de laatste jaren is geweest. Interactiviteit biedt talrijke nieuwe mogelijkheden voor het visualiseren van gegevens en daar wordt dan ook gretig gebruik van gemaakt. Het onderwerp van mijn scriptie was ‘beinvloeding van mensen door infographics’, met als hoofdvraag: Welke technieken worden er toegepast in infographics om mensen te beïnvloeden? Op dit gebied viel veel te ontdekken voor mij. Bij infographics dacht ik meestal aan een plaatje van bijvoorbeeld een telefoon die uit elkaar is gehaald om alle onderdelen weer te geven en te beschrijven of de beursgrafiek in de krant. Het is gebleken dat de infographic veel krachtiger is dan dat en ingezet kan worden als middel om mensen te beïnvloeden. Ik heb twee grote lijnen kunnen ontdekken: -Beïnvloeding door misleiding -Beïnvloeding met feiten De misleidende infographics kunnen gevaarlijk zijn omdat geprobeerd wordt iemand zijn mening te vormen met gegevens die niet waar zijn of misleidend gepresenteerd worden. Het is dus zaak goed op te letten wat voor gegevens er worden afgebeeld en met welke techniek dit gedaan wordt. De belangrijkste dingen waarop gelet moet worden zijn; waar komt de informatie vandaan, staat de informatie in de juiste context, en wordt de informatie niet vertekend afgebeeld? Volgens Edward Tufte zijn infographics overigens niet speciaal vatbaar voor misleiding, hij zegt: “There is no reason to believe that graphics are especially vulnerable to exploitation by liars; in fact, most of us have pretty good graphical lie detectors that help us see right through frauds.” 1 De tweede manier, die ik vond, waarop infographics mensen kunnen beïnvloeden is met feiten. Het is een ware kunst een graphic zo te maken dat hij informatie juist weergeeft en bovendien de mening of het handelen van iemand kan sturen. Wat wel bleek is dat het niet per se moeilijker is om mensen met kloppende gegevens te beïnvloeden. Het gebruik van foutieve informatie kan juist extra moeilijk zijn met de kritische kijker van tegenwoordig. Het visualiseren van hoeveelheden speelt een grote rol bij beïnvloeding met betrouwbare gegevens. Mensen kunnen getallen vaak moeilijk bevatten en door ze uit te beelden zie je het voor je en wordt de omvang van hoeveelheden vaak een stuk duidelijker. Graphics die impact hebben werken waarschijnlijk het beste. Iemand die de afbeelding van het aantal slachtoffers in Irak ziet zal meer onder de indruk zijn dan wanneer er een staafdiagram was gebruikt. Deze impact zorgt ervoor dat de boodschap aankomt bij de kijker, en dat is waar de maker op uit is. In mijn hypothese heb ik gewezen op het belang van de presentatie van een onderwerp en de manier van visualiseren. Het is gebleken dat dit van zeer groot belang is als het gaat om het beïnvloeden van mensen. Bij de infographics zonder misleiding is dit een van de belangrijkste technieken gebleken. Verder heb ik in mijn hypothese het onopvallend beïnvloeden van mensen met infographics genoemd. Vooral bij de onbetrouwbare infographics worden technieken toegepast die zorgen dat iemand niet direct in de gaten heeft dat er meer aan de hand is dan alleen het verstrekken van informatie. Ik wil graag afsluiten met een citaat van Edward Tufte, uit zijn boek Beautiful Evidence. Tufte legt hier de verantwoordelijkheid voor integere infographics zowel bij de maker als de lezer. Het is dus belangrijk kritisch te blijven kijken naar alles wat ons voorgeschoteld wordt. “Making an evidence presentation is a moral act as well as an intellectual activity. To maintain standards of quality, relevance, and integrity for evidence, consumers of presentations should insist that presenters be held intellectually and ethically responsible for what they show and tell. Thus consuming a presentation is also an intellectual and a moral activity.” 2 1. Tufte 2001 (pag. 53) 2. Tufte 2006 (pag. 9)

Conclusie

24

Boeken

Daru, Myriam / Waarde, Karel van der / Berlijn, Gerard (1996). Van Taarten en Balken, Kerstnummer Grafisch Nederland 1996. Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen, Grafische Cultuurstichting KVGO, Amstelveen.

Heller, Steven (2006). Nigel Holmes on Information Design. Jorge Pinto Books Inc. New York. Huff, Darrell (1954). How to Lie with Statistics. W.W. Norton & Company Inc. New York Jong, Marijke de (2007). Communicatie Toolkit – Vakgereedschap voor een professionele aanpak. Sdu Uitgevers, Den Haag. Mijksenaar, Paul (1997). Visual Function – An Introduction to Information Design. 010 Publishers, Rotterdam. Schellens, Peter Jan / Klaassen, Rob / Vries, Sjoerd de (2006). Communicatiekundig ontwerpen – Methoden, perspectieven en toepassingen. Van Gorcum, Assen. Sullivan, Peter / Case, David / Bolz, Norbert / Holmes, Nigel / Mijksenaar, Paul / Ward, Sam, Burkhard, Friedrich W. / Editor: Houkes, Rein (1995). Information Design & Infographics. Ando b.v. Den Haag. Tufte, Edward R. (2001). The Visual Display of Quantitative Information (Second Edition). Graphics Press, Cheshire, Connecticut. Tufte, Edward R. (2006). Beautiful Evidence. Graphics Press LLC, Cheshire, Connecticut. Internet Brewton Parker College: www.bpc.edu (12-01-2010) Britannica: www.britannica.com (12-01-2010) Chris Jordan: www.chrisjordan.com (2-12-2009) Designers Couch: www.designerscouch.org (02-01-2010) Die Wirtschaftspolitische Parole  (198) - via: bytwerk.com/gpa/nazi-economics.htm (18-12-2009)

Emerson, John (2008). Visualizing Information for Advocacy - An Introduction to Information Design - via: www.tacticaltech.org/files/tacticaltech/ infodesign.pdf (15-12-2009)

25 Latebytes: www.latebytes.nl (1-01-2010) Library of Congress: www.loc.gov (02-01-2010) Many Eyes: manyeyes.alphaworks.ibm.com/manyeyes (12-01-2010) New York Times: www.nytimes.com (24-11-2009) Rajamanickam, Venkatesh (2005). Infographics Seminar Handout. via: www.informationdesign.org/downloads/Infographic_Handout.pdf (19-01-2010) San Diego State University: www.sdsu.edu (02-01-2010) Smith & Hajash - Informational graphics in 0 daily newspapers - via: www.socsci.kun.nl/av/Medialandschap/Infographics.html (18-12-2009) Solo Power: www.solo-gi.com (02-01-2010) StockCharts.com: www.stockcharts.com (12-01-2010) The Finchley Clinic: www.thefinchleyclinic.com (17-01-2010) Tobacco Atlas: www.tobaccoatlas.org (02-01-2010) University of Minnesota Libraries: www.lib.umn.edu (16-01-2010) Wikipedia: en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Clarkson (02-01-2010) Wikipedia: nl.wikipedia.org/wiki/Infographic (15-12-2009) Wikipedia: nl.wikipedia.org/wiki/Periodiek_systeem (12-01-2010) WWF Footprint: wwf-footprint.be/nl (17-01-2010) Artikelen Metro: Giga-groei schadelijke software in jaar tijd (08-01-2010) Metro: Weerbericht (14-01-2010)