Fossielen in aangevoerd zand uit de Beneden Zeeschelde

AFZETTINGEN WTKG 30(1),2009 20

Fossielen

in

_aangevoerd

zand

uit de

Beneden

Zeeschelde

Harry

Raad*

Plaatzand

In het

_voorjaar

van2008 heeft het Zeeuwse spoor een

maand

_platgelegen

door werkzaamhedenaanhet

ballast-bed ende

vervanging

vande bielzen. Er werd onder

an-dereeenflink terrein

ingericht

voor het

tijdelijk opslaan

van

steenslag (daciet

uit de groeve

Quenast, België)

voor

het ballastbed. De locatiewas eenakkertussende

Kam-perwegende Provinciale weg

bij Kruiningen,

zuidooste-lijk

vande

Vlakebruggen.

In

_juni

wasde

berg

stenenweer

verdwenen enbleefeenterreinmet

ijzeren rijplaten

en

zandhopen

achter. Dat zandwas

aangevoerd

‘plaatzand’,

het had als

_{versteviging gediend}

omhet terrein als

tijde-lijk depot

te

gebruiken.

Wie zich het beeldvan eenakker

in de

_rooitijd

vande suikerbietenvoordegeest

haalt,

kan

zich voorstellen dateen

dergelijke inrichting nodig

is.

Van-af het

spoorende

genoemde

wegenwashet zand

goed

te

zienenkon de

belangstelling

voor eenbezoek

geleidelijk

groeien.

Vooreenverzamelaar is het

natuurlijk

interessant omte wetenwaarhet

plaatzand precies

vandaan komt. De

heer N. Lentinkvan BAM Rail verschafte

mij

informa-tie,

waarmeeik weer verder kon. Het

blijkt

om opgezo-genzandvande

‘drempels’

uit de Beneden Zeescheldete

gaan,dat in het

baggerdepot

SchaarvanOuden Doel

tij-delijk

wordt

_opgeslagen.

_{Zandbedrijven zuigen}

dat zand

vervolgens

weeropvoorde handel

(Vlaams Parlement,

1997; KVR, 1997).

Het

lijkt

eenwat

omslachtige

manier

omde rivier bevaarbaartehoudenvoorgrote

zeeschepen.

Het zandvoor het

steenslagdepot

van BAM is

geleverd

door de firma Faasse uit Goes.

Bezoek

Op

17

_juni

_washet_een

_geschikt

momentomhierwat

mate-riaalteverzamelen. Met enkele

dagen goed drogend

weer,

veel zon, moesteenzeefactie hier wat

opleveren. Bij

de

inspectie

vanhet terrein bleek hetomzandvantwee

her-komstentegaan. Een

lange zandrug

met

gelig

zand

be-vatte

Noordzee-materiaal,

teherkennenaan

jong

fossiele

enrecente zeebeesten.

_Zeeboontje

-Echinocyamus

pussi-lusenovale

strandschelp

-

Spisula elliptica

_warendaarin

de kenmerkendesoorten.Dit materiaal heb ik verder links

laten

_liggen,

hoewel hetmewelwat verrastedit

_spul

hier

aantetreffen. Ik ken het in deze streek niet als

ophoogma-teriaal. Latervernamik dat het als

afdeklaag

op het

plaat-zand had

_gelegen;

_{dit grovere zand is}

_makkelijker

vande

steenslag

tescheiden.

Een walmet grauw

zand,

herkenbaar als

_plaatzand,

was

interessanter. Aan de fossieleenrecente

schelpen

washet

herkenbaar als

_afkomstig

uit de

_benedenloop

vande

Schel-de. Daar zitten danwatverweerde kokkels -

Cerastoder-ma

edule, nonnetjes

-Macoma balthica_enmossels-

My-tilus edulis

_in,

enook eenhele

berg pliocene

fossieltjes.

De laatste groep werd allereerst herkendaande vele

frag-menten van de

wijde

mantel-

Aequipecten opercularis,

wat

fragmenten

en

klepjes

vanastartes -Astarte spp. _en de

_{talrijke klepjes}

_vande

_korfschelp

- Corbula

gibba.

Het

spannende

zatniet in die soorten,maarin de

begeleiden-de fossielen. Die_{waren er}voldoendete

zien,

veelal

frag-menten _{van grotesoorten,waarvan} de

_platschelp

Tellina

benedeni_mein

_{hoerastemming}

kon

_brengen.

De

_kleppen

van degrote soorten verlieten de

zandzuiger

helaas niet

gaaf.

Naast dit zoekwerk werder

gruis gezeefd

omthuis

Soorten in het

_plaatzand

_{die op de Zeeuwse stranden minder}

_{regelmatig aanspoelen}

Cingula

inusitata Odostomia conoidea Belaantwerpiensis Bela_keepingi

Scaphander

lignarius Yoldia semistriata

Semierycina

kautskyi Astartecorbuloides Digitariaforbesi Digitariaexcurrens Venerupisrhomboides Lajonkairia rupestris Gastrana laminosa Tellinabenedeni Cutellus cutellatus Ensis hausmanni

Spisula

triangulata Lentidiumcomplanatum

Voor

_pliocene

_{fossielen gaan vele verzamelaars in}

Zee-landhet strand

op ofze

kijken

inopgezogen

schelpen

uit

de Westerschelde. Er bestaat

_nóg

eeninteressante

moge-lijkheid,

neuzenin

_ophoogzand

uit het

Belgische

deelvan

het Schelde-estuarium. Dat zand wordt in Zeeland alom

ge-bruiktenzal ook in

aangrenzend

Noord-Brabanten

Vlaan-derentevinden

_zijn.

Zie

_je

daar als

_{amateur-geoloog}

dus

AFZETTINGEN WTKG 30(1),2009 21

ook nogwat werktehebben. Descore vanalle vondsten

laat zichals

volgt

weergeven:

•

_{recente/holocene,}

marienesoorten 18

• recente/holocenebrakwatersoorten 3

• recente/holocenezoetwatersoorten 11

• recente/holocene landslakken 4

• fossiele marienesoorten 67

Het is

_aannemelijk

dat onder de

_{recente/holocene,}

mariene

soorten materiaal zit uit het Noordzee-zand. Door

veigra-ving

is tocheen enander

vermengd geraakt.

Dat kon herkend

wordenaande

conservering

en

verkleuring.

Diepwatersoor-tenals

_gekielde

cirkelslak - Tornus

subcarinatus,

glanzen-de

_tepelhoren

-Euspira

nitida_ende reeds

_genoemde

ovale

strandschelp

werdenals

_{zodanig herkend,}

maarook

verweer-de,

holocenesoorten uit het

_{intergetijdengebied}

vertoonden

kenmerkenvandie herkomst door hun roestkleur. De

_gevonden

landslakken

_{zijn vermoedelijk}

deelsvan

Krui-ningse

oorsprong.

Gruis

De_grootste

vreugde

zathem in het uitzoekenvanhet

ge-zeefde

_{schelpengruis,}

watin dit

geval

veel

_afgerolde

klei-brokjes

bevatte.

Bij

elkaarwas hetongeveeranderhalve kilozeefmateriaal.De relatiefgrotehoeveelheid

zoetwa-tersoortendeed al_gauwaan eenwinlocatie bovenstrooms

in het estuariumdenken.De hierboven

genoemde

recente,

mariene soorten werden

_aangevuld

met zeer

jonge

klep-jes

vande

Japanse

oester

(Crassostrea gigas), strandgaper

(Mya arenaria)

enverweerde

alikruikjes

(Littorina

saxati-lis).

Het fossiele materiaalhadeendiverskarakter;

natuur-lijk

warende

schelpen

gerekristalliseerd,

zekonden niet

totsterk

_{afgerold zijn}

en

sommige

toonden de destructieve

invloedvanoxiderend

pyriet.

Door het winnenenhet

ver-werken_vanhet zand_warenveel

_schelpjes

defecttotsterk

gefragmenteerd.

Het

fossiele,

mariene materiaal leek steeds

van

pliocene ouderdom,

erwerd geen materiaalvan

hoge-reouderdom herkend.

Voor demeerinteressantesoortenwordtnaarhet kader

on-deraan de

_{vorige pagina}

verwezen. Dezesoorten worden

in het

_pliocene

materiaalvan de Zeeuwse stranden

wei-nig gevonden.

Recent/Holoceen

Met de

herkenning

van

schelpen

uit verschillende

leefge-bieden_en

_{geologische tijden dringt}

zich_{eenbehoefte op iets}

overhet

_wingebied

als

_{schelpenvindplaats}

te_{zeggen. Dat}

gebied

wordt hier verder

_aangeduid

als de Zeeschelde.

Ten aanzienvan derecente

_schelpen

is eenhelder beeld

samentestellen. Het

_gebied

levert

_bijna

_geenvers

materi-aal uitzoet enzout water_{op. De}

_aangetroffen

zoetwater-schelpen zijn

steeds min ofmeer

verweerd,

die zullenvast

van elders

_{aangevoerd zijn.}

Dat kan

_zijn

uit hetzoete

ge-bied

_{bovenstrooms,}

of uit

_afwateringen

vande

omringen-de

_polders.

Van de marienesoorten

zijn

vers slechtszeer

jonge schelpjes aangetroffen,

diehiergeenverdere

ontwik-keling

hebben

meegemaakt. Volgroeide

verse

exemplaren

kwamen in het

_geheel

niet_voor. Deze

_{constateringen}

lei-den haast zonder

_verrassing

toteenideaal

leefgebied

voor

brakwatersoorten,

zou

je

denken. Dat bleektegente

vallen,

alleen debrakwatermossel-

Mytilopsis leucophaeata

werd

vers en

gaaf aangetroffen.

Die

_geringe

_oogstleidt hoe dan ooktotde

_vaststelling

van eenbrak milieu.

Over de

_{jong-fossiele schelpen zijn moeilijk uitspraken}

te

doen,

omdatzenietteonderscheiden

_zijn

vanrecent

mate-riaal dat alwat verweerd is. Er

zijn

min of_meer

volgroei-de

_{kleppen (fragmenten)}

vansoorten uit

_ondiepe

kustwa-teren/estuaria

aanwezig,

voornamelijk

kokkel _en

mos-sel. _{Dat duidt opeen}bredere

_{benedenloop/monding}

van

de Schelde dan_nu

_{vertegenwoordigd}

wordt door de

Zee-schelde. Voor hetzoetedeelvande

_{jong-fossiele schelpen}

geldt

ongeveer

hetzelfde,

alleenstammen die uit

_tijden

dat dezouteinvloed

_afwezig

was.De Zeeschelde heeft in

het Holoceentwee zoete entwee mariene fasen

_gekend,

respectievelijk

het Boreaal/Subboreaalenhet Atlanticum/ Sub-Atlanticum.

Pleistoceen/Plioceen

De groepmetde oudere fossielen

geeft aanwijzingen

over

de

_aangesneden

_{geologische lagen (ouder}

dan

_Holoceen);

iedere

_laag

heeftwelwatkenmerkende fossielesoorten.

Bij

de

_behandeling

is alleen

_{rekening gehouden}

met

schelpen

die niet of

_{nauwelijks afgerold zijn,}

om

storing

door

ver-speeld

materiaalte

beperken.

Voor deze

_analyse

werden 27soorten

gebruikt,

die

stratigra-fisch werden

_geordend

metde

_{‘Fossielenatlas’(deel}

1:

gastro-poden (1965)

endeel

2(8):

bivalven

_(1984))

enrecenterwerk

van

Marquet (1998,2002,2004,2005).

Veelsoortenkunnen

in meerdere

_{geologische tijden}

voorkomen. Dat laat voor

de

geselecteerde

groepeenflinke

stratigrafische spreiding

zien,

die

_loopt

_vanhet Midden-Mioceentotin het Eemien.

Er

ligt

echter_een

_duidelijk

accent

ophet Plioceen. Alle

fos-siele soorten

_blijken

in ieder

_geval

in het Plioceenvoorte

Corbulagibba

AFZETTINGEN WTKG 30(1),2009 22

komen, waarbij

hier verder

_gemakshalve

_{wordtaangenomen} datzeook

_{daadwerkelijk}

uit dat

_tijdvak

stammen.

Detweedelenvande Fossielenatlas bevatten

verschillen-de

_{stratigrafische indelingen,}

vandaar de_aparte presenta-tievandetwee

_{molluskengroepen}

in tabel I.

In dit overzicht is het Poederlien

_genoemd,

dat

_eertijds

tot

het Oud-Pleistoceen werd

_gerekend,

maar nutothet

Pli-oceenbehoort.

Een zelfde

_bewerking

is

_uitgevoerd

met

_behulp

vande

ge-gevensvan

Marquet,

wat het onderstaande resultaat

ople-vertvoorhet Plioceen

(tabel II).

Het

koppelen

vandezetweeoverzichtennaar

gelijkwaar-dige

eenheden wordt hier verder niet

_gedaan,

vanwegehet

risico foutente

begaan.

Globaal

_zijn

wel_een

Vroeg-,

Mid-den-enLaat-Plioceenteherkennen. Uit de

_gebruikte

bron-nen

blijkt

dater eenveranderend inzichtwas in het

trek-ken_{vangrenzen binnen het Plioceen. Daarnaast}

_{speelt bij}

vergelijkingen

het

_probleem

_vanNederlandseen

Belgische

namen vande verschillende eenheden. Om de

_verwarring

te

_beperken

wordt hieronder verder

_{gebruik gemaakt}

van

de

_indeling

in

_Marquet,

2004.

De overzichten maken

_duidelijk

dat desoorteneen

aanzien-lijke spreiding

hebben binnen het Plioceen. Het is daardoor niet

mogelijk

de herkomstvanhet

_plaatzand

exact te

kop-pelen

aanéén

_{bepaalde afzetting.}

_{Strikt genomen}

_ligt

de

keuze _voor het Piacenzienmet de Zandenvan Oorderen

(Atrina

of

_Cultellus)

hetmeestvoorde

hand,

omdat haast

allesoorten daarin voorkomen.

Er kan ook

gekeken

worden_naarde

_rijkdom

_vande

mol-luskenfauna in de verschillende

_{afzettingen. Marquet geeft}

daarvan in de

_{aangehaalde publicaties}

_eenbeeld.

_Grofweg

worden de fauna’s in de

_loop

vanhet Plioceenarmer.Als

dat fenomeen

_gekoppeld

wordt_aanhet

_overzicht,

dan doet

het de

_{vertegenwoordiging}

_vanhet Zancleen in het

plaat-zand nogmeer

wegvallen.

Er worden dan veelsoorten

ge-mist! Het_zou

_anderzijds

de aandacht wel_meer

ophet

Ge-lasien kunnen

_richten,

omdat die kleinere fauna toch

rela-tief

_{goed vertegenwoordigd}

is.

Daarvoor

_{pleit bijvoorbeeld}

de

_aanwezigheid

van drie

exemplaren

Bela

_keepingi,

een

bijna-kenmerkende

soort

uit het Gelasien. In de ZandenvanKruisschans komt deze

soort

talrijk

voor,

terwijl hij

inonzestrekentoennogmaar

net,en zeer

schuchter,

wasverschenen

(Piacenzien:

zeld-zaamin Z.v.

Oorderen,

A.

_benedeni).

De horens

_{zijn defect,}

watverbrokkeld door de verzwakte

_{kalkstructuur,}

maarde

sculptuur

is opgrotedelen fraai behouden.

Minder

afzettingen?

Er is nog

gekeken

naarkenmerkendesoortenvande

plioce-ne

afzettingen

in het

_{volledige materiaal, gaaf}

en

afgerold.

Dan

_blijkt

daterslechts enkele uit het Zancleen

gevonden

zijn.

Het_gaatomslecht

geconserveerd/afgerold

materiaal

vanPalliolum

gerardi,

Pteromeris

_corbis,

Astarte

corbuloi-Chronostratigraphie

Lithostratigraphie

Gastropoden

-_etage

-afzetting

- Bivalven Gelasien Z. v. Merksem 5 Z. v. Kruisschans 20

Piacenzien Z. v.Oorderen -

Angulus

benedeni ₁₉

- Cultellus 26

- Atrina ₂₆

- basis crag 24

Zancleen Z. v. Luchtbal - Petaloconchus ₁₇

Z. v. Kattendijk - lageredeel 15

5

Tabel I:Indelingvondstennaar‘Fossielenatlas’.

Tabel II:

_Indeling

vondstennaarMarquet

(2004).

Tijdvak Tijd Gastropoden

Oud-Plistoceen Poederlien 6

Plioceen Scaldisien 7

Jong-Diestien

4

Tijdvak Tijd Bivalven

Plioceen Merxemien 14 Scaldisiens.s. 18

Kattendijkien

12

Chronostratigraphie

-_etage

-Lithostratigraphie

- _afzetting -Gastropoden Bivalven Gelasien Z. v. Merksem 5 Z. v. Kruisschans 20

Piacenzien Z. v.Oorderen -

Angulus

benedeni 19

- _{Cultellus 26}

- Atrina 26

- basis crag 24

Zancleen Z. v. Luchtbal - Petaloconchus ₁₇

Z. v.

Kattendijk

-lagere

deel 15

23 AFZETTINGEN WTKG 30_(1),2009

desen

Digitaria

excurrens.Ook dit

lijkt

de

_geringe

betekenis

vanhet Zancleen in het

plaatzand

te

bevestigen.

Datzelfde

is ook

_bij

de

_{jongste etage,}

het

_Gelasien,

het

_geval;

kenmer-kendesoorten

_zijn

helemaalniet

waargenomen.Tenslottede

kenmerkendesoortenvanhet

_Piacenzien,

deze_etageheeft

aardig

watkenmerkende soorten,waarvaner

opvallend

ge-noegslechts drie in het

plaatzand zijn gevonden.

Hetgaat

daarbij

om

Epitonium frondiculum,

Nassarius lamellilabrus

en

Spisula inaequilatera.

Alleen deeerstebleektotde ‘niet

afgerolde’

soorten

_gerekend

te

_zijn.

Dit resultaatondersteunt het

_betoog

voor eenaccent_{op de Zanden}vanOorderen in het

_plaatzand

dusnietecht

_krachtig.

Slot

In de

_analyse

vandemolluskeninhoudvanhet

plaatzand

is

aangegevendat het Holoceenenhet Plioceen

vertegen-woordigd zijn.

Het is

waarschijnlijk

dat_vanhet Plioceen

het Piacenzien_enwellicht het Gelasien_vers

_aangesneden

worden. Vanuit hetverse, recente materiaalkomtnaar

vo-rendat het

wingebied

aan

weinig

soorten

mogelijkheid

tot

vestiging

en

handhaving

biedt. Er is slechts éénsoortvan een

dynamisch,

brak milieu

_aangetroffen

die zich hier

ver-moedelijk

heeft

_gevestigd.

Tot slot wil ik de heer J.

_Haasjes

van ProRailende heer

N. LentinkvanBam Rail bedankenvoor hun

inzet/infor-matiemet

betrekking

totde aard ende herkomstvanhet

zandende

steenslag.

Bronnen

‘Fossielenatlas’,

1954-’84. Artikelenserie: ‘De fossiele

schelpen

van de Nederlandse stranden en

zeegaten’,

Serie IenII.-

Basteria,

div.nrs. endeel I als

gebun-delde

_uitgave

vande NMV in 1965.

Marquet,R.,

1998.

DepliocenegastropodenfaunavanKal-lo

_{(Oost-Vlaanderen, België).}

-B.V.P.,

Antwerpen.

KVR, 1979.

_Vragen

vanhet lid Van

_{Dijke (RPF)}

over de

invoervan vervuild slib/Antwoord.- TweedeKamer,

vergaderjaar 1997-1998, Aanhangsel;

SDU

_Uitgevers,

‘s-Gravenhage:

p. 791-792.

Marquet,

R.,2002. The

neogene

Amphineura

and Bivalvia

(Protobranchia

and

_{Pteriomorpha)}

ffom Kallo and Doel

(Oost-Vlaanderen, Belgium).

-

Palaeontos,

2.

Marquet, R.,

2004.

_Ecology

andevolution of Pliocene

bi-valves ffom the

_Antwerp

Basin.- Buil.K.B.I.N.,

Aard-wetensch., 74-suppl.:

205-212.

Marquet,

R., 2005. _{The neogene Bivalvia}

_(Heterodonta

and

_{Anomalodesmata)}

and

_Scaphopoda

ffom Kalloand Doel

(Oost-Vlaanderen, Belgium).

-

Palaeontos,

6.

Vlaams

_Parlement,

1997.

“Scheldebaggerspecie

-

Bestem-ming”. Schriftelijke

vraagnr. 144van4 december 1997

door_mevrouwVera Dua.

Website:

_{www.vlaamsparlement.be.}

*Harry

Raad,

Capelleweg

9, 4416PN

_Kruiningen,