Een grote sprong voorwaarts? Typografie in Amsterdam (1609-1621), of: Op zoek naar het ideale typenrepertorium

(1)

Alle letters zijn op ware grootte afgebeeld.

In de kolom rechtsonder is aangegeven in welk boek, in welk jaar, van welke drukker het gespecificeerde let-tertype is aangetroffen. Daarbij verwijzen de signaturen naar de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

Atlas van drukletters

(2)

T 1

Body: niet te meten Face: [20x12,4=]248 mm x: 7,2 mm

H: 9,5 mm

Vervliet: T3: Vostre’s 2-line Great Primer Textura

Dit is zeer waarschijnlijk Vervliets T3, een groot ca-non gesneden door Simon Vostre. Vervliet meet ech-ter een body van 220 mm; bijna 30 mm minder dan mijn eigen face meting. Dat zou betekenen dat deze letter op een kleinere body is gegoten. In het gebruik wordt deze letter door elke drukker gebruikt om de titel van een boek in te zetten. Uitzonderingen zijn natuurlijk de boeken die in een geheel andere letter-soort zijn gedrukt.

Komt voor in:

Ravesteyn 1615: O 60-2296 / Port. ton. 56-29 1620: Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21 / O 65-681 Blaeu 1620: O 63-7944 (4) Biestkens

1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 / Pfl. port. 4to 1615; 1 Breughel 1610: O 61-673 1615: Port. ton. 45-38 Fransz 1615: O 62-2359 (2) Jansz 1610: Pfl. V 14a 1615: O 60-952 Muller 1610: OK 06-1590 Troost 1610: OK 62-1282 (1) / Pfl. W 7 / OK 63-5596 (6) 1620: OK 62-770 (3)

(3)

T 2

Body: niet te meten Face: [20x7=]140 mm x: 4,5 mm

H: 5,5 mm

Vervliet: T8; Vostre’s 2-line Great Primer Textura

Vervliet meet een body van 130 mm. Komt voor in:

Ravesteyn

1615: O 60-2296 / Port. ton. 56-29

1620: Port. ton. 56-29 / Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21 / O 65-681

Blaeu

1620: O 63-7944 (4) Biestkens

1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 / Pfl. port. 4to 1615; 1 Fransz 1615: O 62-2359 (2) Jansz 1610: Pfl. V 14a 1615: O 60-952 1620: O 63-5653 Troost 1610: OK 62-1282 (1) / Pfl. W 7 / OK 63-5596 (6) 1620: OK 62-770 (3)

(4)

T 3

Body: [20x7,6=]152 mm Face: [20x5,7=]114 mm x: 3,7 mm

H: 4,6 mm

Vervliet: T16; Van den Keere’s Great Primer Textura

Komt voor in:

Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Jansz 1610: Pfl. V 14a 1615: O 60-952 1620: O 63-5653

(5)

T 4

H: 3,7 mm Niet bij Vervliet

Deze letter doet sterk denken aan het werk van Hen-drik van den Keere. De N en de Z met de puntjes erin komen ook voor in Vervliets T16 (T3 hier), terwijl de T weer doet denken aan Vervliets T23 (T5 hier). Beide zijn letters van Van den Keere.

Komt voor in:

Breughel 1610: O 61-673 1615: Port. ton. 45-38 Fransz 1615: O 62-2359 (2) Jansz 1620: O 63-5653

(6)

T 5

H: 3,7 mm

Vervliet: T23: Van den Keere’s English Textura

Komt voor in:

Ravesteyn 1615: O 60-2296

1620: Port. ton. 56-29 / Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21

Blaeu

1620: O 63-7944 (4) Biestkens

1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 / Pfl. port. 4to 1615; 1 Jansz 1610: Pfl. V 14a 1615: O 60-952 1620: O 63-5653 Muller 1610: OK 06-1590 Otsz 1620: OK 65-841 Troost 1610: OK 62-1282 (1) / Pfl. W 7 / OK 63-5596 (6) 1620: OK 62-770 (3)

(7)

T 6

Body: Body[20x4=]80 mm Face: [20x3,9=]78

x: 4,25 mm H: 3,5 mm

Vervliet: T28; Van den Keere’s Pica Textura

Komt voor in:

Blaeu

1620: O 63-7944 (4) Biestkens

1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 / Pfl. port. 4to 1615; 1 Breughel

1610: O 61-673 Jansz

(8)

T 7

H: 3 mm

Vervliet: T40: Van den Keere’s Small Pica Textura

Komt voor in:

Ravesteyn 1615: O 60-2296 / Port. ton. 56-29 1620: Port. ton. 85-11 / Pfl. B Z 21 / O 65-681 Biestkens 1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 Breughel 1610: O 61-673 1615: Port. ton. 45-38 Fransz 1615: O 62-2359 (2) Jansz 1610: Pfl. V 14a 1615: O 60-952 1620: O 63-5653 Muller 1610: OK 06-1590 Otsz 1620: OK 65-841 Troost 1610: OK 62-1282 (1) / Pfl. W 7 / OK 63-5596 (6) 1620: OK 62-770 (3) 2x vergroot

(9)

T 8

H: 2,5 mm

Vervliet: T46; Imitatie van Van den Keere’s Bourgeois Textura

Dit is een variant op een letter van Van den Keere, waarschijnlijk een imitatie. Volgens Vervliet komt deze letter in een letterproef van Wolschaten in Ant-werpen en Voskens in Amsterdam. Voskens had de lettergieterij van Blaeu overgenomen, dus mogelijk komt deze letter nog uit de gieterij van Briot.

Komt voor in:

Ravesteyn

1620: O 62-2359 (1) / Port. ton. 56-29 / Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21 / O 65-681 Biestkens 1615: Pfl. port. 4to 1615; 1 Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Troost 1610: OK 63-5596 (6) 1620: OK 62-770 (3) 2x vergroot

(10)

T 9

Komt voor in:

Ravesteyn 1615: O 60-2296 Biestkens

1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 / Pfl. port. 4to 1615; 1 Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Jansz 1615: O 60-952 1620: O 63-5653 Otsz 1620: OK 65-841 Troost 1610: OK 62-1282 (1) 2x vergroot

(11)

T 10

H: 1,7 mm

Vervliet: T50; Van den Keere’s Minion Textura

Komt voor in:

Ravesteyn 1615: O 60-2296 1620: O 65-681

(12)

F 1

H: 12,4 mm Niet bij vervliet

De Fraktur komt maar in één enkel boek van Blaeu voor. Dat hij minimaal vijf verschillende lettertypen hiervan bezat om af en toe eens een Duits boek te drukken, lijkt onwaarschijnlijk. Vermoedelijk heeft hij dit slechts uitgegeven nadat het door een ander gedrukt was.

Komt voor in:

Blaeu

(13)

F 2

H: 6 mm

Niet bij Vervliet

Komt voor in:

Blaeu

(14)

F 3

Komt voor in:

Blaeu

(15)

F 4

Komt voor in:

Blaeu

(16)

F 5

Body: [20x3,7=]74 mm Face: [20x3,4=]68 mm x: 2 mm

H: 2,8 mm

Carter & Vervliet:

Komt voor in:

Blaeu

1615: O 62-2208

(17)

c 1

Body: [20x6=]120 mm Face: [20x5,5=]110 mm x: 2,4 mm

H: 4,9 mm

Carter & Vervliet: A6; The Bastarde

De Civilité komt alleen voor in het drukwerk van Ra-vensteyn en dan ook alleen na 1620. In tegenstelling tot zijn andere letters, die er versleten uitzien, ziet de Civilité er ook vers uit. Vermoedelijk heeft hij deze dan ook recent nieuw aangeschaft. Misschien van-wege de niewigheid drukt hij ook in alle boeken uit 1620 zijn eigen adres in Civilité.

Carter & Vervliet vinden de letter in 1619 voor het eerst in het werk van Ravesteyn. De aankoop zal dan ook vermoedelijk uit dat jaar zijn.

Een enkele kleinere A (hier afgebeeld onder de gewo-ne A) doet vermoeden dat Ravesteyn ook een Civilité van een kleiner corps bezat.

Komt voor in:

Ravesteyn

1620: Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21 / O 65-681

(18)

R 1

Body: niet te meten Face: [20x=11,4]228 mm H: 11,4 mm

Vervliet: R5; Van den Keere’s 2-line Great Primer Roman Capitals

Komt voor in:

Ravesteyn

1615: Port. ton. 56-29

1620: Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 Blaeu 1610: KL 08-245 (1) 1615: O 62-6708 1620: Port. ton. 45-16 Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Jansz 1620: O 63-5653

(19)

R 2

Body: [20x19,7=]394 mm Face: niet te meten x: 7,7 mm

H: 14 mm

Niet bij Vervliet

Deze letter komt alleen voor bij Broer Jansz in een uitgave uit 1620 (een vertaling van Lucanus’ werk over de burgeroolrog tussen Caesar en Pompeius). De letter ziet er nieuw en gaaf uit, in tegenstelling tot de kleinere romeinen die in het boek gebruikt zijn. Mogelijk ging het hier om een nieuwe aankoop. Opvallend zijn de M, waarvan de benen wat uiteen-staan en de c die een soort bolletje aan de bovenkant heeft.

Komt voor in:

Jansz

(20)

R 3

Body: niet te meten Face: [20x4,2=]84 mm H: 4,2 mm

Niet bij Vervliet

Komt voor in:

Ravesteyn 1615: O 62-2359 (1)

1620: Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / O 65-681 Blaeu

1620: OK 62-9930 Jansz

(21)

R 4

Body: [20x=] mm Face: [20x=] mm x: mm H: mm Vervliet:

Van dit lettertype heb ik twee verschillende C’s ge-vonden.

Komt voor in:

Ravesteyn

1620: Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / Pfl. B Z 21 / O 65-681 Blaeu 1610: KL 08-245 (1) 1615: O 62-6708 1620: Port. ton. 45-16 / OK 62-9930 Biestkens 1615: Pfl. A p 1 Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Jansz 1615: O 60-952 1620: O 63-5653 Otsz 1620: OK 65-841

(22)

R 5

Body: [20x8,5=]170 mm Face: niet te meten x: 3,1 mm

H: 5,4 mm

Vervliet: R16; Tavernier’s 2-line Pica Roman

Komt voor in:

Ravesteyn 1615: O 62-2359 (1) / Port. ton. 56-29 1620: Port. ton. 85-11 Blaeu 1610: KL 08-245 (1) 1615: O 62-6708 1620: Port. ton. 45-16 / O 63-7944 (4) / OK 62-9930 Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Fransz 1615: O 62-2359 (2) / O 93-43 (9) Jansz 1620: O 63-5653

(23)

R 6

Deze letter heb ik nergens kunnen vinden, maar de stijl doet denken aan het werk van Granjon. Opval-lend is ook de alternatieve n met een staartje.

Komt voor in:

Blaeu 1610: KL 08-245 (1) 1620: O 63-7944 (4) / OK 62-9930 Biestkens 1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 Fransz 1615: O 62-2359 (2) / O 93-43 (9) Jansz 1615: O 60-952 Troost 1610: OK 63-5596 (6)

(24)

R 7

Body: [20x4,05=]81 mm Face: [20x4=]80 mm x: 2,3 mm

H: 4 mm

Niet bij Vervliet

Komt voor in:

Blaeu 1610: KL 08-245 (1) 1615: O 62-6708 1620: Port. ton. 45-16 / O 63-7944 (4) Biestkens 1615: Pfl. A p 1 Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Fransz 1615: O 62-2359 (2) / O 93-43 (9) Jansz 1610: Pfl. V 14a 1615: O 60-952 Troost 1610: OK 62-1282 (1) / Pfl. W 7

(25)

R 8a

Body: [20x4,9=]98 mm Face: [20x4,7=]94 mm x: 2,3mm

Het verschil tussen R8a, b en c is zeer miniem. Ver-moedelijk gaat het hier om een mengsel van letterty-pen. Ik durf dan ook zeker niet mijn hand in het vuur te steken voor de verschillende metingen.

Typische letters die sterk verschillen zijn de E, vooral de midenbalk en R waarvan de poot varieert.

Komt voor in:

Blaeu 1615: O 62-6708 1620: Port. ton. 45-16 / O 63-7944 (4) / OK 62-9930 Jansz 1615: O 60-952 1620: O 63-5653 5x vergroot R8b R8c R8a

(26)

R 8b

Komt voor in:

Ravesteyn

1615: O 60-2296 / O 62-2359 (1) / Port. ton. 56-29 1620: Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21 / O 65-681

Biestkens

1615: Pfl. port. 4to 1615; 1 Breughel

(27)

R 8c

H: 3 mm

Niet bij Vervliet

Deze letter doet enigzins denken aan Vervliets R24, een obscure letter die halverwege de zestiende eeuw opduikt in Antwerpen. Het door Vervliet gegeven voorbeeld is echter te beperkt voor een goede vege-lijking.

Komt voor in:

Blaeu 1610: KL 08-245 (1) Biestkens 1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Fransz 1615: O 62-2359 (2) / O 93-43 (9) Jansz 1610: Pfl. V 14a Troost 1610: OK 62-1282 (1) / OK 63-5596 (6)

(28)

R 9

Komt voor in:

Blaeu 1620: O 63-7944 (4) Jansz 1615: O 60-952 Otsz 1620: OK 65-841 2x vergroot

(29)

R 10

Ravesteyn

1615: O 60-2296 / O 62-2359 (1) / Port. ton. 56-29 1620: Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21 / O 65-681

Blaeu

1610: KL 08-245 (1)

1620: O 63-7944 (4) / OK 62-9930 Biestkens

1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 / Pfl. port. 4to 1615; 1 Breughel 1610: O 61-673 Fransz 1615: O 62-2359 (2) Jansz 1615: O 60-952 1620: O 63-5653 Muller 1610: OK 06-1590 Otsz 1620: OK 65-841 Troost 1610: OK 62-1282 (1) / Pfl. W 7 / OK 63-5596 (6) 1620: OK 62-770 (3) 2x vergroot

(30)

R 11

Body: [20x=]56 mm Face: [20x=]54 mm x: 1,2 mm

Ravesteyn 1615: O 60-2296 / Port. ton. 56-29 1620: O 65-681 Blaeu 1610: KL 08-245 (1) 1615: O 62-6708 1620: O 63-7944 (4) / OK 62-9930 Biestkens

1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 2 / Pfl. port. 4to 1615; 1

Fransz 1615: O 93-43 (9) Jansz 1615: O 60-952 Otsz 1620: OK 65-841 Troost 1610: OK 62-1282 (1) 2x vergroot

(31)

IT 1

Deze letter lijkt sprekend op Vervliets IT2, een po-pulaire letter van Guyot. Vervliet vermeldt echter een kleinere corpsgrootte, een kleinere x-hoogte en grotere kapitalen. Mogelijk is het hier afgebeelde let-tertype een goedgemaakte imitatie van de letter van Guyot.

Komt voor in:

Blaeu

(32)

IT 2

Body: niet te meten Face: [20x=6,5]130 mm x: 2,6 mm

Deze letter lijkt sterk op het werk van Tavernier. Ty-pisch daarvoor is de M met een linkeroor. Andere as-pecten, zoals een schreef op de staart van de R, ont-breken echter weer.

Komt voor in:

Blaeu 1610: KL 08-245 (1) Biestkens 1615: Pfl. A p 1 Fransz 1615: O 93-43 (9) Jansz 1615: O 60-952 1620: O 63-5653

(33)

IT 3

Deze letter komt wat betreft formaat overeen met Vervliets T3, maar lijkt wat betreft uiterlijk meer op T2 (beide letters van Guyot). Misschien zijn enkele letters in de loop der jaren vervangen, of gaat het we-derom om een imitatie.

Komt voor in:

Blaeu

1615: O 62-6708

(34)

IT 4

Body: [20x4,7=]94 mm Face: [20x=4,5]90 mm x: 2 mm

Deze letter is niet bij Vervleit te vinden, maar lijkt sterk op werk van Tavernier. De M heeft het karakte-ristieke linkeroor en de R een schreef aan de staart.

Komt voor in:

Ravesteyn

1615: O 60-2296 / O 62-2359 (1) / Port. ton. 56-29

1620: Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21 Blaeu 1610: KL 08-245 (1) 1615: O 62-6708 1620: Port. ton. 45-16 / O 63-7944 (4) / OK 62-9930 Biestkens 1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 1 Breughel 1615: Port. ton. 45-38 Jansz 1615: O 60-952 1620: O 63-5653 Troost 1610: OK 62-1282 (1)

(35)

IT 5

Komt voor in:

Ravesteyn

1620: Vondel 4 B 12 / Port. ton. 85-11 / Pfl. C d 24 / Pfl. B Z 21 / O 65-681 Blaeu 1620: O 63-7944 (4) / OK 62-9930 Jansz 1620: O 63-5653 Otsz 1620: OK 65-841 2x vergroot

(36)

IT 6

Body: [20x3,13=]62,6 mm Face: [20x=3,1]62 mm x: 1,3 mm

H: 2,1 mm

Vervliet: IT15; Tavernier’s Long Primer Italic

Komt voor in:

Biestkens

1615: Pfl. A p 1 / Pfl. port. 4to 1615; 1 Jansz

1620: O 63-5653

(37)

IT 7

Body: [20x2,76=]55,3 mm Face: [20x2,8=]56 mm x: 1,1 mm

Komt voor in:

Blaeu

1620: OK 62-9930 Biestkens

1615: Pfl. A p 1

(38)

IT 8

Body: [20x2,8=]56 mm Face: [20x=2,6]52 mm x: 1,1 mm

Komt voor in:

Otsz

1620: OK 65-841

(39)

GR 1

Body: [20x5=]100 mm Face: [20x3,8=]76 mm x: 1,9 mm

Niet bij vervliet

Komt voor in:

Troost

1620: OK 62-770 (3)

(40)

Biestkens Blaeu Breughel Fransz Jansz Muller Otsz Ravesteyn Troost 15 10 15 20 10 15 15 10 15 20 10 20 15 20 10 20 T1 15 20 10 15 15 10 15 10 15 20 10 20 T2 15 20 15 10 15 20 15 20 10 20 T3 15 10 15 20 T4 10 15 15 20 T5 15 20 10 15 20 20 15 20 10 20 T6 15 20 10 15 10 T7 15 10 15 15 10 15 20 10 20 15 20 10 20 T8 15 15 20 10 20 T9 15 15 15 20 20 15 10 T10 15 20 F1 15 F2 15 F3 15 F4 15 F5 15 C1 20 R1 10 15 20 15 20 15 20 R2 20 R3 20 15 15 20 R4 15 10 15 20 15 15 20 20 20 R5 10 20 15 15 20 15 20 R6 15 10 20 15 15 10 R7 15 10 15 20 15 15 10 15 10 R8a 15 20 15 20 R8b 15 20 R8c 15 10 10 15 15 10 10 R9 15 20 15 R10 15 10 20 10 15 15 20 10 20 15 20 10 20 R11 15 10 15 20 15 15 20 15 20 10 20 IT1 10 IT2 15 10 15 15 20 IT3 15 20 IT4 15 10 15 20 15 15 15 20 15 20 10 IT5 20 20 20 20 IT6 15 20 IT7 15 20 IT8 20 GR1 10

Tabel waarin de verschillende lettertypen per drukker te volgen zijn. De getallen – verwijzend naar 1615, 1620 en 1625 – geven aan in welk jaar dat lettertype bij die drukker is aangetroffen. De jaartallen onder de naam van de drukker geven aan uit welke jaren het drukwerk van die persoon is bestudeerd.