De rentabibliteitsgrens van drainage bij grasland

M LTUURTECHNIEK EN WATERHUISHOUDING

NN31545.0093

'

"

'

JBSB—

ir. \I. C. Visser

1,. De algemene mening is, naar ons voorkomt, dat drainage van grasland niet i

rendabel i s . Een lage winterwater stand als gevolg van drainage brengt een nog lagere zomerstand met zich. Daar gras geacht wordt weinig invloed te onder-gaan van wateroverlast in de winter en veel schade ondervindt van droogte in de zomer, zou een te lage winterwaterstand spoedig tot depressies aanleiding geven. Argumenten tegen deze gedachtegang zijn vooral de snel toenemende verliezen door vertrappen en de achteruitgang van de kwaliteit van gras en hooi bij hogere grondwaterstanden.

In het rapport betreffende de Landbouwwaterhuishouding van Nederland, deel 1, vindt men welke samenhang tussen winterwaterstand, zomerwaterstand en op-brengstdaling op grond van alle beschikbare gegevens werd aangenomen. Het verschil tussen zomer- en wintergrondwaterdiepte is daarbij alleen door aan-voer van water naar het perceel willekeurig te variëren. Wordt in de zomer

geen water door kunstmatige aanvoer beschikbaar gesteld, dan zal men met het verlagen van de winterwaterstand wegens vrees voor latere verdroging niet ver kunnen gaan en zal drainage dus een beperkte economische betekenis hebben.

2. Zou het juist zijn, dat drainage van grasland gemiddeld niet rendabel is, dan zou dit niet willen zeggen dat drainage in extreme gevallen niet rendabel zou zijn. Waar de opbrengsten groot en de drainagekosten laag zijn, zouden moge-lijkheden bestaan, die de praktijk slechts ten dele zal onderkennen. Nu het draineren vanwege de overheid geen subsidie meer krijgt en daarmede het on-derzoek naar de grootst toelaatbare drainafstand is komen te vervallen, wordt de drainafstand vrij uniform gekozen, ongeacht de verschillen in doorlatendheid,

die in werkelijkheid b e s t a a n . Hierdoor worden de goedkoop uit te v o e r e n d r a i -n a g e s o-nvoldoe-nde h e r k e -n d . Ditzelfde geldt voor die gevalle-n, w a a r -na d r a i -n a g e een hoge produktie mogelijk zou zijn, m a a r deze zonder drainage nog niet b e -s t a a t . Hier ziet men vaak het gun-stige drainagegeval over het hoofd, omdat m e n zich onvoldoende een v o o r s t e l l i n g kan maken van de produktivitèit bij optimale ontwatering. O m t r e n t de invloed van de hogere g r o n d w a t e r s t a n d op de gezond-h e i d s t o e s t a n d van gezond-het vee en de bewerkingskosten van gezond-het g r a s l a n d i s te weinig bekend om deze factoren een grote invloed op het gemiddelde standpunt van de praktijk ten aanzien van de r e n t a b i l i t e i t van drainage te mogen toekennen. Het i s dus niet ondenkbaar, dat ook wanneer gemiddeld het d r a i n e r e n van g r a s l a n d - conform het standpunt van de praktijk - niet rendabel i s , men toch wel grote oppervlakken met v o o r d e e l b e t e r zou kunnen o n t w a t e r e n .

3. O m t r e n t de kosten en baten van drainage zijn vele detailgegevens bekend. De grote moeilijkheid is e c h t e r het v a s t s t e l l e n van de w a a r d e van een ton g r a s e x -t r a . Wij willen, omda-t deze w a a r d e zo onzeker i s , eens nagaan of nie-t j u i s -t in de w a a r d e , die een d r a i n a g e rendabel m a a k t , een c r i t e r i u m voor de t o e l a a t b a a r h e i d van drainage te vinden zou zijn, Wij willen dit e e r s t aan een b e r e d e -n e e r d voorbeeld verduidelijke-n om d a a r -n a op ee-n formule over te gaa-n. Drainage kost gemiddeld ƒ 1000 p e r ha; rente en afschrijving kunnen op ƒ 50 p e r j a a r worden g e s t e l d . De drainage zal de b o e r e c h t e r wat m e e r moeten o p l e -v e r e n dan alleen de r e n t e en afschrij-ving, gezien de illiquiditeit en de on-voldoen- onvoldoen-de z e k e r h e i d van het juiste kwantitatieve nut van een onvoldoen-dergelijke i n v e s t e r i n g . Wij stellen d u s , dat de b o e r gemiddeld ƒ 80 p e r ha aan i n k o m e n s t o e n a m e zal w e n s e n e e r hij tot d r a i n a g e o v e r g a a t .

De baten b e r e k e n e n wij uit een landsgemiddelde, omdat wij a a n n e m e n , dat de boer bij zijn oordeel in s t e r k e m a t e g e n e r a l i s e e r t . Dit g e n e r a l i s e r e n moet m e n zo v e r s t a a n , dat de b o e r zich ten dele laat leiden door het o o r d e e l van zijn c o l l e g a ' s in engere of wijdere k r i n g , ten dele door eigen e r v a r i n g . Waar eigen o o r deel moeilijk te b e r e i k e n v a l t , krijgt het oordeel van de groep een g r o t e r g e wicht. Wij menen, dat dit bij drainage wegens de geringe afstand tot de r e n t a b i -l i t e i t s g r e n s het geva-l i s . Aan het -landsgemidde-lde kan worden aangetoond, dat deze r e n t a b i l i t e i t s g r e n s vrijwel b e r e i k t i s .

3

-Het C O . L . N . -onderzoek toonde aan, dat 20% van Nederland aan w a t e r o v e r l a s t lijdt en ongeveer 20% d e p r e s s i e van de opbrengst van bouw- en g r a s l a n d s a m e n ondergaat v e r g e l e k e n m e t een goede ontwatering. Dit zou wijzen op een o p -brengstdaling over het gehele land b e r e k e n d van gemiddeld 4%. G r a s l a n d kan e c h t e r v r i j goed tegen w a t e r o v e r l a s t . Men kan dan ook voor g r a s l a n d de helft van de d e p r e s s i e n e m e n , dus 2%, Daar v e r d e r bij drainage niet s t e e d s door ongelijke maaiveldshoogte of ongeschikte slootstanden de volle o p b r e n g s t v e r -m e e r d e r i n g wordt gehaald en dit ge-middeld niet -m e e r dan de helft z a l zijn, komen wij op een opbrengstverhoging door drainage van 1%.

Een berekening van d r . De Boer op grond van zijn g r a s l a n d k a r t e r i n g e n geeft de volgende u i t k o m s t . Van het g r a s l a n d a r e a a l i s 10% te nat en 12% yochtig. In tien opeenvolgende j a r e n zal op het natte land 4 m a a l een d e p r e s s i e van 20% en v i e r m a a l een d e p r e s s i e van 5% optreden of 100% in 10 j a a r en 10% p e r j a a r . Op 10% van het oppervlak maakt dit 1% gemiddeld uit. Van de 12% vochtig g r a s -land zal ook nog wat d e p r e s s i e te verwachten zijn, bijvoorbeeld 4 j a a r m e t 10%, zodat de d e p r e s s i e gemiddeld 1,4% wordt en e r m e t d r a i n a g e dus de helft of 0,7% aan m e e r o p b r e n g s t te b e r e i k e n v a l t . Het cijfer van d r , De B o e r valt dus i e t s l a g e r uit, m a a r de o v e r e e n s t e m m i n g i s niet onredelijk.

De gemiddelde droge stof opbrengst i s volgens proefveldonderzoek gemiddeld over vele j a r e n 9 ton p e r h a . Bij de gebruikelijke beweiding en hooiwinning komt de boer h i e r v a n 60% ten nutte of 5 , 4 ton. Op een oppervlak van 1 300 000 ha betekent dit 7 000 000 ton droge stof, waarvan 0,85% m e t d r a i n a g e te winnen valt of 60 000 ton. Stelt m e n de p r i j s van dit g r a s op P gulden p e r ton droge

stof, dan l e v e r t drainage 60 000 P gulden op.

De gewenste o p b r e n g s t t o e n a m e w e r d e e r d e r op ƒ 80 p e r ha gesteld, zodat v o o r de gevonden w a a r d e van de opbrengsttoename 750 P ha kan worden g e d r a i n e e r d . Wanneer nu van de 1 300 000 ha g r a s l a n d 10% a l s drainagebehoeftig wordt a a n g e m e r k t , dan zou de drainage van 130 000 ha 750 P gulden mogen k o s t e n . H i e r -uit volgt voor P de w a a r d e van ƒ 173.

De v e r v a n g i n g s w a a r d e van 1 ton droge stof uit w e i d e g r a s wordt op o m s t r e e k s ƒ 180 gesteld, een b e d r a g dat b e t e r m e t de ƒ 173 overeenkomt dan op grond v a n de onnauwkeurigheid van de gebruikte cijfers zou behoeven te volgen. De o v e r -eenkomst bevestigt e c h t e r wel het standpunt, dat bij de huidige omvang van de ontwatering de r e n t a b i l i t e i t s g r e n s voor g r a s l a n d wel b e r e i k t i s .

Men kan deze overweging in de volgende formule s a m e n v a t t e n : ^ _ V x K x R x o . o p

w

180 x reductie x O x d e p r . x W

Q = kosten van een e x t r a ton droge stof in delen van de v e r v a n g i n g s w a a r d e , die - zie de n o e m e r - op ƒ 180 i s gesteld. P r o d u c e e r t de b o e r door de d r a i n a g e een e x t r a ton droge stof tegen ƒ 200, dan i s de d r a i n a g e t e g e n o v e r de v e r -vangingswaarde van ƒ 180 dus onrendabel. Kost de ton e x t r a hem ƒ 150, dan is de drainage r e n d a b e l . In het e e r s t e geval is Q = 200/180 = 1, 11, in het tweede geval 150/l80 = 0 , 8 3 .

V = de verhouding t u s s e n het aantal ha dat men d r a i n e e r t en het aantal ha daa.r-van dat drainagebehoeftig w a s . Zou het te d r a i n e r e n p e r c e e l volkomen gelijkmatig zijn, dan zou elke m e t e r d r a i n zijn volle effect hebben, E r zullen e c h -t e r wel m e -t e r s d r a i n op p l a a -t s e n liggen, die wijd g e d r a i n e e r d kunnen w o r d e n , m a a r die liggen t u s s e n twee plekken, die een d i c h t e r e d r a i n a g e behoeven. Hier kan men geen optimaal drainagenet aanleggen.

V e r d e r zal m e n niet s t e e d s volgens foutloze aanwijzingen d r a i n e r e n . Deed men dit wel en w a r e n de p e r c e l e n n a a r drainagebehoefte homogeen, dan zou de verhouding V t u s s e n g e d r a i n e e r d en drainagebehoeftig gelijk 1 zijn. D r a i n e e r d e men geheel volgens toeval, dan zouden slechts 10% van de g e d r a i n e e r -de p e r c e l e n drainagebehoeftig zijn en V = 10. Voor V kan men een b e d r a g van

1,25 stellen, aannemende dat de drainagebehoefte goed wordt b e o o r d e e l d . K = k o s t e n van d r a i n a g e

o. op = p e r c e n t a g e r e n t e en afschrijving

R = factor, die aangeeft hoeveel m a a l de boer zijn gemaakte kosten in de m e e r o p -b r e n g s t wil terugontvangen om tot drainage te -b e s l u i t e n . Zouden de k o s t e n ƒ 50 zijn, dan zou een opbrengstverhoging van eveneens ƒ 50 voor hem niet i n t e r e s s a n t zijn. De m e e r o p b r e n g s t i s een onzeker toekomstig profijt. Men zou kunnen stellen dat bij een bate van ƒ 80 het v e r s c h i l groot genoeg i s g e -worden om de kans op een negatief b e d r a g voor baten min kosten voldoende klein te m a k e n . R zou dan een w a a r d e hebben van 80/50 = 1,6.

- 5

reductie = deel van de d e p r e s s i e van de opbrengst door v o c h t o v e r m a a t , dat door drainage b e s t r e d e n kan worden, uitgedrukt in % gedeeld door 100 of delen van de eenheid. Zoals uit figuur 34 van C O . L . N . - r a p p o r t , deel 1, blijkt, gelukt het niet steeds w a t e r o v e r l a s t m e t drainage te b e s t r i j d e n . Na een heftige regenbui heeft men w a t e r o v e r l a s t , ongeacht het al of niet aanwezig zijn van d r a i n a g e . De g r o n d w a t e r s t a n d zal stijgen om afv o e r mogelijk te m a k e n . Het g r a s zal gemiddeld de gewenste g r o nd w a t e r diepte ondervinden, m a a r geen constante g r o n d w a t e r d i e p t e . Deze s c h o m -melingen v e r o o r z a k e n een d e p r e s s i e .

O = opbrengst in tonnen droge stof na de d r a i n a g e

depr.= d e p r e s s i e in de opbrengst a l s gevolg van de w a t e r o v e r l a s t , uitgedrukt in p r o c e n t e n gedeeld door 100 of, wat hetzelfde i s , in delen van de e e n -heid. Een d e p r e s s i e van 10% wordt dus in de formule ingevoerd a l s 0, 1. W = r e n d e m e n t van het beweiden en hooien in % / l 0 0 . Een deel van de droge

stof verdwijnt a l s gevolg van de beweiding en de hooiing en i s s l e c h t s voor een deel afhankelijk van al of niet d r a i n e r e n , Dit v e r l i e s wordt door d r a i n a g e dan ook niet v e r m i n d e r d .

Een rekenvoorbeeld m e t een aantal gemiddeld ongeveer geldende w a a r d e n kan aantonen hoe men de formule kan gebruiken.

Het m i n s t goed te schatten zijn de w a a r d e n v o o r V, R, o. op en de r e d u c t i e . Wij willen h i e r de volgende getallen a l s a a n v a a r d b a r e benadering kiezen:

V = 1,50 o . o p = 0,06 R = l , 6 0 reductie = 0,80

B e t e r te schatten, m a a r van geval tot geval v e r s c h i l l e n d , zijn K, O, d e p r . en W. V/ij willen h i e r e c h t e r de d e p r e s s i e b e r e k e n e n , die drainage j u i s t t o e l a a t b a a r maakt en waarbij Q dus gelijk 1 i s . De volgende w a a r d e n worden nu g e -kozen:

Q = 1 O = 8 K = 800 W = 0,7

7

-Î1

nemen van ziekten, enz. kan m e n aan de n o e m e r toevoegen door optelling. De kosten van a r b e i d s l o o n zijn h i e r b i j s t e e d s vrij l a a g , omdat h i e r niet op a n d e r e wijze aanwendbare a r b e i d s t i j d v o o r kan worden gebruikt. Gezien de o n z e k e r h e i d van vele getallen kan men deze invloeden v o o r e e r s t wel v e r w a a r l o z e n .

Het zou n i e t t e m i n van veel w a a r d e zijn, indien eens een schatting van de k o s t e n en baten, a n d e r s dan van d r a i n e r e n en van de opbrengst aan g r a s zou kunnen worden opgesteld. Men m a g aannemen, dat het vullen van g r e p p e l s niet vaak op drainage zal volgen, zodat voor bewerkingsvoordelen z e e r weinig m a g worden gerekend. Over de invloed op de gezondheid van het vee i s weinig bekend. Soms is h i e r a a n op a n d e r e wijze dan door drainage m e t weinig k o s t e n wat te doen.

Wordt het d r a i n a g e stel sel ook voor infiltratie gebruikt, dan kunnen geheel a n d e r e verhoudingen ontstaan, welke e c h t e r nog niet te overzien zijn. Wel zal m e n de tijd van afschrijven v e e l k o r t e r moeten nemen, de m e e r o p b r e n g s t door i n f i l t r a tie een flinke reductie geven wegens technische onvolkomenheden en de r e n t a b i -l i t e i t s e i s e n wegens de huidige onzekerheid nog wat hoger n e m e n . Van be-lang i s dat het g r a s l a n d a r e a a l , dat in de w i n t e r behoefte heeft aan d r a i n a g e en in de z o m e r aan w a t e r t o e v o e r , v e e l a l gemiddeld vrijwel optimaal ontwaterd is en dus geen grote m e e r o p b r e n g s t zal geven. Uitzondering v o r m e n slecht doorlatende v o c h t a r m e gronden a l s komklei en knipklei.

5. Het b e d r a g P , w a a r a a n de r e n t a b i l i t e i t wordt b e o o r d e e l d , zal men m o e t e n l a t e n afhangen van de a a r d en intensiteit van het bedrijf. Het b e d r a g dient niet a l s een constante w a a r d e te worden behandeld. Voor een bepaald geval zullen t r o u -wens alle getalwaarden op e l k a a r ingesteld moeten w o r d e n . Zo zal een groot

b e w e i d i n g s v e r l i e s v e e l a l niet samengaan m e t een hoge oorspronkelijke o p b r e n g s t en een lage r e n t e en afschrijving.