NOORD-GRONINGEN
DEELRAPPORT
LANDBOUW.ECONOMISCH INSTITUUT 'S-GRAVENHAGE
PUBLIKATIE TOEGESTAAN, MITS MET DUIDELIJKE BRONVERMELDING
O O I Z s o (5
I ÎT
O O R D - G E O ï ï IS S E 5
Deelrapport
Lanclbouw-Economisch m s t i t u u t
INHOUD HOOFDSTUK HOOFDS3UK HOOFDSTUK HOOFDSTUK HOOFDSTUK HOOFDSTUK WOORD VOORAF
I DE BODEMGESTELDHEID EU HET GRONDGEBRUIK I I DE PRODUKTIE-OMSTANDIGHEDEN § 1 . B e d r i j f s g r o o t t e 2» Verkaveling, o n t s l u i t i n g en waterhuishouding 3 . J u r i d i s c h e s t r u c t u u r van h e t grondgebruik 4» Openbare nutsvoorzieningen I I I DE BEDRIJFSRESULTATEN
IV HET AANKOPEN VAN BOERDERIJEN DOOR INSTITUTIONELE BELEGGERS
V DE AFVLOEIING EN BEROEPSKEUZE VAN BOERENZOONS VI DE WERKGELEGENHEID EN DE ARBEIDSVOORZIENING IN
DE LANDBOUW § 1 . I n l e i d i n g
§ 2« Mechanisatie en r a t i o n a l i s a t i e
§ 3 . De h u i d i g e werkgelegenheid en a r b e i d s b e z e t t i n g § 4« Ontwikkeling van h e t a a n t a l a g r a r i s c h e beroeps
personen
§ 5* De toekomstige ontwikkeling van de a g r a r i s c h e werkgelegenheid en de a r b e i d s b e z e t t i n g § 6 . Samenvatting en c o n c l u s i e s § 7» De arbeidsbemiddeling Blz, 3 20 23 26 32 HOOFDSTUK ;VH DE TUINBOUW § 1 . I n l e i d i n g
§ 2 . Aard en omvang van de tuinbouw § 3« Produktie-omstandigheden
§ 4« Maatregelen om de ontwikkeling van de tuinbouw t e s t i m u l e r e n
58
L i j s t van b i j l s g e n 70
WOOED VOORAF
I n opdracht van de S t i c h t i n g Noord-Groningen werd i n 1957 een onderzoek begonnen i n h e t n o o r d e l i j k e d e e l van de p r o v i n c i e . Hieraan verleenden d e volgende i n s t e l l i n g e n hun medewerking? h e t S o c i o l o g i s c h I n s t i t u u t van de R i j k s u n i v e r s i t e i t t e Groningen, de Woordelijke Economisch Technologische Organisatie., de P r o v i n c i a l e Planologische Dienst voor Groningen en h e t Landbouw-Econo-misch I n s t i t u u t .
De r e s u l t a t e n van d i t onderzoek werden eind 1959 g e p u b l i ceerd i n "boekvorm, g e t i t e l d "Bedreigd b e s t a a n " . Deze p u b l i k a t i e i s gebaseerd op een a a n t a l d e e l r a p p o r t e n , waarin de r e s u l t a t e n van de onderzoekingen van de medewerkende i n s t i t u t e n z i j n n e e r g e l e g d .
Het onderhavige d e e l r a p p o r t vormt de b a s i s voor h e t hoofd s t u k l a n d e n tuinbouw en i s samengesteld door de a f d e l i n g S t r e e k -onderzoek van liet Landbouw-Economisch I n s t i t u u t . Het -onderzoek werd v e r r i c h t onder l e i d i n g van d r . M.A.J. V i s s e r door K.E. K r o l i s , e c . d r s . , B.ïï. Perdok en i r . S. v . Veen.
I n verband met de taakbegrenzing van de v e r s c h i l l e n d e i n s t i t u t e n en h e t doel van h e t onderzoek werd i n d i t r a p p o r t de a g r a r i s c h e werkgelegenheid, met a l s b i j z o n d e r a s p e c t de tuinbouw-ontwikkeling, a l s c e n t r a a l vraagstuk g e s t e l d .
De Commissie van Curatoren, waarin de medewerkende i n s t i t u t e n waren vertegenwoordigd, h e e f t de algemene l e i d i n g van h e t onder zoek gehad en kon z i c h i n g r o t e l i j n e n met de inhoud van d i t d e e l r a p p o r t verenigen. De u i t e i n d e l i j k e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d b e r u s t u i t e r a a r d b i j h e t Landbouw-Economisch I n s t i t u u t ,
De gesteldheid, van de bodem i s van g r o t e i n v l o e d op h e t "be d r i j f s p l a n van de zeekleigronden« Het b e d r i j f s t y p e en de
gewas-senkeuze worden voor een b e l a n g r i j k d e e l h i e r d o o r "bepaald. Een k o r t e "beschrijving van de "bodemgesteldheid moet daarom worden beschouwd a l s de b e l a n g r i j k s t e b i j d r a g e t o t de v e r k l a r i n g van de v e r s c h i l l e n i n b e d r i j f s t y p e n i n Koord-Groningen.
Het noorden van de Noordelijke bouwstreek en h e t westen van h e t Noordelijke Westerkwartier b e s t a a n u i t k a l k r i j k e z a v e l - en k l e i g r o n d e n . Deze v r u c h t b a r e gronden, d i e een goede s t r u c t u u r b e z i t t e n , l e n e n z i c h u i t s t e k e n d voor de verbouw van akkerbouw gewassen en l a t e n een v r i j w e l onbeperkte gewassenkeuze t o e . Van noord n a a r zuid gaande neemt de p r o d u k t i v i t e i t van de gronden a i . De ondiepe kalkarme z a v e l - en kleigronden, d i e aan de voorgaande grenzen, z i j n nog overwegend g e s c h i k t voor akkerbouw met een
s l e c h t s g e r i n g a a n t a l beperkingen i n de gewassenkeuze. Deze b e p e r kingen t r e d e n op i n de z u i d e l i j k e gemeenten van de Noordelijke bouwstreek en b e t r e f f e n de hakvruchten,, Met name de verbouw van aardappelen neemt a f en h e t g r a s l a n d t r e e d t h i e r n a a r voren.
De C e n t r a l e bouwstreek en h e t o o s t e l i j k d e e l van h e t Noor d e l i j k e Westerkwartier omvatten d i e p kalkarme z a v e l - en kleigronden met een minder goede s t r u c t u u r . Vooral de k n i k k l e i , d i e men p l a a t s e l i j k a a n t r e f t , l a a t z i c h m o e i l i j k bewerken, hetgeen v o o r a l voor de hakvruchten - i n h e t b i j z o n d e r voor de a a r d a p p e l t e e l t - bezwa r e n o p l e v e r t . Mede h i e r d o o r i s ook de opbrengst van de akkerbouw gewassen, uitgezonderd van de z a a d t e e l t , aanmerkelijk g e r i n g e r , t e r w i j l de produktiekosten hoger z i j n . De zwaarst en m o e i l i j k s t t e bewerken gronden z i j n derhalve a l s g r a s l a n d i n g e b r u i k . Het gemengde b e d r i j f s t y p e i s overheersend.
De cultuurgrond i n de C e n t r a l e weidestreek i s over h e t a l g e meen ongeschikt voor akkerbouw. De zware en z e e r zware k n i k k l e i -gronden overwegen. Waar geen kniklagen aanwezig z i j n of waar deze z i j n bedekt met een kalkarme zware k l e i l a a g van een b e h o o r l i j k e d i k t e , i s van enige akkerbouw s p r a k e . D i t z i j n h o o f d z a k e l i j k g r a a n , zaadgewassen, groenbemestingsgewassen en kunstweide. Het g r a s l a n d overweegt e c h t e r z e e r s t e r k .
Van de 42.000 ha cultuurgrond van de Noordelijke bouwstreek werden i n 1959 80^o g e b r u i k t a l s bouwland, ¥/° a l s tuingrond en de r e s t a l s g r a s l a n d ( z i e b i j l a g e l ) . B i j n a twee derde d e e l van h o t bouwland werd ingenomen door de granen, w a a r b i j tarwe, haver en g e r s t de b e l a n g r i j k s t e gewassen waren. De oppervlakte hakvruchten bedroeg ruim 15$j de oppervlakte b i e t e n was h i e r b i j i e t s g r o t e r dan de oppervlakte aardappelen. Het v l a s , de landbouwzaden, de peulvruchten en groenvoedergewassen namen i e d e r ongeveer y/o van h e t bouwland voor hun r e k e n i n g . De oppervlakte granen i s de l a a t s t e
j a r e n s t e r k toegenomen, doordat d-e oppervlakte peulvruchten en
v l a s werd verminderd»
De t o t a l e oppervlakte cultuurgrond i n de Centrale bouwstreek was i n 1959 9500 ha» Ongeveer 6Cïfo was bouwland, t e r w i j l de o p p e r v l a k t e tuingrond "bijna 2$ bedroeg. De granen namen h i e r d r i e v i e r d e d e e l van h e t bouwland i n , de hakvruchten ongeveer 1 ö/o0 t e r w i j l d e oppervlakte peulvruchten en handelsgewassen ongeveer d e z e l f d e p l a a t s innamen a l s i n h o t hiervorengonoemde g e b i e d . Ook h i o r had de l a a t s t e jaren een b e l a n g r i j k e v e r s c h u i v i n g n a a r de granen p l a a t s door g e d e e l t e l i j k e vervanging van h e t koolzaad en v l a s en d e erwten, t e r w i j l ook de oppervlakte b i e t e n verminderdei
Het Woordelijke Westerkwartier omvat 85OO ha cultuurgrond, waarvan de h e l f t i n gebruik i s a l s bouwland, De r e s t i s g r a s l a n d . De gemeenten Oldehove en G r i j p s k e r k hebben meer een akkerbouw-k a r a akkerbouw-k t e r , t e r w i j l i n Zuidhorn h e t grasland overweegt. Van h e t
bouwland werd i n 1959 ingenomen door de granen. De oppervlakte
hakvruchten bedroeg 20fo$ met ongeveer evenveel aardappelen a l s
b i e t e n . De handelsgewassen z i j n h i e r i e t s b e l a n g r i j k e r dan i n d e andere akkerbouwgebieden. Enkele jaren geleden namen deze nog ruim een v i e r d e van de o p p e r v l a k t e bouwland i n , maar waren i n 1959 verminderd t o t 7
I n de C e n t r a l e weidestreek bedroeg de oppervlakte bouwland b i j n a 2 0^a van de I4OOO ha cultuurgrond i n 1959« granen namen met twee derde d e e l een overwegende p l a a t s i n , t e r w i j l v e r d e r v o o r namelijk hakvruchten en voedergewassen werden g e t e e l d . De r e l a
t i e f v r i j g r o t e oppervlakte voedergranen en andere voedergewassen wijzen e r o p , d a t een b e l a n g r i j k d e e l van h e t bouwland i n d i e n s t
s t a a t van de v e e h o u d e r i j s e c t o r .
U i t de voorgaande b e s c h r i j v i n g over h e t g e b r u i k van de c u l tuurgrond v o l g t r e e d s t o t zekere hoogte de b e t e k e n i s van de v e e -houderi j .
Tabel 1 MELK VEEBEZETTING
Gebied Aantal melkkoeien
Gebied t o t a a l p e r b e -d r i jf p e r ,100 h a Gebied t o t a a l p e r b e -d r i jf graslan-d-U c u l t . g r o n -d Noordelijke bouwstreek 9,696 4 , 8 133 23 Centrale bouwstreek 4.552 7 , 7 123 48
Noordelijk Westerkwartier 4 . 58I 1 0 , 4 118 54
Centrale w e i d e s t r e e k 12.366 1 3 , 4 113 92
l ) I n c l u s i e f kunstweide Brons C.E.S. 1959
Hoewel de akkerbouw i n de Noordelijke bouwstreek s t e r k o v e r weegt, " b l i j k t d e melkveehouderij toch. nog v r i j "belangrijk t e z i j n . Daar e r i n sommige gemeenten "bedrijven voorkomen, waar v r i j w e l geen melkvee aanwezig i s , w i j s t h e t v r i j hoge gemiddelde e r o p , d a t h i e r t e g e n o v e r s t r e k e n z i j n met "bedrijven van een d u i d e l i j k gemengd k a r a k t e r . De C e n t r a l e bouwstreek en h e t Noordelijke Wester k w a r t i e r he"b"ben een v r i j d i c h t e v e e b e z e t t i n g p e r oppervlakte
g r a s l a n d . D i t wordt mede b e r e i k t doordat h e t bouwland i n b e l a n g r i j k e mate b i j d r a a g t t o t de voederwinning. Het b i e t e n l o o f neemt h i e r b i j wel een g r o t e p l a a t s i n . Het gemiddelde a a n t a l s t u k s melkvee i n de Centrale weidestreek w i j s t op d e v r i j g r o t e v e e h o u d e r i j b e d r i j v e n , d i e d i t gebied kenmerken. De v e e b e z e t t i n g i s v r i j d i c h t t e noemen.
De o v e r i g e v e e h o u d e r i j i s s l e c h t s van e n i g e b e t e k e n i s i n h e t N o o r d e l i j k e Westerkwartier. Hoofdzakelijk i s d i t d e varkens h o u d e r i j . De pluimveehouderij beperkt z i c h t o t een ruime z e l f v o o r z i e n i n g . Voorts worden v r i j w e l o v e r a l enkele schapen gehouden. I n de Noordelijke bouwstreek grazen deze v o o r a l op de kwelders en op de d i j k e n . Het weiden van melkvee i s h i e r i n sommige g e v a l l e n n i e t mogelijk i n verband met eventuele beschadiging van d e g r a s mat, d i e door de boeren i n goede t o e s t a n d moet worden gehouden.
HOOFDSTUK I I
PRODUK TI E- OMS TMDIGÏÏEDEN § l » B e d r i j f s g r o o t t e
De ontwikkeling van de b e d r i j f s g r o o t t e s t r u c t u u r i n ons l a n d h e e f t de l a a t s t e jaren v e e l de b e l a n g s t e l l i n g getrokken, I n h e t h i j z o n d e r g e l d t d i t voor de zandgronden en d e r i v i e r k l e i gebieden, waar v e e l k l e i n e b e d r i j v e n voorkomen. Toch d i e n t ook i n de a k k e r bouwgebieden, waar de b e d r i j v e n g r o t e r z i j n , de ontwikkeling van d e b e d r i j f s g r o o t t e s t r u c t u u r de v o l l e a a n d a c h t . Immers ook h i e r i s evengoed de b e d r i j f s g r o o t t e een b e l a n g r i j k e p r o d u k t i e f a c t o r „ Voor een r a t i o n e l e moderne e x p l o i t a t i e van een akkerbouwbedrijf of een gemengd b e d r i j f i s een b e h o o r l i j k e b e d r i j f s g r o o t t e z e l f s een d e r b e l a n g r i j k s t e voorwaarden.
Het noorden van de p r o v i n c i e Groningen i s algemeen bekend om z i j n g r o t e bedrijven* I n t a b e l 2 i s een v e r g e l i j k i n g van de gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e van de landbouwbedrijven gemaakt met de l a n d e l i j k e c i j f e r s .
Tabel 2 DE GROOTTE VA2J DE LANDBOUWBEDRIJVEN
Gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e i n ha (hoofdberoep landbouwer) Percentage c u l tuurgrond op b e d r i j v e n ^ 3 0 ha ( a l l e beroepen) N o o r d e l i j k e bouwstreek 3 0 72 N o o r d e l i j k Westerkwartier 23 62 C e n t r a l e bouwstreek 2 0 4 1 Centrale weidestreek 17 32 Zeeklei gronden Weidestreken 19 14 50 16 Bron C.B.S. 1957
De markante p o s i t i e van h e t gebied wordt nog d u i d e l i j k e r o n d e r s t r e e p t a l s men de v e r d e l i n g van de oppervlakte c u l t u u r grond n a a r b e d r i j f s g r o o t t e k l a s s e b e z i e t .
Ter v e r k l a r i n g van h e t v e r s c h i j n s e l van de g r o t e en zeer g r o t e b e d r i j v e n i n d i t gebied kan i n de e e r s t e p l a a t s gewezen worden op h e t onderzoek, d a t door prof» Hofstee i s v e r r i c h t over de ontwikkeling van de g r o o t t e d e r landbouwbedrijven i n d e provi n c i e Groningenl/»
l ) E.W. Hofstees "De ontwikkeling van de g r o o t t e d e r landbouw b e d r i j v e n i n de p r o v i n c i e Groningen".
Z i j n onderzoek baserende op de ontwikkeling i n de p e r i o d e van 1862 t o t I93O kwam h i j t o t de volgende c o n c l u s i e s .
"Van g r o t e invloed b l e e k de norm t e z i j n , welke i n een bepaald gebied aan een " b e h o o r l i j k e " b o e r d e r i j wordt g e s t e l d . Om s o c i a a l -psychologische redenen r i c h t men z i c h op h e t b e r e i k e n van deze norm. Deze norm kan i n hoofdzaak z i j n afgestemd op d e w e r k e l i j k e verhoudingen i n h e t desbetreffende gebied, doch kan door a l l e r l e i oorzaken w i j z i g i n g e n ondergaan en hoger of l a g e r komen t e l i g g e n dan men op grond van de w e r k e l i j k e verhoudingen zou verwachten» Hoewel n i e t van doorslaggevende b e t e k e n i s , b l e e k de grondsoort van i n v l o e d t e z i j n . De w i j z e e c h t e r waarop deze i n v l o e d z i c h d o e t gelden, b l e e k van v e r s c h i l l e n d e andere omstandigheden a f h a n k e l i j k t e z i j n . Er b l e e k een s t e r k e c o r r e l a t i e t e b e s t a a n
t u s s e n d e a a r d van h e t grondgebruik (verhouding bouwland-grasland) en de ontwikkeling van de b e d r i j f s g r o o t t e . Het verband b l e e k
e c h t e r van i n d i r e c t e a a r d " .
Wat b e t r e f t d e b e d r i j f s g r o o t t e i n de N o o r d e l i j k e bouwstreek merkte Hofstee op, d a t door b e l a n g r i j k e aanwassen de b o e r d e r i j e n l a n g s de' k u s t gemiddeld g r o t e r werden. Be nieuw aangewonnen gronden leenden z i c h b i j z o n d e r voor akkerbouw. Hierdoor werd akkerbouwer i n Groningen i d e n t i e k met g r o t e b o e r . Het v e r s c h i l i n maatschappelijk p r e s t i g e zou d e r h a l v e een v e r k l a r i n g kunnen vormen voor de s c h e u r i n g van de oppervlakte g r a s l a n d i n h e t b i n n e n l a n d . Het s t r e v e n n a a r v e r g r o t i n g van de b e d r i j v e n en onge d e e l d e handhaving van deze g r o t e b e d r i j v e n v l o e i d e v o o r t u i t psychologische oorzaken, welke een norm deden o n t s t a a n voor de g r o o t t e van de akkerbouwbedrijven, d i e a a n z i e n l i j k l a g boven hetgeen t o e n voor de b e d r i j v e n i n h e t binnenland r e g e l was.
I n de periode van 1862 t o t 1910 nam.het a a n t a l g r o t e
b e d r i j v e n i n de N o o r d e l i j k e bouwstreek en het. N o o r d e l i j k e Wester k w a r t i e r ' t o e , I n de C e n t r a l e bouwstreek en de C e n t r a l e weide s t r e e k daarentegen d a a l d e h e t a a n t a l . Sinds 1910 b l i j k t i n a l l e gebieden een afneming van de b e d r i j f s g r o o t t e waar t e nemen.
Tabel 3 ONTWIKKELING VAN DE GROOTTE DER BEDRIJVEN
Gebied Gemiddelde g r o o t t e i n ha van de b e d r i j v e n - 1 ha
Gebied a l l e grondgebruikers hoofdberoep landbouwer
Gebied I9IO 1957 + of - I9IO 1957 + of -N o o r d e l i j k e bouwstreek Noordeli jk We s t e rkwar t i e r C e n t r a l e bouwstreek C e n t r a l e w e i d e s t r e e k 2 4 , 4 21,4 1 7 , 4 1 5 , 9 20,7 1 9 , 0 1 5 , 9 1 5 , 0 - 3 , 7 - 2 , 4 - 1 , 5 - 0 , 9 34,4 31,2 2 5 , 6 2 0 , 6 2 9 , 8 2 2 , 8 2 0 , 4 1 7 , 1 - 4 s6 - 8 , 4 - 5 , 2 - 3 , 5 Zeekleigebieden 1 5 , 8 1 4 , 7 - 1 , 1 2 2 , 3 1 9 , 2 - 3 , 1 Weidegebieden 1 3 , 2 1 1 , 5 - 1 , 7 1 6 , 0 1 3 , 7 - 2 , 2 Ri v i e r k l e i g e -b i e d e n 7 , 6 8 , 2 + 0 , 6 9 , 5 9 , 8 + 0 , 3 Zandgronden 6 , 4 8 , 3 + 1 , 9 7 , 7 9 , 6 + 1 , 9
Bronnens D i r e c t i e van de Landbouw ( l 9 1 0 ) | C.B.S. (1957) 2063
U i t t a b e l 3 kan worden a f g e l e i d , d a t v o o r a l i n liet Noorde l i j k e Westerkwartier en d e C e n t r a l e bouwstreek de vermindering z e e r g r o o t i s geweest» I n de andere akkerbouwgebieden en weide s t r e k e n van ons l a n d i s eveneens een afneming opgetreden;, maar deze i s n a a r verhouding minder g r o o t ( z i e ook b i j l a g e 2 ) ,
Ten einde h e t i n z i c h t t e verdiepen i s h e t gewenst de o n t wikkeling van de gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e , z o a l s h i e r v o o r i s weergegeven, u i t e e n t e l a t e n v a l l e n i n de componentens ontwikke l i n g van h e t a a n t a l b e d r i j v e n en. de oppervlakte cultuurgrond» Het i s gewenst z i c h h i e r b i j weer t e beperken t o t de b e d r i j v e n waar de landbouw a l s hoofdberoep wordt u i t g e o e f e n d , om e v e n t u e l e i n v l o e d van de ontwikkeling van tuinbouwbedrijven of van l a n d a r b e i d e r s b e d r i j f j e s t e vermijden.
Tabel 4 ONTWIKKELING VAN HET MM TAL BEDRIJVEN EN DE CULTUUBGHÛND
Aantal b e d r i j v e n (index 1910=100) Opp„cultuurgrond ( i n d e x 1910=100) I9IO 1947 1957 I9IO 1947 1957 N o o r d e l i j k e bouwstreek 100 119 102 100 98 88 N o o r d e l i j k Westerkwartier 100 146 1 3 1 100 103 96 C e n t r a l e bouwstreek 100 128 I I 6 100 98 94 C e n t r a l e weidestreek 100 128 I I 6 100 IO5 96 Het a a n t a l g e t e l d e landbouwbedrijven b l i j k t s i n d s 1910 i n a l l e gebieden r e g e l m a t i g t e s t i j g e n t o t 1947 en g a a t daarna weer s t e r k d a l e n . De o p p e r v l a k t e cultuurgrond w i j z i g d e z i c h t o t 1947 z e e r weinig, maar s c h i j n t s i n d s d i e n v r i j s t e r k t e z i j n afgenomen. G e d e e l t e l i j k i s d i t e c h t e r een gevolg van de opgave s i n d s 1950 in gemeten maat, t e r w i j l voordien i n k a d a s t r a l e maat g e r e g i s t r e e r d werd» Hoewel d i t v e r s c h i l i n t e l l i n g w i j z e ook invloed h e e f t op de v e r d e l i n g van h e t a a n t a l b e d r i j v e n n a a r g r o o t t e k l a s s e i s d i t bezw;aar h i e r van b e t r e k k e l i j k geringe b e t e k e n i s .
Behalve op de g l o b a l e ontwikkeling i n de gebieden kan men v e r volgens d i e p e r ingaan op de ontwikkeling i n de g r o o t t e k l a s s e n . Het i s gewenst z i c h i n de e e r s t e p l a a t s t e beperken t o t do o n t wikkeling van d e landbouwbedrijven van 5 ha en g r o t e r .
I n t a b e l 5 i s de t o e - of afneming van h e t a a n t a l b e d r i j v e n p e r g r o o t t e k l a s s e a f t e l e i d e n , t e r w i j l d e w i j z i g i n g e n i n d e v e r d e l i n g over h e t a a n t a l b e d r i j v e n n a a r g r o o t t e k l a s s e eveneens worden weergegeven.
I n d e e e r s t e p l a a t s v a l t de aandacht op de vermindering van h e t a a n t a l g r o t e b e d r i j v e n . I n de N o o r d e l i j k e bouwstreek neemt h e t a a n t a l b e d r i j v e n g r o t e r dan 4 0 Ha s t e r k a f 3 i n de C e n t r a l e
bouwstreek en h e t Noordelijke Westerkwartier i s de afneming r e e d s boven de 30 ha merkbaar, t e r w i j l i n de C e n t r a l e weidestreek na, 1947 ook h e t a a n t a l b e d r i j v e n g r o t e r dan 20 ha ging verminderen.
DE WIJZIGINGEN I I HET AM TAL BED EI J VEN SEDEBT 1910 (hoofdberoep landbouwer) Gebied, Aantal w i j z i g i n g e n s i n d s I9IO (index 1910 = IOO) Percentage b e d r i j v e n i n Aantal b e d r i j v e n g r o o t t e k l a s s e 1947 1957 I9IO 1947 1957 1957 Noordeli jke bouwstreek 5 - 1 0 ha 1 0 - 20 h a 2 0 - 30 h a 3 0 - 4 0 h a 4 O - 5 O ha 50 ha 164 126 107 112 90 83 127 114 IO6 j 99 69 8 14 17 1 8 1 8 25 13 16 17 20 14 20 1 1 16 ) 19 36 1 8 131 I 9 0 , 223 j 413 213 - 5 ha 107 97 100 100 100 I I 7 0 C e n t r a l e bouwstreek 5 - 1 0 ha 1 0 - 20 ha 20 - 3 0 ha 3 0 - 4 0 ha 4 0 - 50 h a 2» 50 ha 248 127 119 82 : 7 1 67 266 122 118 j 78 28 8 26 27 2 0 14 5 1 8 28 28 1 5 8 3 19 28 28
i
24
1 77 111 112J
94 5 ^ 5 h a 115 113 100 100 100 439 N o o r d e l i j k Westerkwartier 5 - 1 0 h a 252 1 0 - 2 0 h a 219 2 0 - 30 h a 150 3 0 - 4 0 h a 110 4 0 - 50 ha 76 - 50 ha 7 0 ^ 5 ha 124 267 276 150 85 _ _5_8_ 124 9 1 8 9 16 17 20 25 23 23 14 17 9 100 100 19 56 2 0 58 2 0 N 60 33 \ 99 8 23 100 355 C e n t r a l e w e i d e s t r e e k 5 - 1 0 ha 143 134 1 8 22 1 0 - 2 0 ha 138 138 32 37 2 0 - 3 0 ha 136 )1 2 5 20 23 3 0 - 40 h a 90 ) 66 l 6 12 4 0 - 50 ha 65 8 4 ^ 50 ha 3 8 47 6 2 - 5 ha 119 112 100 100 22 145 39 259 22 149 15 96 2 l 6 100 782 2 0 6 3Met deze afneming van h e t a a n t a l g r o t e b e d r i j v e n g i n g vóór I947 een s t e r k e toeneming van h e t a a n t a l k l e i n e en middelgrote b e d r i j v e n gepaard. Na 1947 v a l t e r v o o r a l i n de N o o r d e l i j k e bouw-s t r e e k weer een b e l a n g r i j k e vermindering van d i t a a n t a l t e c o n bouw-s t a t e r e n , waardoor een c o n c e n t r a t i e t e n d e n t i e merkbaar- wordt i n de b e d r i j f s g r o o t t e van 2 0 t o t 4O h a . I n d e andere gebieden waar h e t a a n t a l k l e i n e r e b e d r i j v e n na 1947 v r i j w e l s t a b i e l b l i j f t - of i e t s
toeneemt i s meer sprake van een g e l e i d e l i j k e v e r s c h u i v i n g n a a r de k l e i n e r e g r o o t t e k l a s s e n .
Be ontwikkeling van h e t a a n t a l landbouwbedrijven van 1 - 5 h a en van de n i e t - " z u i v e r e " landbouwbedrijven, d i e i n h e t gebied v r i j w e l n i e t opvallen? maar b l i j k e n s de t e l l i n g e n i n v r i j s t e r k e mate aanwezig z i j n ? v e r d i e n t vervolgens de aandacht.
Tabel 6 DE ONTWIKKELING VAN HET AANTAL KLEINE BEDRIJVEN
Aantal b e d r i jven van
Gebied l a n d l a n d a r n i e t - deze •: bouwers t u i n d e r s b e i d e r s a g r a r i ë r s groepen 1 - 5 ba ^ 1 h a - 1 ha - 1 ha i n t o t a a l Noordeli jke bouws t r e e k I9IO 113 43 148 423 727 1947 285 263 184 123 855 1955 214 257 267 113 851 Noordeli jk Westerkwartier I9IO 32 5 28 114 179 1947 101 19 1 8 37 175 1955 81 2 0 22 39 162 C e n t r a l e bouwstreek I9IO 25 37 49 137 248 1947 78 1 1 1 44 56 289 I955 83 76 28 28 215 C e n t r a l e weidestreek I9IO 8 1 33 42 2 08 364 1947 157 22 16 93 288 1955 141 17 23 69 25O Het t o t a l e a a n t a l k l e i n e b e d r i j v e n i s , behalve i n de C e n t r a l e w e i d e s t r e e k , weinig gewijzigd s i n d s 1910. Wel i s een v e r s c h u i v i n g merkbaar i n de beroepsgroepen. Het a a n t a l t u i n d e r s b e d r i j v e n i s v r i j s t e r k vermeerderd. Verder h e e f t een z e e r s t e r k e vermindering p l a a t s g e h a d van h e t n i e t - a g r a r i s e h e grondgebruik en een toeneming van h e t a a n t a l k l e i n e l a n d b o u w b e d r i j f j e s . I n hoeverre deze s t a t i s c h e verschuivingen ook i n w e r k e l i j k h e i d aanwezig z i j n geweest i s t h a n s m o e i l i j k v a s t t e s t e l l e n . W a a r s c h i j n l i j k s p e e l t h e t b e r o e p s i n d e l i n g s c r i t e r i u m , d a t b i j de t e l l i n g e n n i e t eensluidend i s geweest,
Ter v e r k l a r i n g van de ontwikkelingen, d i e z i c h hebben voor gedaan i n d e g r o o t t e d e r landbouwbedrijven, kan men wijzen op de volgende f a c t o r e n s
1 , h e t s p l i t s e n van een a a n t a l g r o t e "bedrijven. I n sommige g e v a l l e n gaf de b e d r i j f s o p v o l g i n g a a n l e i d i n g t o t s p l i t s i n g , , i n andere g e v a l l e n werden p o l d e r b e d r i j v e n g e s p l i t s t om w i l l e van een meer r a t i o n e l e e x p l o i t a t i e s
2 , de landarbeiderswet van 1918 h e e f t i n h e t e e r s t e decennium van h a a r b e s t a a n h e t " k l e i n e grondgebruik" doen s t i j g e n ?
3 . de u i t b r e i d i n g van h e t a a n t a l t u i n d e r s b e d r i j v e n , d i e ook g e d e e l t e l i j k b e r u s t op de invloed van de l a n d a r b e i d e r s w e t ; 4 . h e t u i t e e n v a l l e n van g r o t e b e d r i j v e n i n v e r s c h i l l e n d e delen,,
waardoor nieuwe b e d r i j v e n konden worden g e s t i c h t .
B l i j k b a a r h e e f t de s o c i a a l - p s y c h o l o g i s c h e f a c t o r - op h e t b e s t a a n waarvan Hofstee de aandacht h e e f t gevestigd en waarvan de i n v l o e d i n h i e l d een koppeling van s o c i a a l p r e s t i g e aan de aard van h e t grondgebruik en aan de bed.ri j f s g r o o t t e - aan b e t e k e n i s v e r l o r e n en i s i n i n v l o e d overvleugeld door tegenwerkende econo mische f a c t o r e n , namelijk minder g u n s t i g e b e d r i j f s r e s u l t a t e n en een s t e r k s t i j g e n d e k a p i t a a l s b e h o e f t e . Hierdoor h e e f t e r een a a n t a s t i n g p l a a t s van de f i n a n c i ë l e r e s é r v e s , waardoor b i j op v o l g i n g en b i j v e r e r v i n g problemen o n t s t a a n . Voor de jonge b o e r , d i e z i j n vader opvolgt,, i s h e t thans m o e i l i j k e r om z i c h s n e l onder de s c h u l d e n l a s t aan f a m i l i e l e d e n of vreemden u i t t e werken.
H i j l e e f t i n een v e e l dynamischer t i j d en wordt geconfronteerd met een s t i j g e n d e b e h o e f t e aan f i n a n c i ë l e middelen, d i e v o o r t
v l o e i t u i t de noodzaak t o t verdergaande modernisering van h e t b e d r i j f . Op grond h i e r v a n moet worden aangenomen, d a t de middelen voor handhaving van g r o t e b e d r i j v e n b e p e r k t e r z i j n geworden.
§ 2 . V e r k a v e l i n g , o n t s l u i t i n g e n w a t e r h u i s h o u d i n g
De b e d r i j f s v e r k a v e l i n g , de b e r e i k b a a r h e i d van de l a n d e r i j e n en de mate waarin de waterstand kan worden beïnvloed behoren t o t de b e l a n g r i j k s t e c u l t u u r t e c h n i s c h e produktie-omstandigheden i n de landbouw. Aan d i t r u i m t e l i j k e en f y s i s c h e kader moet de b e d r i j f s v o e r i n g van de i n d i v i d u e l e b e d r i j v e n worden a a n g e p a s t . De b e l a n g r i j k e v e r s c h i l l e n i n deze omstandigheden t u s s e n de b e d r i j ven o n d e r l i n g geven op t h e o r e t i s c h e gronden a a n l e i d i n g t o t h e t vermoeden van h e t optreden van economische nr e n t " - v e r s c h i j n s e l e n , t o t u i t i n g komend i n een v e r s c h i l i n b e d r i j f s r e s u l t a t e n » Evenzeer zouden v e r s c h i l l e n i n d e behoefte aan a r b e i d i n de l i j n van de verwachtingen l i g g e n .
H e t ' i s e c h t e r , voor zover ons bekend, nog s t e e d s n i e t g e l u k t om deze vermoedens en verwachtingen mot c i j f e r s t e onder s t e u n e n , hoewel v e r s c h i l l e n d e pogingen h i e r t o e z i j n gedaan. D i t g e e f t a a n l e i d i n g t o t de r e ë l e v e r o n d e r s t e l l i n g , d a t de boeren i n s t a a t z i j n gebleken hun b e d r i j f s v o e r i n g en hun b e d r i j f s p l a n z o d a n i g aan de omstandigheden aan t e passen, d a t de r e l a t i e f on g u n s t i g e invloeden h i e r v a n g r o t e n d e e l s konden worden opgeheven.
Bovendien vormt "bij e l k e "bedrijf s v e r g e l i j k e n d e s t u d i e de n i e t t e k w a n t i f i c e r e n f a c t o r van de k w a l i t e i t van de " b e d r i j f s l e i d i n g een "belangrijk en i n d i t o p z i c h t v e r t r o e b e l e n d element.
Wij mogen e c h t e r wel op grond van de t h e o r e t i s c h e argumenten en op grond van d e f e i t e l i j k e s i t u a t i e aannemen, d a t de b e d r i j f s v o e r i n g en h e t "bedrijfsplan op de "bedrijven met r e l a t i e f ongun s t i g e produktie-omstandigheden minder e l a s t i s c h z i j n , minder v a r i a t i e - en aanpassingsmogelijkheden hebben dan op de b e d r i j v e n , d i e i n g u n s t i g e r omstandigheden verkeren» Bovendien wordt de b e d r i j f s l e i d i n g zwaarder beproefd op de e e r s t e c a t e g o r i e b e d r i j v e n .
Tabel 7 VERKAVELING l )
Gemiddeld Gemiddelde Percentage b e d r i j v e n
a a n t a l k a k a v e l met Gebieden v e l s p e r g r o o t t e 1 k a v e l 2-4 k a v e l s b e d r i j f i n ha Noordeli jke bouwstreek 2 , 2 9,37 39 54 N o o r d e l i j k Wester 58 k w a r t i e r 2 , 1 8 , 8 3 37 58 C e n t r a l e bouwstreek 1 , 8 8 , 5 3 50 47 C e n t r a l e weidestreek 2 , 0 7,49 42 55 P r o v i n c i e Groningen 2 , 6 5,77 35 54 Zeekleigebieden 3 , 2 4,.53 Ei v i e r k l e i g e b i e d e n 5 , 2 1 , 5 4 Weidestreken 2 , 9 3 , 9 7 Zandgronden 4 , 3 1 , 9 2 Veenkoloniën 4 , 7 2 , 8 6 l ) Bedrijven van 1 ha en g r o t e r . Brons C0B„S. 1955
U i t t a b e l 7 b l i j k t d a t h e t gebied op h e t punt van de b e d r i j f s -v e r k a -v e l i n g een r e l a t i e f g u n s t i g b e e l d -v e r t o o n t . Het a a n t a l k a -v e l s p e r b e d r i j f i s g e r i n g en de o p p e r v l a k t e per kavel i s g r o o t . U i t d i t c i j f e r m a t e r i a a l o n t s n a p t e c h t e r een bela.ngrijk gegeven a a n ' d e waarnemingen, n l . de kavelvorm. I n h e t u i t e r s t e noorden van h e t gebied hebben de d a a r g e v e s t i g d e b e d r i j v e n s m a l l e , z e e r l a n g g e r e k t e kavels» De o n t s l u i t i n g kan i n d e r g e l i j k e g e v a l l e n m o e i l i j k heden opleveren. Veel boeren hebben e c h t e r halverwege hun o p s t r e k -kende l a n d e r i j e n a f z o n d e r l i j k e p o l d e r b e d r i j v e n g e p l a a t s t , waardoor d e b e r e i k b a a r h e i d d e r gronden v e r b e t e r d i s . Deze over h e t a l g e meen z e e r g r o t e ondernemingen b e s t a a n ook soms nog u i t een twee
t a l v e s t i g i n g e n . Het ontbreken van onvoldoende dwarsverbindingen vormt i n deze n o o r d e l i j k e p o l d e r s een e r n s t i g e belemmering voor een v l o t t e o n t s l u i t i n g .
Volgens de C.B.S.-gegevens i s de v e r k a v e l i n g s t o e s t a n d i n B a f l o , Bierum en 11 Zandt r e l a t i e f minder g u n s t i g . I n delen van deze beide l a a t s t e gemeenten en i n een deel van Uithuizermeeden i s e c h t e r i n 1957 de r u i l v e r k a v e l i n g "Godlinze" t o t s t a n d gekomen,, waardoor een "belangrijke v e r b e t e r i n g i s b e r e i k t .
De r e e d s eerderveimelde g r o t e a f s t a n d van de grond t o t de "bedrijfsgebouwen i n h e t u i t e r s t e noorden van h e t gebied - i n U s q u e r t , Uithuizermeeden - h e e f t v r i j w e l u i t s l u i t e n d b e t r e k k i n g op h e t bouwland. Het g r a s l a n d l i g t i n h e t algemeen d i c h t e r b i j d e b o e r d e r i j . D i t g e l d t ook voor enkele andere gemeenten waar de gemiddeld a f t e leggen a f s t a n d e n v r i j g r o o t zijn., namelijk i n Bierum, Ten Boer, Loppersum t e n zuiden van h e t Damsterdiep, Noorddijk, Adorp en Oldehove. Alleen i n Loppersum t e n noorden van h e t Damsterdiep, waar d i t a s p e c t van de o n t s l u i t i n g eveneens t e wensen overlaat,, l i g t h e t bouwland gemiddeld d i c h t e r b i j h e t b e d r i j f dan h e t g r a s l a n d . De gronden i n de gemeente Groningen,, d i e a l l e e n a l s g r a s l a n d i n g e b r u i k z i j n , l i g g e n eveneens op g r o t e a f s t a n d e n .
De b e r e i k b a a r h e i d van de l a n d e r i j e n - h e t a a n t a l wegen u i t gedrukt i n m e t e r s p e r ha en met name de k w a l i t e i t d e r wegen -l a a t nog v e e -l t e wensen o v e r .
Het wegennet i s wat b e t r e f t omvang, l i g g i n g en k w a l i t e i t nog t e v e e l afgestemd op de verkeersmiddelen en de v e r k e e r s i n t e n s i t e i t van e t t e l i j k e decennia g e l e d e n . Vele b i j v o o r b e e l d met
s i n t e l s verharde wegen lopen door de zwaarder geworden v e r k e e r s middelen en door de hogere v e r k e e r s f r e q u e n t i e s t e e d s b r e d e r u i t
en komen s t e e d s l a g e r t e liggen,, met h e t gevolg d a t ze i n n a t t e perioden i n modderpoelen veranderen.
I n de waterhuishouding van loord-Groningen kunnen w i j een v i e r t a l mogelijkheden onderscheiden.
I . De w a t e r l o z i n g van de gronden, d i e behoren t o t de zogenaamde zeewerende polders,, g e s c h i e d t r e c h t s t r e e k s op de Lauwerszee, op de Waddenzee en op de Ëems. Enkele van de b e l a n g r i j k s t e van deze p o l d e r s z i j n s Lauwerszeemolenpolder, Noordpolder, Lauwerpolder, KoninginEmmapolder, Eemspolder, U i t h u i z e r -p o l d e r , Oost-polder en Vierburen.
I I . De l o z i n g van de gronden, d i e behoren t o t h e t stroomgebied van h e t Fries-Groningse g r e n s r i v i e r t j e de Lauwers. I n Noord-Groningen behoort a l l e e n de gemeente G r i j p s k e r k h i e r t o e . I I I . De gronden v e r e n i g t i n h e t waterschap E l e c t r a l o z e n b i j Zout
kamp op de Lauwerszee; H i e r t o e behoren de volgende boezem-waterschappens
1 . Westerkwartier. Op de boezem van d i t waterschap l o o s t ook h e t stroomgebied van de Drentse r i v i e r t j e s P e i z e r - en E e l d e r d i e p ,
2 . Reitdiep» D i t omvat de aanliggende gronden van h e t H e i t -d i e p van Zoutkamp t o t Oostum»
3 . Hunsingo. Hiertoe behoren de gronden d i e gelegen z i j n on geveer i n de driehoek Zoutkamp-Groningen-Uithuizermeeden, IV. P i v e l i n g o . D i t waterschap l i g t i n h e t noordoosten van de
p r o v i n c i e , binnen de driehoek Groningen-Uithuizermeeden-D e l f z i j l . Groningen-Uithuizermeeden-De u i t w a t e r i n g h e e f t p l a a t s v i a h e t Groningen-Uithuizermeeden-Damsterdiep op d e Eems.
De waterhuishouding i s op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n ongunstig. I n F i v e l i n g o hebten de gronden t e n zuiden van h e t Damsterdiep b i j f l i n k e regenval en een r e l a t i e f hoge stand van h e t h u i t e n -w a t e r t e kampen met v e e l -w a t e r o v e r l a s t . Een gemaal met een b e h o o r l i j k e c a p a c i t e i t h i j D e l f z i j l zou deze t o e s t a n d a a n z i e n l i j k v e r b e t e r e n . I n de p o l d e r Vierburen i s de waterbeheersing eveneens onvoldoende. D i t g e l d t met name voor h e t o o s t e l i j k e d e e l . Toe voeging van d i t d e e l aan Fivelingo zou een mogelijke o p l o s s i n g z i j n . D i t t e meer i n d i e n d i t l a a t s t e waterschap zou worden v e r s t e r k t met een bemaling. De a f w a t e r i n g i n d e l e n van de U i t h u i z e r -p o l d e r kan eveneens nog worden verbeterd»
De s i t u a t i e i n Hunzingo i s evenmin i n a l l e opzichten r o o s k l e u r i g . H i e r zou e c h t e r door v e r g r o t i n g van de c a p a c i t e i t en door een meer nauwgezet onderhoud van s l o t e n en tochten een a a n z i e n l i j k e v e r b e t e r i n g kunnen worden b e r e i k t .
Een meer algemeen v e r s c h i j n s e l en dus n i e t kenmerkend voor h e t gebied z i j n de v e l e k l e i n e waterschappen. Deze z i j n v o o r a l
t e vinden i n h e t centrum, l a n g s h e t Damsterdiep en l a n g s h e t R e i t d i e p . Daar i n v e l e g e v a l l e n t e c h n i s c h e f a c t o r e n z i c h n i e t t e gen c o n c e n t r a t i e v e r z e t t e n , zou onderzocht kunnen worden of samen voeging van v e r s c h i l l e n d e waterschappen n i e t een hoger rendement zou s o r t e r e n .
§ 3 . J u r i d i s c h e s t r u c t u u r v a n h e t g r o n d g e b r u i k
De j u r i d i s c h e s t r u c t u u r van h e t grondgebruik omvat meestal de verhouding t u s s e n pacht en eigendom. I n d e p r o v i n c i e Groningen komt h i e r b i j nog a l s b i j z o n d e r elements h e t r e c h t van beklemming. D i t i s een z a k e l i j k r e c h t om h e t l a n d van een ander t e gebruiken tegen b e t a l i n g van een o n v e r a n d e r l i j k e huur. Het i s e r f e l i j k , overdraagbaar en onopzegbaar. B i j v e r e r v i n g en b i j overdracht
moet de g e r e c h t i g d e , de m e i e r , bovendien nog een v a s t e som b e t a l e n . De inhoud van d i t r e c h t i s zodanig, d a t de beklemde meier v r i j w e l a l s e i g e n a a r i s t e beschouwen» Het i s e c h t e r n i e t mogelijk om zonder toestemming van de e i g e n a a r i n b e k l e m r e c h t e l i j k e z i n h e t land aan z i j n a g r a r i s c h e bestemming t e o n t t r e k k e n of d i t t e v e r d e l e n .
Door h e t C.B.3. wordt deze rechtsvorm eveneens met de
eigendom g e l i j k g e s t e l d . Het i s dus n i e t mogelijk om de beklemming b i j h e t s t a t i s t i s c h e m a t e r i a a l t e onderscheiden.
Tabel 8 EIGENDOM l )
Gebied Percentage c u l Percentage b e
tuurgrond i n d r i j f shoofden eigendom d a t e i g e n a a r i s Noordelijke bouwstreek 47 38 C e n t r a l e bouwstreek 40 36 N o o r d e l i j k Westerkwartier 29 3 0 C e n t r a l e weidestreek 31 27 l ) De c i j f e r s hebben b e t r e k k i n g op b e d r i j v e n van 2 h a en g r o t e r . A l s e i g e n a r e n z i j n b e s c h o u w d h o o f d e n v a n b e d r i j v e n m e t 5 o f
U i t t a b e l 8 b l i j k t , d a t de pacht i n z u i d e l i j k e r i c h t i n g r e l a t i e f i n b e l a n g r i j k h e i d toeneemt. Deze t e n d e n t i e l o o p t p a r a l l e l met een toeneming van h e t g r a s l a n d i n verhouding t o t de akkerbouw. Als zodanig i s deze s i t u a t i e t e g e n g e s t e l d aan hetgeen l a n d e l i j k kan worden waargenomen. De weidestreken worden n a m e l i j k gekenmerkt
door een hoger percentage eigendom (49?°) clan d-e zeekleigebieden
(34/°).
De eigendom i s i n de Noordelijke bouwstreek p r o c e n t u e e l h e t hoogste i n d e gemeenten Warffum, U i t h u i z e n , Stedum en ' t Zandt
(hoger dan 55fo) en h e t l a a g s t e i n Ulrum (38fo) en Middelstum (39/^)» I n de Centrale bouwstreek i s h e t percentage van d e gemeente Bedurn 32 en van de gemeente Ten Boer 48«
De eigendom i s i n h e t Noordelijke Westerkwartier h e t hoogst i n de gemeente Zuidhorn, n l . 3 6 / . I n d e b e i d e overige gemeenten G r i j p s k e r k en Oldehove i s h et percentage r e s p3 26 en 29^0.
De gemeenten Aduard en Noorddi jk i n de C e n t r a l e weidestreek hebben i n d i t gebied r e l a t i e f do meeste eigendom? 35 tm
T e r w i j l i n Adorp en Groningen de eigendom h e t l a a g s t e i s s 27 en ll/o.
Tabel 9 PACHT VAN OUDERS
Gebied
Oppervlakte van ouders gepachte cultuurgrond Gebied i n ha i n fo Noordelijke bouwstreek 9.238 35 C e n t r a l e bouwstreek 1 . 8 9 1 29 N o o r d e l i j k Wester k w a r t i e r 2.355 34 C e n t r a l e weidestreek 2.555 22 l ) Van a l l e gepachte c u l t u u r g r o n d . Brons C.B.S. 1948
B i j de b e o o r d e l i n g van deze c i j f e r s moet bedacht worden, d a t v e e l opvolgende jonge boeren vaak de b e d r i j v e n e e r s t pachten van de ouders, d i e gaan r e n t e n i e r e n . F e i t e l i j k i s deze pacht wel met d e eigendom g e l i j k t e s t e l l e n , omdat h e t b e d r i j f t e z i j n e r t i j d toch geheel i n handen komt van de jonge b o e r . Dat d i t v e r s c h i j n s e l v r i j v e e l voorkomt b l i j k t u i t t a b e l 1 0 .
Tabel 10
EIGENDOM M BEDKEJFSGROOTTE
Percentage grond r e s p . b e d r i j f s h o o f d e n
Gebied van b e d r i jven van.
2 - 3 3 - 5 5-10 10-20 20-50 ^ 50 h a h a h a h a h a ha Noordelijke Taouwstreek eigendom 25 24 17 37 4 5 57 eigenaren 23 21 17 37 4 6 58 C e n t r a l e bouwstreek eigendom 25 31 32 4 0 4 1
66
eigenaren 24 . 3 0 31 4 0 4 0 67 N o o r d e l i j k Westerkwartier eigendom 3 0 25 29 51 25 35 eigenaren 38 23 29 51 26 32 C e n t r a l e w e i d e s t r e e k eigendom 3 1 21 2 1 29 32 47 eigenaren 28 8 19 29 32 43 C.B.Sc s 1955U i t de s p r e i d i n g van de percentages eigendom en van de p e r centages eigenaren over de g r o o t t e k l a s s e n " b l i j k t , d a t de eigendom h e t b e l a n g r i j k s t e i s b i j de g r o t e r e "bedrijven. Alleen h e t Noorde l i j k e Weaterkwartier vormt h i e r o p een u i t z o n d e r i n g . I n d i t gebied b e r e i k t h e t percentage h e t hoogste c i j f e r i n de g r o o t t e k l a s s e van 1 0 - 20 h a , dus b i j h e t middelgrote b e d r i j f . De Centrale bouwstreek v a l t op door de regelmatige toeneming van de eigendom met h e t s t i j gen van de b e d r i j f s o p p e r v l a k t e . De andere gebieden worden geken merkt door een afneming van d e eigendom na de g r o o t t e k l a s s e van 2 - 3 h a , maar vervolgens weer een toeneming. I n h e t Noordelijke Westerkwartier v o l g t na de g r o o t t e k l a s s e van 1 0 - 20 h a weer een vermindering.
Het d a l i n de s p r e i d i n g stemt geheel overeen met de l a n d e l i j k e s i t u a t i e . I n Noord-Groningen i s h e t e c h t e r b e l a n g r i j k smal l e r . De s t i j g i n g b e g i n t h i e r r e e d s b i j de b e d r i j f s g r o o t t e van 1 0 - 20 h a , t e r w i j l deze l a n d e l i j k e e r s t b i j b e d r i j v e n van 5 0 ha of g r o t e r v a l t t e c o n s t a t e r e n . H i e r u i t b l i j k t ook d e r e l a t i e f b e l a n g r i j k e p l a a t s , welke de eigendom i n d i t gebied inneemt v e r g e l e k e n met andere s t r e k e n van ons l a n d .
De ontwikkeling i n de verhouding t u s s e n pacht en eigendom i s weergegeven i n de t a b e l 11» H i e r b i j i s u i t g e g a a n van gegevens van 1930, 1948 en 1955, v e r o n d e r s t e l l e n d e d a t de d e p r e s s i e van de j a r e n d e r t i g nog b e t r e k k e l i j k weinig invloed h e e f t gehad op de verhouding t u s s e n eigendom en pacht i n 193 0. De c i j f e r s z i j n gegroepeerd per landbouwgebied.
Tabel 11
EIGENDOM
Gebied Oppervl» c u l t * grond i n eigendom
B e d r i j f s h o o f d e n , welke e i g e n a a r z i j n
Gebied
in °Jo (1930=100) index i n °Ja i n d e x
(1930=100) Woordelijke bouwstreek I93O 57 100 4 6 100 1948 44 77 3 5 9 0 1955 47 78 3 8 83 Centrale bouwstreek I93O 56 100 47 100 1948 37 63 31 71 1955 4 0 66 36 75 N o o r d e l i j k Wester k w a r t i e r I93O 32 100 26 100 1948 22 68 24 85 1955 29 85 3 0 107 C e n t r a l e w e i d e s t r e e k I93O 3 1 100 27 100 1948 22 67 2 0 7 0 1955 31 87 27 9 0
Bronnens D i r e c t i e van de Landbouw, 1930s C . B . S . j I948 en 1955«
De i n v l o e d van de d e p r e s s i e " b l i j k t u i t de v e r g e l i j k i n g van de c i j f e r s van 1930 en 1948» I n a l l e ge"bieden i s i n d i e p e r i o d e de eigendom r e l a t i e f en a b s o l u u t afgenomen» Sindsdien i s een h e r s t e l i n g e t r e d e n , hetgeen " b l i j k t u i t de v e r g e l i j k i n g tussen 1948 en 1955« He"t niveau van 1930 i s e c h t e r a l l e e n i n de C e n t r a l e weidestreek weer "bereikt, t e r w i j l h e t i n h e t Woordelijke Wester k w a r t i e r eveneens z e e r d i c h t wordt "benaderd» Het a a n t a l e i g e n a r e n i s i n d i t l a a t s t e gebied z e l f s r e l a t i e f en a b s o l u u t hoger dan i n 1930, De "beide "bouwstreken v e r t o n e n h e t g r o o t s t e v e r s c h i l t e n o p z i c h t e van 193 0„
§ 4 . O p e n b a r e n u t s v o o r z i e n i n g e n
De bewoonbaarheid van h e t p l a t t e l a n d en de a a n t r e k k e l i j k h e i d van de a r b e i d s g e l e g e n h e i d i n de landbouw a l s bestaansbron z i j n ook a f h a n k e l i j k van de mate, waarin kan worden b e s c h i k t arer de zogenaamde openbare nutsvoorzieningen? w a t e r , e l e k t r i c i t e i t en g a s . De k l e i n e dorpskernen en de v e r s p r e i d e bewoning, welke de r e n t a b i l i t e i t van de a a n l e g van deze voorzieningen ongunstig maken, vormen een n a t u u r l i j k e handicap.
I n t a b e l 12 z i j n e i g e n l i j k a l l e e n t e r w i l l e van de v o l l e d i g h e i d de g a s a a n s l u i t i n g e n vermeld. Het b l i j k t d a t deze z e e r g e r i n g z i j n . Gas en e l e k t r i c i t e i t z i j n e c h t e r concurrerende Produkten i n d i e zin,, d a t een voldoende a a n t a l e l e k t r i c i t e i t s a a n s l u i t i n g e n v o o r zieningen met gas minder n o o d z a k e l i j k maakt. Overigens wordt tevens gebruik gemaakt van b u t a g a s .
Tabel 12 OPENBARE NUTSVOORZIENINGEN
Bewoonde woningen
percentage met a a n s l u i t i n g op wa" :e r e l e k t r i c i t e i t gas Gebied a a n t a l open a n d e r s open a n d e r s open a n d e r s
b a a r z i n s b a a r z i n s b a a r z i n s Noordelijke bouwstreek I . 7 7 2 30 2 83 2 3 5 C e n t r a l e bouwstreek 517 36 — 73 0 13 3 Noordeli jk Westerkwartier 372 23 1 76 - 0 4 C e n t r a l e weidestreek 777 45 0 62 2 6 2 1 C . B . S , - w o n i n g t e l l i n g 195^
HOOFDSTUK I I I « DE BEDEIJFSRESUL TATEM
Het i s algemeen "bekend d a t de b e d r i j f s r e s u l t a t e n i n de l a n d bouw van ongeveer 1953 a f v r i j s t e r k z i j n teruggelopen» D i t wordt v e r o o r z a a k t door een s t e r k e s t i j g i n g van h e t k o s t e n p e i l9 waartegen over een b e l a n g r i j k g e r i n g e r e s t i j g i n g van de geldopbrengsten s t a a t . I n t a b e l 13 z i j n enkele gegevens vermeld d i e o n t l e e n d z i j n aan een binnenkort t e v e r s c h i j n e n L . E J . - n o t a z ) .
Tabel 13 DE PRIJSONTWIKKELING IN DE LANDBOUW
Omschri jving P r i j s i n d e x c i j f e r s (1950/5I = 100) i n Omschri jving I95O/5I 1953/54 I956/57 1958/59 1 ) Algemeens k o s t e n van levensonderhoud g r o o t h a n d e l s p r i j z e n l ) Landbouwprodukten ( p r i j z e n a f b o e r d e r i j ) ? tarwe l ) g e r s t l ) erwten l ) v l a s l i n t l ) consumptie-aardappelen l ) s u i k e r b i e t e n l ) e x p o r t p r i j z e n s t r o k a r t o n melk 2) r u n d v l e e s l ) Kostens bouwkosten 3) werktuigen- e n t r e k k e r k o s t e n i n d e N. O.P. 4 ) a r b e i d s k o s t e n p e r u u r i n d e landbouw 2) k o s t e n p e r ha van akkerbouw-b e d r i jven 100 107 118 127 100 104 IO9 108 100 112 112 126 100 74 77 80 100 118 136 101 100 75 78 » 100 141 104 125 100 131 126 152 100 102 114 109 100 113 149 I A 8 100 103 119 122 100 110 140 147 100 113 120 124 100 117 151 I85 100 122 137 I4O 1 ) Brons C.BsSw 2) Brons L . E . I ,
3) Bronnens M i n i s t e r i e van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid; L„E,I» 4) Bronnens L . E . I , ; C„B„S.
x)"Het k l e i n e akkerbouwbedrijf i n de I J s e l m e e r p o l d e r s " door J . de Veer en A . J . Louwes.
U i t deze t a b e l v a l t a f t e l e i d e n d a t de p r i j z e n en k o s t e n ontwikkeling? i n h e t b i j z o n d e r voor liet n o o r d e l i j k e akkerbouw gebied, de l a a t s t e jaren n i e t g u n s t i g z i j n geweest.
I n do e e r s t e p l a a t s i s de p r i j s o n t w i k k e l i n g van de granen, d i e h i e r een z e e r b e l a n g r i j k e p o s i t i e innemen, v r i j o n g u n s t i g geweest, Hog i n s t e r k e r e mate i s d i t h e t g e v a l voor de t e e l t van handelsgewassen, i n h e t b i j z o n d e r van h e t v l a s . Het Zuidweste-l i j k e z e e k Zuidweste-l e i g e b i e d kon een b e Zuidweste-l a n g r i j k d e e Zuidweste-l van de k o s t e n s t i j g i n g opvangen door de g r o t e r e verbouw van s u i k e r b i e t e n , waarvoor de p r i j s o n t w i k k e l i n g veel b e t e r was.
V/at de k o s t e n z i j d e b e t r e f t d i e n t erop gewezen t e worden, d a t de kosten voor a r b e i d s t e r k gestegen z i j n en een d e r b e l a n g r i j k s t e k o s t e n s o o r t e n vormen. Hoewel h e t bouwplan i n h e t noorden v e e l e x t e n s i e v e r i s l i g g e n de a r b e i d s k o s t e n h i e r weinig l a g e r dan i n h e t Zuidwestelijke z e e k l e i g e b i e d . De s t i j g i n g h e e f t d e r
halve in het noorden eveneens een sterke invloed gehad op de
ber-d r i j f s r e s u l t a t e n . Tabel 14 DE BEDBIJFSRESULTATEN J a r e n B e d r i j f s r e s u l t a t e n i n guldens p e r honderd gulden k o s t e n op
J a r e n weidebedri jven gemengde b e d r i j
ven op zandgrond
akkerbouwbedrijven
J a r e n weidebedri jven gemengde b e d r i j
ven op zandgrond Nederland
Noord-Groningen 1948/49 I949/5O 1950/51 I951/52 1952/53 1953/54 I954/55 1955/56 1956/57 1957/58 1958/59 133 129 113 116 117 116 99 107 107 109 109 107 110 104 108 105 IO5 96 102 98 102 100 125 144 135 148 137 117 119 118 101 109 110 138 1 4 1 126 150 143 118 1 1 1 117 103 105 96 Brons L„E0I„g "Bedrijfseconomische Mededeling No. 3 0 " .
I n v e r g e l i j k i n g met h e t Oldambt h e e f t de Noordelijke bouw-s t r e e k i n h e t verleden over h e t algemeen b e t e r e b e d r i j f bouw-s r e bouw-s u l t a
ten gehad. De l a a t s t e jaren i s d i t v e r s c h i l verminderd. Als b e l a n g r i j k e oorzaken h i e r v a n z i j n t e noemen de afnemende r e n t a b i l i t e i t van de handelsgewassen en de g e r i n g e r e s t r o p r i j s d i e men op h e t Hogeland ontvangt voor de granen, d i e de l a a t s t e j a r e n bovendien z i j n toegenomen. Deze s t r o p r i j s i s gemiddeld l a g e r , om d a t h e t a a n t a l a a n d e e l h o u d e r s - l e v e r a n c i e r s van de s t r o k a r t o n f a b r i e k e n n a a r verhouding g e r i n g e r i s , t e r w i j l ook de p e r f a b r i e k
u i t g e k e e r d e p r i j s i n laat Oldambt over h e t algemeen hoger l i g t . I n v e r g e l i j k i n g met h e t Z u i d w e s t e l i j k e z e e k l e i g e b i e d b e vinden z i c h de a r b e i d s k o s t e n op een hoog niveau en deze b l i j v e n
toenemen, ondanks de v e r d e r e m e c h a n i s a t i e , d i e t o t u i t d r u k k i n g komt i n h e t s t i j g e n van de werktuigkosten. U i t e r a a r d i s de a r -b e i d s -b e z e t t i n g wel i e t s verminderd, maar n i e t i n d i e mate d a t hiermede de s t i j g i n g van de lonen werd gecompenseerd. Doordat de s t o f o p b r e n g s t e n b e l a n g r i j k e Produkten z o a l s s u i k e r b i e t e n i n h e t Z u i d w e s t e l i j k e z e e k l e i g e b i e d en i n de I J s e l m e e r p o l d e r s b e l a n g r i j k lioger z i j n i s h e t n i e t verwonderlijk d a t de n e t t o b e d r i j f s r e s u l t a t e n daar- over h e t algemeen g u n s t i g a f s t e k e n b i j h e t noorden. I n t a b e l 1 5 i s een o v e r z i c h t gegeven van deze
s i t u a t i e . I n deze v e r g e l i j k i n g e n z i j n de opbrengsten van h e t s t r o gewaardeerd tegen m a r k t p r i j z e n , hoewel i n h e t noorden i n de d e s b e t r e f f e n d e jaren de s t r o p r i j s voor d e ' s t r o k a r t o n f a b r i e k e n aan m e r k e l i j k hoger l a g . Tabel 1 5 DE BEDRIJFSRESULTATEN Gemiddelde b e d r i j f s r e s u l t a t e n per ha i n de p e r i o d e R e s u l t a t e n 1948 -- 1954 i n 1954 - 1959 i n
i n guldens Noordeli jlce Z u i d w e s t e l i j k Noordelijke Zuidwesteli jk
p e r ha bouwstreek zeekleigebied bouwstreek zeekleigebied
Kosten 1101 IO54 '1529 1574
Opbrengsten 1483 I5IO I 6 2 I 1842
Netto-overschot 382 456 92 268
Op de weidebedri jven i n Noord-Groningen, waarvan s l e c h t s enkele gegevens beschikbaar z i j n van de l a a t s t e j a r e n , b l i j k t de r e n t a b i l i t e i t weinig t e v e r s c h i l l e n van h e t gemiddelde weide b e d r i j f , Het k o s t e n p e i l s t e e g de l a a t s t e jaren ongeveer e v e n r e d i g met de b r u t o - o p b r e n g s t e n , waardoor ook h o t arbeidsinkomen s l e c h t s een g e r i n g e w i j z i g i n g ondervond.
HOOFDSTUK IV
HET AANKOP M VAU BOEEDEBIJEN DOGE HrSHTCJUQUELE BELEGGEBS^ Het v r a a g s t u k van de aankopen van "boerderijen door i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s i s belangwekkend, maar tevens ingewikkeld. Immers een analyse naar de oorzaken van d e a c t i v i t e i t van i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s i n de a g r a r i s c h e s e c t o r en naar de f a c t o r e n , welke de f r e q u e n t i e i n h e t optreden van deze b e l e g g e r s b e p a l e n , moet aanhaken zowel b i j de kopers a l s b i j de v e r k o p e r s z i j d e van de markt»
Zo wordt de geneigdheid van de boer om t o t verkoop van z i j n b e d r i j f over t e gaan u i t e r a a r d s t e r k beïnvloed door de ontwikke l i n g van z i j n b e d r i j f s r e s u l t a t e n . Een ongunstige a g r a r i s c h e conjunctuurfase kan een noodzaak voor v e r s c h i l l e n d e boeren z i j n hun s t a t u s van eigenaar t e verwisselen voor d i e van p a c h t e r om o n t s t a n e l i q u i d i t e i t s m o e i l i j k h e d e n t e b e s t r i j d e n . Het i s n a m e l i j k typerend d a t , z o a l s u i t b i j l a g e 1 b l i j k t , de aankopen door i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s voor de Tweede Wereldoorlog voornamelijk p l a a t s hadden i n de d e p r e s s i e p e r i o d e n 1876-1898 vjn de jaren d e r t i g .
Van de 1552 h a , welke van I87O-I94O i n de p r o v i n c i e Groningen overgingen i n handen van i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s , w i s s e l d e 621 ha van e i g e n a a r i n de eerstgenoemde d e p r e s s i e en 857 h a i n de periode van 1930-1940«
De a a n t a l l e n b e d r i j v e n ( i n t o t a a l voor 1940= 42 bedrijven)., welke h e t b e t r o f f e n , waren r e s p . 26 en 2 3 .
Het v r a a g s t u k h e e f t ook s t r u c t u r e l e aspecten» H i e r b i j v a l t t e denken aan de s t e r k s t i j g e n d e veraogensbehoeften door de m e c h a n i s a t i e , welke met name s i n d s de l a a t s t e o o r l o g z o ' n s n e l l e ontwikkeling t e z i e n g e e f t . H i e r b i j d r i n g t z i c h de gedachte op aan een a g r a r i s c h e p a r a l l e l aan hetgeen s i n d s h e t einde van de l 8 e eeuw i n de i n d u s t r i ë l e s e c t o r p l a a t s h a d . De s t e e d s s n e l l e r e opeenvolging van technische vindingen, d i e l e i d d e en nog l e i d t t o t een s t e e d s verdergaande mechanisatie en a u t o m a t i s e r i n g en
tevens de t e n d e n t i e h e e f t de economische levensduur van de machines i n t e k o r t e n , l i e e f t een voortdurend groeiende b e h o e f t e aan i n
vesteringsmiddelen t o t g e v o l g . Het was en i s onmogelijk deze f i n a n c i e r i n g s b e h o e f t e door een of enkele personen t e doen dragen. De i n t r o d u c t i e van een nieuwe ondernemingsvorm, de naamloze
vennootschap, b r a c h t i n d e o n t s t a n e spanning u i t k o m s t .
l ) De gegevens, welke i n deze paragraaf worden vermeld, z i j n o n t leend aan J . E . Muntinga; "Koopprijzen en kopers van Boerde r i j e n i n de p r o v i n c i e Groningen gedurende de l a a t s t e eeuw". I n "Groninger Landbouwblad" van 1 3 n o v . , 20 n o v . , 27 nov», 1 1 dec», l 8 d e c . 1958 en 8 j a n . , 1 5 j a n . en 29 jan. 1959«
Hoe e c h t e r z a l de landbouw d i t probleem kunnen oplossen? D i t i s t h a n s n i e t aan de o r d e . Maar wel mag worden overwogen of h e t v e r s n e l d e tempo van de aankopen door i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s s i n d s de jongste o o r l o g n i e t gezien mag worden a l s onder meer een symptoom van de e e r d e r g e s c h e t s t e spanning, I n t i e n j a a r t i j d s , van 1948-1958j werden i n de p r o v i n c i e Groningen 36 b e d r i j v e n met een t o t a l e oppervlakte van 1397 ha verkocht aan i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s .
Het i s e c h t e r a p r i o r i n i e t zeker,, d a t h e t zoeken naar u i t wegen u i t de impasse verkopen aan i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s en een onder meer h i e r u i t r e s u l t e r e n d e v e r s c h u i v i n g van eigendom naar p a c h t t o t gevolg moet hebben» Be b o e r - e i g e n a a r kan immers ook door middel van hypotheken t r a c h t e n aan de benodigde middelen t e komen. Niettemin wordt de e e r s t g e s c h e t s t e g e d r a g s l i j n v o e l meer p l a u s i b e l a l s w i j c o n s t a t e r e n , d a t de pachtboer een onder-nemerspremië ( i n casu een f'inancieringspremie) g e n i e t boven de b o e r - e i g e n a a r , d i e hypothecaire en andere leningen aangaat voor de deIcking van een f i n a n c i e r i n g s b e h o e f t e van g e l i j k e omvang. r>)
Het volgende rekenvoorbeeld i s i n d i t verband i l l u s t r a t i e f Een landbouwer w i l een b o e r d e r i j van 60 h a , gelegen i n h e t noorden'van de p r o v i n c i e , i n de maand juni (dus met veldgewassen) kopen. H i j b e z i t f . 100.000,-f de p r i j s van de b o e r d e r i j i s f . 6 . 0 0 0 , - p e r h a | t o t a a l dus f . 3 6 0 . 0 0 0 , - . H i j k r i j g t nu b i j v o o r b e e l d de volgende f i n a n c i e r i n g ? boerenbeslag ( f . 8 0 0 , - p e r ha) f . 4 8 . 0 0 0 , -veldgewas ( f . 700?- p e r ha) f . 4 2 . 0 0 0 , -b e d r i j f skapi t a a l f . 1 0 . 0 0 0 , -t o -t a a l f . 1 0 0 . 0 0 0 , -= eigen k a p i t a a l
Door l e n i n g . e n h e t nemen van hypotheek z a l h i j de r e s t moeten f o u r n e r e n .
Vader l e e n t f . 1 . 0 0 0 , - p e r ha à 4/» = f . 6 0 . 0 0 0 , - à '4-f0 ~ f . 2 , 4 0 0 , - r e n t e . Schoonvader idem = f . 2 . 4 0 0 , - r e n t e « Hypotheek?
g r o o t f . 4.OOO, p e r ha à 5^ = f , 2 4 0 . 0 0 0 , à 5/» = f . 1 2 . 0 0 0 , -r e n t e . J a a -r l i j k s t o t a a l f . l 6 , 8 0 0 , - -r e n t e .
1 ) Dr. E.A. de Vidt komt i n een a r t i k e l i n ''Landbouwmechanisatie" van j a n u a r i 1959? onder de t i t e l "De Mechanisatie i n de komende 1 0 j a a r " t o t een s c h a t t i n g van de door mechanisatie o n t s t a n e i n v e s t e r i r i g s b e h o e f t e voor de p e r i o d e van 1958-I968 van 2•§-m i l j a r d gulden,
2) J . E . Muntinga, "Groninger Landbouwblad" van 8-1-1959«
Afgezien van eigen k a p i t a a l moet deze landbouwer f . l 6 , 8 0 G , -(+ v a s t e l a s t e n ) j a a r l i j k s opbrengen,, voordat h i j aan v e r d i e n s t e toekomt !
De p r i j s van f . 6 . 0 0 0 , - p e r ha a l s r e ë l e waarde i s gebaseerd op een r e n t e l a g e r dan 4 à Koopt men tegen de maximaal t o e l a a t b a r e p r i j s , dan bedraagt de r e n t e van een hoeve i n h e t algemeen minder dan 3fol B i j 3 f zou h e t een pacht betekenen van 3f° van f . 3 6 0 , 0 0 0 , - (+ v a s t e l a s t e n ) = f . 1 0 , 8 0 0 , - (+ v a s t e l a s t e n ) . Een v e r s c h i l van f t 6 . 0 0 0 , - of van f , 1 0 0 , - p e r h a !
D i t i s een i n s t i t u t i o n e l e f a c t o r , d i e nauwkeurig z a l moeten worden nagespeurd om de b e t e k e n i s ervan op de j u i s t e waarde t e kunnen s c h a t t e n .
Echter ook de krachten., d i e aan de k o p e r s z i j d e van d e markt werken, moeten een evenredige aandacht ontvangen.
De i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s hebben een gestage en s t e r k e ontwikkeling doorgemaakt. Met name s i n d s de o o r l o g z i j n do v e r mogens, d i e deze b e l e g g e r s beheren, u i t g e d i j d t o t immense p r o p o r t i e s , Door deze b e l e g g i n g zoekende s t e e d s omvangrijker wordende vermogens i s de invloed van deze b e l e g g e r s op de ontwikkeling van de k a p i t a a l m a r k t z e e r s t e r k geworden.
Deze f e i t e n z i j n zo algemeen bekend, d a t een nadere u i t e e n z e t t i n g overbodig i s .
Maar b e s t a a t e r een verband, tussen deze groei en h e t v e r s n e l d e tempo van boerderij-aankopen? Loopt de b e l a n g s t e l l i n g voor d i t l a a t s t e b e l e g g i n g s o b j e c t geheel p a r a l l e l met d i e voor .andere o b j e c t e n , o f i s e r misschien sprake van r e l a t i e v e verschuivingen i n de b e l e g g i n g s p o r t e f e u i l l e s ? Het i s n i e t onmogelijk d a t ondanks de a b s o l u t e toeneming van d i t s o o r t a g r a r i s c h e o b j e c t e n i n f e i t e sprake i s van een r e l a t i e f verminderde i n t e r e s s e .
U i t b i j l a g e 2 b l i j k t , d a t voor de o o r l o g de aankopen i n o v e r wegende mate p l a a t s hadden i n Uoord-Groningen, Sinds 1948 e c h t e r had ^Cffo van d e aankopen i n d e p r o v i n c i e b u i t e n d i t gebied p l a a t s . H i e r u i t b l i j k t een s t e r k e r e s p r e i d i n g over de v e r s c h i l l e n d e l a n d bouwgebieden. Het Z u i d e l i j k e V/esterkwartier en Westerirolde bleven e c h t e r van deze b e l a n g s t e l l i n g verstoken» I s deze g r o t e r e s p r e i d i n g eenvoudig een u i t v l o e i s e l van h e t aangroeien van h e t rendement-zoekende vermogen van i n s t i t u t i o n e l e b e l e g g e r s of s p e l e n h i e r b i j nog andere f a c t o r e n mee?
I n d i t hoofdstuk kan s l e c h t s worden v o l s t a a n met hetgeen i s weergegevens c i j f e r s , d i e een ontwikkeling i l l u s t r e r e n , gekoppeld aan i n vragende vorm g e s t e l d e . a a n d u i d i n g e n en gedachten, I n h o t kader van d i t onderzoek kan n i e t v e r d e r worden gegaan. Het moet i n d i t o p z i c h t uitmonden i n eon s t e l l e n van problemen waarvan h e t belangwekkende wordt beklemtoond door enkele g e t a l l e n i l l u s t r a t i e s en welke u i t n o d i g e n t o t een breed opgezette en v e r r e i k e n d e s p e u r t o c h t .
