s&d 10/11 | 2004
89 Aafke Komter gaat in haar boek Solidariteit en de
gift op zoek naar de wisselwerking tussen solida-riteit en het geven van geschenken, hoe ze elkaar aanvullen en eventueel verrijken en hoe deze ge-combineerde inzichten licht kunnen werpen op verschijningsvormen van hedendaagse solida-riteit. Het boek is verplichte kost voor de begin-selprogrammacommissie die na 27 jaar de taak op zich heeft genomen de plaatsbepaling, het doel en de missie van de Partij van de Arbeid in een paar A4-tjes op te schrijven. In het concept-manifest geeft de commissie slechts een be-perkte invulling aan één van de kernwaarden van de sociaal-democratie: solidariteit.
Solidariteit wordt vooral als een kwestie van financiën gezien en de middenklasse als de voornaamste financier. Die moet dat vooral ook blijven, want iedereen heeft recht op een fat-soenlijk bestaan en kansen op ontplooiing. Hoe de PvdA de bereidheid tot betalen van die middenklasse garandeert ¬ en tevens hun stem krijgt ¬ in een samenleving waarvan het ce-ment zo ingrijpend is veranderd door processen van individualisering, diversificatie en globali-sering, wordt in het midden gelaten. Hiermee lijkt de beginselprogrammacommissie meer op
zoek naar de grenzen van de verzorgingsstaat en de collectieve verantwoordelijkheid, dan dat ze duiding geeft aan de waarden van de sociaal-de-mocratie.
Wederzijdse giftuitwisseling is een belang-rijk mechanisme van sociale cohesie en solida-riteit in niet-westerse samenlevingen, stelt Komter: ‘Het uitwisselen van geschenken is het fundament van menselijke samenlevingen en in het principe van wederkerigheid dat aan de uit-wisseling van geschenken ten grondslag ligt, is de morele basis voor het ontstaan van sociale banden, van solidariteit, vervat.’ (p. 195) De gever betuigt respect voor de ontvanger en bevestigt daarmee ook zijn identiteit. Het in ontvangst ne-men van een geschenk heeft dezelfde werking en nodigt uit tot wederkerigheid. Zo ontstaat een ritueel dat belangrijk is voor de binding tus-sen mentus-sen en de constante bevestiging daar-van. Studies wijzen uit dat juist diegenen met de grootste behoeften de minste geschenken, gast-vrijheid en ook hulp en zorg ontvangen. (p. 142) Een gift kan ook voortkomen uit negatieve bedoelingen. De giftige appel voor Sneeuwwitje is een bekende uit de sprookjeswereld. Het ge-ven van grote geschenken aan mensen die zich geen waardevolle cadeaus kunnen veroorloven, kan als krenkend worden ervaren en als een ui-ting van macht of superioriteit.
b o e k e n
Over de auteur Anne Graumans is medewerker van het
Kenniscentrum van de PvdA
Het cement van de
samenleving
Solidariteit en de gift, sociale banden en sociale uitsluiting
Aafke E. Komter, Amsterdam University Press, Amsterdam, 2004
a n n e g r a u m a n s
s&d 10/11 | 2004 90
Het woord solidariteit komt van het Latijnse ‘solidare’, het stevig maken, het samenvoegen van delen tot een sterk geheel. De verzorgings-staat is een exponent van solidariteit, maar ook eigenbelang speelt een rol, aldus Komter. Ar-moede vormde een bedreiging voor de openbare orde, epidemieën brachten de levens van ge-zonde mensen in gevaar en het lage opleidings-niveau van sommigen bracht risico’s van sociale uitsluiting en daarmee van sociale instabiliteit voor allen met zich mee. (p. 117) De verzorgings-staat ontstond dus mede uit eigenbelang van een klasse die ook heel goed voor zichzelf zou kunnen zorgen. De sociale orde ¬ en dus ook solidariteit ¬ staat constant bloot aan twee sto-rende factoren. Ten eerste, het morele tekort van mensen: de vraag hoeveel je aan een ander geeft en wat je voor jezelf aanwendt, levert spanning op. Ten tweede, een schaarsteprobleem: al zou je willen, dan nog zijn er onvoldoende hulpbron-nen om aan de behoeften van iedereen te vol-doen.
Kennen en gekend worden
In het laatste deel van haar boek gaat Aafke Kom-ter in op hedendaagse solidariteit. In de afge-lopen vijftig jaar is onze samenleving onder in-vloed van individualisering, diversificatie en globalisering wezenlijk veranderd. De solida-riteit is niet per se afgenomen, maar heeft wel andere vormen aangenomen, vaak gekenmerkt door een abstract en anoniem karakter. Nieuw zijn bijvoorbeeld het uitschrijven van een che-que voor goede doelen, het meedoen aan SMS-acties of het meelopen met tochten onder het motto ‘Stop zinloos geweld’.
Het boek van Aafke Komter onderstreept de noodzaak van kennen en gekend worden, van respect geven en respect ontvangen. Tegelijker-tijd onderkent het de individualisering waarbij individuele burgers meer met zelferkenning be-zig zijn dan dat ze zich inleven in anderen. Onderlinge afhankelijkheid als basis voor soli-dariteit wordt niet meer zo beleefd en van we-derkerigheid in sociale relaties is steeds minder
sprake. Het ontstaan van de verzorgingsstaat en de garantie van een sociaal vangnet hebben de vrijheid en de onafhankelijkheid van de burger enorm vergroot. Het inburgeren van die verzor-gingsstaat heeft verworvenheden tot een recht gemaakt.
Solidariteit uiten ¬ bijvoorbeeld in de vorm van het doen van een gift ¬ gebeurt niet meer vanuit noodzaak, maar op basis van vrijwillig-heid. Individuen hebben keuzemogelijkheden, zijn assertief, kunnen contacten maken in een virtuele wereld en zijn niet afhankelijk van ge-zin, kerk of buurt. Met maatregelen als de intro-ductie van de levensloopregeling en de ‘eigen rugzak’ in de zorg en in het onderwijs en door het constante hameren op ‘persoonlijke verant-woordelijkheid’ draagt de politiek bij aan de in-dividualisering van het publieke leven. Het le-ven is daarmee gesegmenteerd en dat heeft grote consequenties voor de organisatie van so-lidariteit en sociale cohesie.
Toch is Komter niet pessimistisch over he-dendaagse solidariteit. Wel beschouwt ze de af-name van civiele solidariteit als problematisch. Het is juist de alledaagse solidariteit jegens an-dere mensen in de publieke sfeer die de leefbaar-heid van het publieke domein en de kwaliteit van het maatschappelijk leven bepaalt. (p. 188) De fundamentele voorwaarde voor civiele soli-dariteit is de erkenning van de menselijkheid van de ander en juist die lijkt aan erosie onder-hevig. (p. 197) Een andere problematische ont-wikkeling die Komter onderscheidt, is de af-name van solidariteit met anonieme medebur-gers en vreemdelingen: ‘Juist die solidariteit moet worden bevorderd omdat onze samenle-ving voor de immense opdracht staat een nieuw sociaal weefsel te ontwikkelen, waarin autochto-nen en allochtoautochto-nen op een respectvolle manier met elkaar kunnen samenleven. […] Bij het zoe-ken naar oplossingen voor tekortkomingen in hedendaagse solidariteit biedt “de gift” een mo-gelijke richting, omdat het een sociaal contract impliceert dat mensen aan elkaar bindt via de moraal van wederzijdse verplichting.’(p. 207)
Niet alleen het recht op een fatsoenlijk
be-b o e k e n
Anne Graumans bespreekt Solidariteit en de gifts&d 10/11 | 2004
91 staan en de noodzaak tot herverdeling
verdie-nen aandacht in het PvdA beginselmanifest. Wat nog mist in het program is een omschrijving van het zogenaamde cement van een sociaal-de-mocratische samenleving. Solidariteit organise-ren in een kleurrijke en cultureel diverse samen-leving van assertieve eenlingen, is immers meer
dan een garantie tot betalen door de midden-klasse. Het vraagt om een overstijgend multicul-tureel en klasseloos bindmiddel waarbij burgers hun eigen bastions durven te verlaten en de kans nemen om bondgenoten te vinden buiten hun eigen netwerken om.
