De opneming door planten van fluor uit de grond

DE OPNEMING DOOR PLANTEN VAN FLUOR UIT DE GROND Ir. 3.P.N.L. Roorda van Eysinga

No. 13

Verschijnt ook als Rapport 3 te Haren (Gr.)

2. V o o r k o m e n v a n f l u o r 6 2 . 1„ I n m i n e r a l e n 6 2„ 2 . I n g r o n d 6 20 2« 1, G e h a l t e a a n i n w a t e r o p l o s b a r e f l u o r i n d e g r o n d 10 2 . 3 . I n w a t e r 11 2 . 4 , I n m e s t s t o f f e n 11 2 . 5 . I n d i v e r s e n . 1 3 2 „ 5 „ 1 „ H o u t c o n s e r v e r i n g s m i d d e l e n 13 2„ 5 . 2 . G l a s r e i n i g i n g s m i d d e l e n 14 2„ 5 , 3 . B e s t r i j d i n g s m i d d e l e n 1 4 3 . F l u o r b e p a l i n g e n 15 4 . G e w a s 17 4 . 1„ F l u o r g e h a l t e i n h e t g e w a s 17 4„ 2 . O p n e m i n g v a n f l u o r d o o r w o r t e l s 2 1 4 . 3„ S y m p t o m e n v a n f l u o r v e r g i f t i g i n g 2 8 4 . 4 . G e v o e l i g h e i d v a n d e g e w a s s e n v o o r a t m o s -f e r i s c h e -f l u o r 2 9 4 . 5 . T o e l a a t b a r e f l u o r c o n c e n t r a t i e i n h e t g e w a s 3 2 4 . 6o M e t a b o l i s m e e n f l u o r 3 3 5 . B e s t r i j d i n g v a n . v i a d e g r o n d o p g e w e k t , f l u o r -o v e r m a a t 3 6 6„ S a m e n v a t t i n g 3 8 7. L i t e r a t u u r 4 1

r e a g e r e n op een b e m e s t i n g m e t t r i p e l s u p e r f o s f a a t , d o o r d a t het gewas fluor uit d e z e m e s t s t o f opneemt (Roorda van E y s i n g a , 1971). D e z e e r v a -r i n g was -r e d e n om de l i t e -r a t u u -r te b e s t u d e -r e n .

H a n t e r e n wij het t r e f w o o r d fluor dan blijkt de l i t e r a t u u r z e e r o m -vangrijk, B r e d e m a n n (1956) b i j v o o r b e e l d , geeft in zijn handboek 1137 l i t e r a t u u r v e r w i j z i n g e n . Wij hebben ons d a a r o m b e p e r k t tot die publika-ties die h a n d e l e n o v e r de opneming door het gewas van fluor uit de grond en die w a a r i n het gehalte aan fluor of de g e d r a g i n g e n van fluor in grond of g e w a s w o r d e n b e s p r o k e n .

P u b l i k a t i e s die a l l e e n i n f o r m a t i e v e r s c h a f f e n over l u c h t v e r o n t r e i niging m e t f l u o r v e r b i n d i n g e n f l u o r w a t e r s t o f i s h i e r b i j v o o r a l van b e t e k e n i s en die over de invloed van fluor op m e n s en d i e r zijn in p r i n

-cipe buiten b e s c h o u w i n g g e l a t e n . O v e r dit l a a t s t e o n d e r w e r p , w a a r o n d e r f l u o r i d e r i n g van d r i n k w a t e r valt, willen wij h i e r s l e c h t s o p m e r k e n dat een te groot aanbod van fluor bij de m e n s en de g e w e r v e l d e d i e r e n leidt tot f l u o r o s i s , een a a n t a s t i n g van tanden en botten, bij e x t r e e m hoge d o s e s tot acute vergiftiging, t e r w i j l een t e k o r t aan dit e l e m e n t t a n d b e d e r f

( c a r i e s ) in de hand w e r k t (Nömmik, 1953; G e r i c k e en K u r m i e s , 1955; zie ook B r e d e m a n n , 1956).

Het handboek van Sauchelli (1969) geeft in k o r t b e s t e k een v r i j v o l l e -dig o v e r z i c h t van het v o o r k o m e n en de r o l van fluor in de n a t u u r . O v e r het gebruik van fluorhoudende f o s f a a t m e s t s t o f f e n wordt in dit handboek o p g e m e r k t dat deze geen duidelijke invloed heeft op het gehalte aan fluor in het gewas of op het r e s u l t a a t van de b e m e s t i n g .

F l u o r komt in v e l e r l e i v e r b i n d i n g e n wijd v e r b r e i d in de n a t u u r v o o r . Het f l u o r g e h a l t e van de a a r d k o r s t b e d r a a g t 270 à 290 ppm

(Robin-son en Edgington, 1964; &.uc;ie!.).i, 1969). O m d a t het e l e m e n t een z e e r s t e r k r e a c t i e v e r m o g e n heeft wordt het in de n a t u u r niet in z u i v e r e v o r m aangetroffen ( F? i s een zwak g r o e n g e e l , p r i k k e l e n d g a s ) .

De b e l a n g r i j k s t e m i n e r a l e n w a a r i n fluor v o o r k o m t zijn:

V l o e i s p a a t of fluoriet CaF-,

F l u o r a p a t i e t C a5( P 04)3F of C a1 Q( P 04)6F2

K r y o l i e t N a3A l F6

V e r d e r in veel s i l i c a t e n , o n d e r m e e r t o p a a s en in g l i m m e r s , o, a.

b i o t i e t en m u s k o v i e t . Voor een u i t v o e r i g l i t e r a t u u r o v e r z i c h t zij v e r w e -zen n a a r B r e d e m a n n (1956).,

Landbouwkundig g e z i e n m o g e n wij (fluor)apatiet de m e e s t b e l a n g -r i j k e n o e m e n , Apatiet - v e e l a l a l s C a , . . ( P O , ) , ( F , Cl, O H )? w e e r g e g e v e n

- i s het b e l a n g r i j k s t e b e s t a n d d e e l van ruw fosfaat, de grondstof bij de f a b r i c a g e van s u p e r f o s f a a t en a n d e r e f o s f a a t m e s t s t o f f e n . Het f l u o r g e -h a l t e van ruw fosfaat ligt m e e s t t u s s e n 0, 5 en 4, 3% F , -hoewel l a g e r e en h o g e r e g e h a l t e n v o o r k o m e n (Swaine, 1962).

2. 2. I n g r o n d

Bij het t o e d i e n e n van fosfaatmeststoffen aan de grond kan w e d e r o m a p a t i e t o n t s t a a n . Van de in t o t a a l a a n w e z i g e h o e v e e l h e i d fluor in de

grond is e c h t e r s l e c h t s een d e e l a l s a p a t i e t aanwezig ( J a h n - D e e s b a c h , 1958), volgens M i c h a e l en B l u m e (1952) s l e c h t s 10%„ In k a l k r i j k e g r o n -den is CaF~ een b e l a n g r i j k fluordepot, t e r w i j l in slibhou-dende g r o n d e n

f l u o r g e h a l t e van de grond., Ook volgens Robinson en Edgington (1946) i s de fluor v o o r a l te vinden in h e t colloi'dale deel van de g r o n d . Volgens deze a u t e u r s b e v a t t e n s o m m i g e gronden fluor vooral a l s a p a t i e t , a n d e r e m e e r fluor in de m i c a - a c h t i g e k l e i .

In een w a t e r i g e o p l o s s i n g m e t alkalifosfaat + Calciumfluoride of c a l c i u m f o s f a a t + alkalifluoride vond K u r m i e s (1953) v o r m i n g van fluor-a p fluor-at ie t en Cfluor-alciumfluoride,

Rathje (1957a, b) toonde aan dat zuiver f l u o r a p a t i e t bij a a n w e z i g h e i d van w a t e r niet b e s t e n d i g i s , m a a r w o r d t o m g e z e t in h y d r o x y l

-a p -a t i e t . Bij z e e r l-age c o n c e n t r -a t i e -a-an fluor o n t s t -a -a t een m e n g s e l v-an h y d r o x y l a p a t i e t en h y d r o x y l f l u o r a p a t i e t . Bij hoge c o n c e n t r a t i e wordt h y d r o x y l a p a t i e t en h y d r o x y l f l u o r a p a t i e t o m g e z e t in Calciumfluoride volgens;

3 C a3( P 04)2, C a ( O H )2 + 20 F ' = 10 C a F2 + 6 P 04' * ' + 2 O H ' .

Met deze s t u d i e s toonde s c h r i j v e r aan dat toediening van C a F - aan de grond geen invloed heeft op de o p l o s b a a r h e i d van het bodemfosfaat, dat i n t e g e n d e e l bij z w a r e fluorgiften fosfor uit a p a t i e t kan v r i j k o m e n , Een gunstig effect van een b e m e s t i n g m e t fluor w e r d i n d e r d a a d in enkele gevallen w a a r g e n o m e n (Nömmik, 1953; Munk, 1964; B e r t r a n d , 1970; zie ook R a t h j e , 1957b)„ Volgens Munk (1964) kan toevoeging van n a t r i u m fluoride aan fosfaatmeststoffen de w e r k z a a m h e i d e r v a n v e r b e t e r e n , t o e -voeging van Calciumfluoride had geen effect.

L a r s e n en Widdowson (1969) toonden aan dat toevoeging van k a l i u m fluoride aan superfosfaat de b e s c h i k b a a r h e i d van het fosfaat v e r m i n d e r de, e c h t e r in een landbouwkundig o n b e l a n g r i j k e m a t e . Van het t o e g e voegde fluoride w e r d door deze a u t e u r s s l e c h t s 3, 5 tot 5% t e r u g g e v o n -den in h e t g r o n d e x t r a c t (1:10 m e t 0, 01 M C a C l2) . G a r b e r et al, (1967)

wijzen e r o p dat een eventueel gunstig effect van Calciumfluoride op de p r o d u k t i e mogelijk een kalkeffect is,,

in w a t e r

2. in de v o r m van ionen, of o n g e d i s s o c i e e r d e f l u o r v e r b i n d i n g e n a d s o r p -tief gebonden aan de g r o n d d e e l t j e s , m e e s t bodemcolloi'den

3. in de v o r m van ionen a l s c o n s t r u c t i e e l e m e n t e n in h e t k r i s t a l r o o s -t e r van fluorhoudende m i n e r a l e n

4. a l s b e s t a n d d e e l van levende o r g a n i s m e n in de grond of in r e s t e n h i e r v a n .

De a a n w e z i g h e i d van adsorptief gebonden fluor kan door N ö m m i k niet w o r d e n aangetoond. Het v e r s c h i l m e t de in w a t e r o p g e l o s t e fluor of f l u o r v e r b i n d i n g e n wordt bovendien niet e s s e n t i e e l g e a c h t . De h o e v e e l h e i d fluor in o r g a n i s c h e stof i s z e e r g e r i n g . O v e r de in de b o d e m a a n -w e z i g e fluor v e r m e l d t N ö m m i k v e r d e r :

"Het feit dat f l u o r w a t e r s t o f z u u r een t a m e l i j k zwak zuur is (K, - 7, 10 ), houdt in dat fluor in de b o d e m o p l o s s i n g g e d e e l t e l i j k in de v o r m van fluorionen, g e d e e l t e l i j k a l s o n g e d i s s o c i e e r d e H F of (HF) -m o l e c u l e n v o o r k o -m t .

F l u o r kan in de b o d e m ook v o o r k o m e n in de v o r m van c o m p l e x e v e r b i n d i n g e n m e t F e , Al en Si. De f l u o r c o n c e n t r a t i e in de b o d e m o p l o s -sing i s e c h t e r v r i j l a a g , wat o n d e r a n d e r e blijkt uit de lage fluorconcen» t r a t i e in het g r o n d w a t e r en de v e g e t a t i e . De lage f l u o r c o n c e n t r a t i e in de b o d e m o p l o s s i n g wordt e n e r z i j d s v e r o o r z a a k t door h e t feit dat fluorionen m e t Ca en Mg slecht o p l o s b a r e v e r b i n d i n g e n v o r m e n en a n d e r z i j d s dat fluorionen o n d e r h e v i g zijn aan een s t e r k e a d s o r p t i e , aan de o p p e r v l a k t e van bodemcolloi'den.

De fluor, die v r i j k o m t bij v e r t e r i n g of toegediend via m e s t s t o f f e n , zal op d e z e wijze in m e e r d e r e of m i n d e r e m a t e w o r d e n o m g e z e t in m o e i -lijk o p l o s b a r e v e r b i n d i n g e n of g e a d s o r b e e r d aan bodemcolloi'den. In z u r e g r o n d kan een b e l a n g r i j k e h o e v e e l h e i d fluor v e r m o e d e l i j k a l s c o m p l e x e v e r b i n d i n g e n m e t F e of Al aanwezig zijn.

D e z e twee f a c t o r e n b e p a l e n a l s r e g e l de c o n c e n t r a t i e van fluor in de b o d e m o p l o s s i n g . "

oven door de grond w e r d e n g e w e r k t . Dit w o r d t t o e g e s c h r e v e n aan de v o r m i n g van c a l c i u m s i l i c a a t f l u o r i d e (Specht en M a c l n t i r e , 1961). In h e t a l g e m e e n is e c h t e r de uitspoeling van fluor z e e r g e r i n g ( M a c l n t i r e et a l . , I949), Bij een fosfaatrijke lichte k l e i w e r d g e d u r e n d e v i e r j a a r m a x i m a a l s l e c h t s 0, 6% van de a l s HF toegediende fluor in het d r a i n w a -t e r opgevangen. Op enkele a n d e r e l i c h -t e k l e i g r o n d e n spoelde in dezelf-de tijd 0, 9 tot 4, 6% uit bij o p p e r v l a k k i g e toediening en 5, 7 tot 6, 5% bij i n w e r k e n van 200 pounds F a l s HF p e r a c r e (1 pound p e r a c r e = onge-v e e r 1 kg p e r ha), onge-van 800 pounds spoelden 23 à 25% uit. De onge-v a s t l e g g i n g van fluor in deze gronden wordt t o e g e s c h r e v e n aan de v o r m i n g van c a l c i u m f l u o r i d e , m a a r v o o r a l van het nog m i n d e r o p l o s b a r e a l u m i n i u m -s i l i c a a t f l u o r i d e A l _ ( S i F / ) , (Maclntire et a l . , 1955a, b). Op zandige grond m e t een laag gehalte aan c o m p l e x A 100 , w e r d van de fluor

toe-gediend m e t 30 i n c h e s n e e r s l a g p e r week m e t een gehalte van 0, 8 ppm F , g e m i d d e l d 45% u i t g e s p o e l d (Specht en M a c l n t i r e , 1961),

Aan twee zwak z u r e , lichte k l e i g r o n d e n w e r d in een tijdvak van 6 j a a r t w e e m a a l 200 pounds F p e r a c r e a l s C a F? of K F t o e g e d i e n d

( M a c l n t i r e et al, , 1955a), G e d u r e n d e d e z e p e r i o d e van 6 j a a r spoelde 4 à 9% van de t o e g e d i e n d e fluor uit. Bij 6 van de 8 c o n t r o l e l y s i m e t e r s

spoelde m i n d e r fluor uit dan m e t het r e g e n w a t e r w e r d a a n g e v o e r d . B e -kalking v e r m i n d e r d e de uitspoeling,.

1 8

R o m n e y et aL (1969) b e s t u d e e r d e n de s o r p t i e van F ( h a l v e r i n g s -tijd 112 minuten) aan k l e i m i n e r a l e n . . Zij vonden een s t e r k e s o r p t i e (96, 8 en 98, 4%) bij m i n e r a l e n m e t een g e r i n g e i n t e r n e o p p e r v l a k t e , z o a l s bij i l l i e t en kaoliniet; en een g e r i n g e r e s o r p t i e (3, 2 en 3, 8%) bij m i n e r a l e n m e t een g r o t e i n t e r n e o p p e r v l a k t e ; bijv. m o n t m o r i l l o n i e t . Hun r e s u l t a -ten vonden zij in o v e r e e n s t e m m i n g m e t de t h e o r i e van B o w e r en H a t c h e r

(I967) dat F s o r p t i e bij lage c o n c e n t r a t i e s v o o r a l o p t r e e d t door u i t w i s seling m e t de O H g r o e p van A l ( O H ) , of van b a s i s c h e A l p o l y m e r e n , g e a d s o r b e e r d aan de o p p e r v l a k t e van de m i n e r a l e n en niet door u i t w i s s e -ling m e t O H - g r o e p e n uit de k r i s t a l r o o s t e r s .

2 . 2 . 1 . G e « h a l t e a a n i n w a t e r o p l o s b a r e f l u o r i n d e g r o n d Gegevens over het gehalte aan in w a t e r o p l o s b a r e fluor zijn

s c h a a r s . Verloo en Cottenie (1969) o n d e r z o c h t e n enkele m o n s t e r s (30 minuten schudden, i n z e t v e r h o u d i n g 1:5) van w e i d e g r o n d in de omgeving van een groot c h e m i s c h bedrijf. Zij vonden gehalten, uiteenlopend van < 0 , 1 tot 8, 0 ppm F , w a a r b i j de hoge w a a r d e n aan de aanwezigheid van het bedrijf w e r d e n t o e g e s c h r e v e n .

N ö m m i k (1953) b e p a a l d e het in w a t e r o p l o s b a r e fluor in een a a n t a l Z w e e d s e gronden (4 uur schudden, inzetverhouding 1:40). Hij vond ge-m i d d e l d 5, 3 ppge-m F voor l i c h t e r e gronden ge-m e t ge-m i n d e r dan 5% l u t u ge-m en

20, 3 voor z w a a r d e r e , m e t m e e r dan 15% lutum. Het l a a g s t r e s p e c t i e v e l i j k hoogst gevonden gehalte was 1 en 48 ppm F . Nog h o g e r e gehalten w e r d e n aangetroffen in m o n s t e r s van boven- en o n d e r g r o n d van een z u r e k l e i , rijk aan o r g a n i s c h e stof (gyttja). De pH van deze m o n s t e r s lag t u s s e n 3, 8 en 6, 7; ze w a r e n rijk aan i j z e r en b e v a t t e n 35 tot 70 ppm F .

In 98 van 100 g r o n d m o n s t e r s van landbouwgronden uit G r o o t

B r i t t a n n i ë , g e ë x t r a h e e r d in een inzetverhouding 1:3 m e t een zwakke e l e c -t r o l y -t - o p l o s s i n g (0, 01 M CaCl_), vonden L a r s e n en Widdowson (1971) m i n d e r dan 3 ppm F ; 44 m o n s t e r s lagen zelfs beneden 0, 6 ppm F . De a u t e u r s vonden een duidelijk v e r b a n d m e t de pH van de grond. Gronden m e t pH 6 hadden weinig o p l o s b a a r fluor; z u u r d e r e , m a a r v o o r a l de m e e r b a s i s c h e gronden b e v a t t e n m e e r o p l o s b a a r fluor. O v e r een e v e n t u e e l v e r -band t u s s e n pH en z w a a r t e van de grond en dus over een v e r b a n d t u s s e n

slibgehalte en fluor gehalte wordt niet g e s p r o k e n . Een duidelijke p H i n -vloed - te weten lage o p l o s b a a r h e i d van fluor bij pH 7 à 8 - vonden a u t e u r s o v e r i g e n s ook bij n a t u u r l i j k e f l u o r a p a t i e t .

B e r t r a n d (1970) vond een stijging van 0, 358 ppm in w a r m w a t e r o p l o s b a a r fluor n a a r 0, 730, door toediening van 600 g a l s N a F p e r h a . De stijging (0, 372 ppm) is g r o t e r dan die, uitgaande van 2. 10 kg bouw-v o o r , i s te b e r e k e n e n .

In een potproef w a a r b i j N a F of CaF~ aan een l e m i g e zandgrond wa-r e n toegediend, vonden G a wa-r b e wa-r et a l . (1967) dat het gehalte aan in w a t e wa-r o p l o s b a a r fluor in de grond s l e c h t s l a n g z a a m t e r u g l i e p . Na 8 m a a n d e n was de aanvankelijke stijging door toediening van N a F nog niet tot op de helft t e r u g g e v a l l e n ; de aanzienlijk g e r i n g e r e verhoging door C a F? w a s

2. 3. I n w a t e r

In t e g e n s t e l l i n g tot het chloorion, i s fluor niet g e c o n c e n t r e e r d in z e e w a t e r , m a a r blijkt het s t e r k door de grond te w o r d e n g e a d s o r b e e r d .

Z e e w a t e r bevat 1 à 1,4 ppm F (Robinson en Edgington, 1946; zie ook

B r e d e m a n n , 1956)= O m t r e n t h e t v o o r k o m e n van fluor in w a t e r van n a t u u r -lijke h e r k o m s t is een o m v a n g r i j k e l i t e r a t u u r aanwezig, zie B r e d e m a n n

(1956). Wij willen v o l s t a a n m e t te wijzen op de p u b l i k a t i e s van Stas (1945) en van N ö m m i k (1953). Stas (1945) o n d e r z o c h t het w a t e r van N e d e r l a n d s e h e r k o m s t e n , Deze o n d e r z o e k s t e r vond in w a t e r van w a t e r l e i dingbedrijven in een enkel geval 0, 45 ppm F , m e e s t e c h t e r l a g e r e g e h a l -t e n . Ook he-t w a -t e r van n a -t u u r l i j k e h e r k o m s -t b l e e k zelden m e e r dan 0, 5 p p m F te b e v a t t e n . De h o o g s t e gehalten (0, 8 1 , 3 ppm F) w e r d e n nog a a n -getroffen in Z e e l a n d bij b o r i n g e n op o m s t r e e k s 60 m d i e p t e .

N ö m m i k (1953) vond in Zweden t o e n e m i n g in fluor gehalten n a a r m a t e de b r o n d i e p e r w a s . Het gemiddelde gehalte van een diepte van 3-5 m

w a s 0, 36 ppm F , t e g e n o v e r 1, 02 ppm F op een diepte van 4 1 - 5 0 m . M e e r fluor ging ook g e p a a r d m e t een h o g e r e pH van het w a t e r , m e e r t o t a a l zout, een h o g e r c h l o r i d e - en sulfaatgehalte. Deze a a n r i j k i n g w e r d v o o r a l gevonden bij b o r i n g e n uit k l e i l a g e n afgezet in het K w a r t a i r .

R e g e n w a t e r w e r d door M a c l n t i r e et al, (1949) o n d e r z o c h t . Ver van i n d u s t r i ë l e c e n t r a w a s h e t gehalte 0-0, 02 p p m F , t e r w i j l in de in-d u s t r i ë l e c e n t r a gemiin-din-delin-den van 0, 29 en 0, 30 ppm F w e r in-d e n gevonin-den, m e t 1, 23 a l s h o o g s t e w a a r d e . G a r b e r (1967) vond in r e g e n w a t e r g e h a l t e n uiteenlopend van 0, 05 tot 7, 96 ppm F .

G r o n d w a t e r , w a a r o n d e r d r i e m o n s t e r s d r a i n w a t e r , w e r d door O e l s c h l a g e r (1971) o n d e r z o c h t . Gemiddeld w e r d 0, 104 ppm F gevonden, m e t 0, 034 a l s l a a g s t e en 0, 220 ppm F a l s h o o g s t e w a a r d e .

2 . 4 . I n m e s t s t o f f e n

K u r m i e s (I960) en Swaine (1962) geven een o v e r z i c h t van het f l u o r g e h a l t e in m e s t s t o f f e n . Tabel I, een lijst van enkele b e l a n g r i j k e m e s t s t o f -fen is g r o t e n d e e l s uit d e z e bronnen o v e r g e n o m e n .

T A B E L I. F l u o r g e h a l t e in enkele m e s t s t o f f e n M e s t s t o f F - g e h a l t e L i t e r a t u u r S t i k s t o f m e s t s t o f f e n k a l k a m m o n s a l p e t e r k a l k a m m o n s a l p e t e r kalkstikstof z w a v e l z u r e a m m o n i a k F o s f a a t m e s t s t o f f e n ruw fosfaat superfosfaat

dubbel super fosfaat dubbelkalkfosfaat 14 ppm 10 ppm 580 ppm 3 ppm 3 - 4 % c a . 2 % ca. 2 % f o s f o r z u r e v o e d e r k a l k 3 0 0 - 1 . 0 0 0 p p m f o s f o r z u r e v o e d e r k a l k 1.360 ppm T h o m a s m e e l 10- 140 ppm T h o m a s m e e l guano b e e n d e r m e e l b e e n d e r m e e l K a l i m e s t s t o f f e n kalizout 40 kainiet 20- 160 ppm 4. 400 ppm 270- 500 ppm 306- 660 ppm K u r m i e s , I960 O e l s c h l ä g e r , 1971 K u r m i e s , I960 K u r m i e s , I960; O e l s c h l ä g e r 1971 K u r m i e s , I960 K u r m i e s , I960 K u r m i e s , I960 N ö m m i k , 1953 K u r m i e s I960; O e l s c h l ä g e r 1971 R i e h m et. a l . , 1954 Swaine, 1962 K u r m i e s , I960; Swaine, 1962 K u m m e r & von Polheim, 1956

25 ppm K u r m i e s , I960 15 ppm K u r m i e s , I960 K a l k m e s t s t o f f e n k a l k m e r g e l d o l o m i e t k a l k kalk- endolomietmergel k i e z e l k a l k (Hoogoven-kalk 60- 300 ppm K u r m i e s , I960; Swaine, 1962 220 ppm K u r m i e s , I960 350 ppm J e f f r i e s , 1951 3. 900 p p m K u r m i e s , I960; - 1% O e l s c h l ä g e r , 1971 O r g a n i s c h e m e s t s t o f f e n s t a l m e s t 3- 4 ppm K u r m i e s , I960

De hoogste fluor gehalten w o r d e n gevonden in de fosfaatmeststoffen, v o o r a l in die uit ruw fosfaat v e r v a a r d i g d . Het gehalte in de m e s t s t o f is afhankelijk van f a b r i c a g e en u i t g a n g s m a t e r i a a l en kan dus v a r i ë r e n .

De opgaven o m t r e n t het fluorgehalte in T h o m a s m e e l (basic slacr) volgens Swaine (1962) lopen s t e r k uiteen, Volgens de D u i t s e l i t e r a -tuur (zie o. a, K u r m i e s , I960) ligt het gehalte in T h o m a s m e e l l a a g .

D u b b e l k a l k f o s f a a t wordt als meststof, m a a r ook in de v e e -v o e d e r i n d u s t r i e g e b r u i k t . Als -v e e -v o e d e r -v e r h a n d e l d onder de n a m e n d i c a l c i u m f o s f a a t of fosfor z u r e v o e d e r k a l k , zal dit produkt weinig fluor mogen b e v a t t e n .

K a l k - e n d o 1 o m i e t m e r g e 1 s w e r d e n door J e f f r i e s (1951) o n d e r z o c h t , Van 30 van de 32 m o n s t e r s uit de V e r e n i g d e Staten van A m e -r i k a la<* het gehalte t u s s e n 0 en 0, 103% F , m e t 0, 035% a l s g e m i d d e l d e . Deze auteur b e s c h r i j f t het v o o r k o m e n van de v e r s c h i l l e n d e fluorhouden-de m i n e r a l e n in fluorhouden-de k a l k r o t s e n .

E e n a p a r t e g r o e p v o r m e n de m e s t s t o f f e n - in Z w i t s e r l a n d g e b r u i k t - w a a r i n b o r a a t f l u o r i d e v o o r k o m t . D e z e m e s t s t o f f e n o n t s t a a n door ontsluiting m e t zwavelzuur of s a l p e t e r z u u r van een m e n g s e l van ruw fosfaat, kalizout en b o r a x of b o o r z u u r , Bij deze ontsluiting o n t s t a a n b o r a a t -fluoriden, die door de plant als B F , - i o n kunnen w o r d e n o p g e n o m e n (Bovay et a l . , 1969a, b; Bolay et a l . , 1971a, b; Quinche et al„ , 1971a; b )<

Volgens Quinche et al. (1971b) zijn deze m e s t s t o f f e n of een a a n t a l e r -van - w e e r uit de handel genomen.

2. 5, I n d i v e r s e n

2. 5. 1. H o u t c o n s e r v e r i n g s m i d d e l e n

V e r d u u r z a a m d hout wordt in de tuinbouw onder m e e r gebruikt a l s r a a m l i j s t e n , k i s t j e s voor opkweek en v e i l i n g k i s t e n . O n d e r de m i d d e l e n t e r c o n s e r v e r i n g van dit hout i s Wolmanzout een b e g r i p . Volgens Stas

(1945) zijn Wolmanzouten p r e p a r a t e n m e t uiteenlopende s a m e n s t e l l i n g , w a a r i n o, a. fluorverbindingen v o o r k o m e n . Deze o n d e r z o e k s t e r kon geen nadelige gevolgen van m e t Wolmanzout behandeld hout aantonen, indien h e t op één van de e e r d e r genoemde wijzen w e r d t o e g e p a s t . Het t h a n s in de h a n d e l zijnde S u p e r w o l m a n z o u t C onder druk te i m p r e g n e r e n b e -vat geen fluor. Superwolmanzout-,D, m i d d e l w a a r i n hout wordt g e d r e n k t ,

en enkele a n d e r e in de tuinbouw v e r m o e d e l i j k weinig g e b r u i k t e m i d d e l e n , b e v a t t e n wel fluor (Anonymus, 1970).

2 . 5 . 2 . G 1 a s r e i n i g i n g s m i d d e 1 e n

Aan de tuinbouw w o r d e n g l a s r e i n i g i n g s m i d d e l e n op b a s i s van fluor-w a t e r s t o f z u u r te koop aangeboden. De fluor-w e r k i n g van deze stof is zo b r u u t dat a a n r a k i n g m e t levende w e z e n s tot d i r e c t e s c h a d e m o e t l e i d e n . Dijk-huizen en Den B o e r (1964) v e r m e l d d e n een d a m p w e r k i n g bij t o e p a s s i n g van dit s o o r t m i d d e l e n tot op 200 m . O v e r een eventuele w e r k i n g via de grond zijn geen gegevens bekend.

2 . 5 . 3 . B e s t r i j d i n g s m i d d e l e n

B e s t r i j d i n g s m i d d e l e n w o r d e n s o m s a l s b r o n van f l u o r c o n t a m i n a t i e genoemd. Volgens de Gids voor Z i e k t e n - en O n k r u i d b e s t r i j d i n g in de tuinbouw (Vlasveld, 1971), die een z e e r u i t g e b r e i d e lijst van m i d d e l e n b e v a t , zijn e r twee z i e k t e b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n en één o n k r u i d b e s t r i j

-d i n g s m i -d -d e l , -die fluor b e v a t t e n . Het -dichlofluani-de, v e r h a n -d e l -d o n -d e r de n a a m " E u p a r e e n spuitpoeder 50%" vindt t o e p a s s i n g bij a a r d b e i e n en h i e r en d a a r in de t o m a t e n t e e l t . Volgens P r i c e (1971) i s dochlofluanide b r u i k b a a r a l s fungicide bij de t e e l t van i r i s .

Voor m e e r l i t e r a t u u r betreffende fluorhoudende fungiciden, i n s e c -t i c i d e n , o n k r u i d b e s -t r i j d i n g s m i d d e l e n , inclusief o n -t b l a d e r i n g s m i d d e l e n en g l a s r e i n i g i n g s m i d d e l e n zij v e r w e z e n n a a r B r e d e m a n n (1956).

3. F L U O R B E P A L I N G E N

De a l g e m e e n g e a c c e p t e e r d e fluor bepaling was die volgens W i l l a r d en Winter (1933). Volgens deze m e t h o d e , w a a r v o o r v e r s c h i l l e n d e m o d i -f i c a t i e s zijn b e s c h r e v e n , wordt grond m e t kalk in een nikkelen o-f platina k r o e s j e gegloeid bij 600 900°C, w a a r n a na toevoeging van p e r c h l o o r

-zuur m e t s t o o m wordt o v e r g e d e s t i l l e e r d . De opgevangen fluor w o r d t m e t t h o r i u m n i t r a a t en a l i z a r i n e g e t i t r e e r d . De op deze wijze b e p a a l d e h o e v e e l h e i d fluor wordt in de l i t e r a t u u r vaak aangeduid m e t t o t a a l - F . H i e r t e g e n w o r d e n b e z w a r e n a a n g e v o e r d (Michael en B l u m e , 1952), o m -dat s o m m i g e m i n e r a l e n o . a . g l i m m e r s en t o p a a s (Hardin, 1952) niet zouden w o r d e n o n t s l o t e n . I n d e r d a a d vond N ö m m i k (1953) h o g e r e fluorgehalten bij g e b r u i k van z w a v e l z u u r (Hardin, 1952), in p l a a t s van p e r -chloor z u u r .

Plantkundig heeft z o a l s w o r d t o p g e m e r k t door B r e w e r (1966) -een bepaling van t o t a a l - F weinig zin. E x t r a c t i e van grond m e t w a t e r w e r d u i t g e v o e r d door N ö m m i k (1953) en H a l l (1968), w a a r n a p e r c h l o o r zuur w e r d toegevoegd en m e t s t o o m g e d e s t i l l e e r d . Door het t e r b e s c h i k -king k o m e n van een i o n - s p e c i f i e k e e l e c t r o d e voor de fluorbepaling zijn de t e c h n i s c h e mogelijkheden s t e r k v e r r u i m d .

V e r l o o en Cottenie (1969) geven een v o o r s c h r i f t voor de fluorbepa-ling in een w a t e r f i l t r a a t van g r o n d m o n s t e r s . R e u s m a n n en W e s t p h a l e n

(I969), V e r l o o en Cottenie (1970) en Buck en R e u s m a n n (1971) geven v o o r s c h r i f t e n voor de fluorbepaling in g e w a s . R e u s m a n n c. s. v e r a s s e n in een nikkelen k r o e s j e , V e r l o o en Cottenie p l a a t s e n de e l e c t r o d e r e c h t -s t r e e k -s in een m e n g -s e l van gewa-s en -s a l p e t e r z u u r . L a r -s e n en Widdow-son ( I 9 7 I ) g e b r u i k t e n de i o n - s p e c i f i e k e e l e c t r o d e voor bepaling van fluor in een zwakke e l e c t r o l y t - o p l o s s i n g (0, 01 M CaCl~) en voor de bepaling van i s o t o p i s c h u i t w i s s e l b a a r en m e t k u n s t h a r s u i t w i s s e l b a a r fluor. De g e h a l -ten aan i s o t o p i s c h of m e t k u n s t h a r s u i t w i s s e l b a a r fluor, door s c h r i j v e r s l a b i e l fluor genoemd, w a r e n o n d e r l i n g duidelijk g e c o r r e l e e r d (r = 0, 86). Het gehalte aan m e t k u n s t h a r s u i t w i s s e l b a a r fluor lag in 100 m o n s t e r s van landbouwgronden uit G r o o t - B r i t t a n n i ë gemiddeld bij 20 ppm F (2 m l grond, 5 m l k u n s t h a r s en 100 m l aqua d e s t . , 16 u u r schudden bij 25°C; H i s l o p en Cooke, 1968).

L a r s e n en Widdowson (1971) v e r g e l e k e n ook AlCl., en KCl a l s e l e c t r o l y t in de e x t r a c t i e v l o e i s t o f . A l C l , gaf in eenzelfde, en ook bij t o e n e m e n d e , c o n c e n t r a t i e aanzienlijk m e e r o p l o s b a a r fluor, v e r g e -leken m e t KCl of C a C l?. Dit afwijkend g e d r a g van A l C l , wordt t o e g e

4. GEWAS

4 , 1 , F l u o r g e h a l t e i n g e w a s

De: gehalten w o r d e n s t e e d s opgegeven in ppm F op de droge stof. E r zijn enkele g e w a s s e n m e t een hoog fluorgehalte onder n a t u u r -lijke o m s t a n d i g h e d e n . Een veel genoemde (voor l i t e r a t u u r zie B r e d e m a n n ,

1956) is gifblaar ( Dichapetalum cymosum Hook), een onkruid uit Zuid-Afrika m e t een fluorgehalte van 73 tot 114 ppm F ( Z i m m e r m a n en Hitchcock,

1954/l957)„ Ook Camélia wordt nogal eens genoemd a l s gewas m e t hoog f l u o r g e h a l t e .

Het gehalte in h a n d e l s g e w a s s e n ligt n o r m a a l t u s s e n 2 en 20 ppm F ( B r e w e r , 1Q66; Sauchelli, 1969), volgens Bolay en Bovay (1956b) zelfs beneden 10 ppm„ Thee v o r m t een u i t z o n d e r i n g m e t g e m i d d e l d 400 ppm F (Sauchelli, 1969) E r i s een groot a a n t a l publukaties w a a r i n het f l u o r g e h a l t e van z e e r uiteenlopende g e w a s s e n , geteeld al dan niet in een o m g e -ving m e t l u c h t v e r o n t r e i n i g i n g , wordt vermeld» Wij willen v o l s t a a n m e t gegevens van enkele g e w a s s e n te v e r m e l d e n in t a b e l IL De g e g e v e n s zijn -voor zover was na te gaan - v e r z a m e l d onder o m s t a n d i g h e d e n w a a r b i j v e r o n t r e i n i g i n g e n m e t fluor via de lucht of de grond niet zijn o p g e t r e d e n . G a r b e r (1967) en ook a n d e r e o n d e r z o e k e r s op het gebied van l u c h t v e r o n t -r e i n i g i n g , s p -r e k e n in dit v e -r b a n d van het n a t u u -r l i j k e f l u o -r g e h a l t e van niet beïnvloede planten,

G a r b e r (1968) in d i s c u s s i e m e t enkele a n d e r e a u t e u r s , stelt dat elke verhoging boven het n o r m a l e gehalte ( N o r m a l w e r t ) aan l u c h t v e r o n t r e i n i -ging moet w o r d e n t o e g e s c h r e v e n . Volgens Schneider (1966) is h e t niet mogelijk l u c h t v e r o n t r e i n i g i n g aan te tonen door a n a l y s e van p l a n t e d e l e n op fluor. S c h r i j v e r b a s e e r t zich d a a r b i j op a n a l y s e van b l a d e r e n van b o -m e n uit D u i s b u r g , w a a r b o -m e n -m o e i l i j k in leven zijn te houden en 11 tot 363 ppm F in de b l a d e r e n w e r d gevonden.

Voor een o v e r z i c h t van het " n a t u u r l i j k e " fluorgehalte van g r a n e n en g r a s s e n wordt v e r w e z e n n a a r B r e d e m a n n (1956), en voor b l a d e r e n en n a a l d e n van b o m e n onder a n d e r e n a a r G a r b e r (1967),

G e w a s F , ppm (op de droge stof) L i t e r a t u u r Boon peulen blad w o r t e l B l o e m k o o l blad kool K o m k o m m e r blad v r u c h t Kool blad e e t b a a r deel P e e n blad w o r t e l blad w o r t e l w o r t e l blad w o r t e l S l a Spinazie b l a d w o r t e l T o m a a t v r u c h t v r u c h t v r u c h t < 0 , 2-4, 8 1 , 3 - 4 , 1 3, 2 - 4 , 8 19 15 0 , 5 - 0 , 9 2 , 7 1.0 10-21 1 0 , 4 1 , 4 - 1 , 8 0, 7 - 1 5 , 4 4 , 1 1-8 0 , 9 3 , 4 7 , 5 0, 2 6 , 7 2 , 2 8 , 4 36, 1-44, 0 1,5 0 , 4 - 1 1 , 3 11, 3 2, 0 - 2 , 3 16 1, 1-28, 3 2 0 , 6 - 2 2 , 9 2 8 , 3 3, 7 - 1 1 , 8 9 , 6 13-19 15-23 4 9 21 0 0 3 , 5 M c C l u r e , 1949 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 Robinson en Edgington, 1946 D a i n e s et al, , 1952 D a i n e s et al. , 1952 M c C l u r e , 1949 O e l s c h l a g e r et al. , 1967a O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967b S t a s , 1949 O e l s c h l a g e r et al. , 1967a O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967b M c C l u r e , 1949 G a r b e r et a l . , 1967 K u r m i e s , I960 O e l s c h l ä g e r et aL , 1967a, b Robinson en Edgington, 1946 G a r b e r et a l . , 1967 G a r b e r et a l . , 1967 G a r b e r , 1967 G a r b e r , 1967 Robinson en Edgington, 1946 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 M c C l u r e , 1949 Robinson en Edgington, 1946 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 S t a s , 1949 M c C l u r e , 1949 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 R o b i n s o n en Edgington, 1946 G a r b e r et a l . , 1967 O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967a, b S t a s , 1945 S t a s , 1949 D a i n e s et a l . , 1952 D a i n e s et a l . , 1952 M c C l u r e , 1949 R o b i n s o n en Edgington, 1946 O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967b

T o m a a t (vervolg) s c h e u t e n (zonder stengel) 5,4 b l a d b l a d w o r t e l b l a d w o r t e l b l a a d j e s halfwas b l a d oude b l a d e r e n d i v e r s e bla b o v e n s t e bl t o p s t e n g e l v r u c h t b l a a d j e s s t e l e n s t e n g e l v r u c h t Gladiool b l a d b l a d b l a d A a r d a p p e l b l a d knol (trish) knol loof knol knol d e r e n a d e r e n s c h i l van de knol knol M a i s b l a d b l a d blad w o r t e l s t e n g e l + b l a d e r e n kolven 8 , 4 2-14 22 10-38 10-23 13 10 9 8 8 2 2 0 - 3 , 5 0-6, 0 0 - 1 , 7 0 7-10 2 - 2 8 1.5 2-10 0, 7-22 1, 0 - 3 , 5 0 . 7 - 1 , 1 19-27 4 - 1 7 1,4 4, 6-11 3 0, 1 2 - 1 , 12 0, 6 3 - 2 , 17 0, 5-0, 6 0 , 4 - 1 1 , 0 7 , 9 8 , 0 8 5 2, 2 - 6 , 3 0 , 9 - 2 , 4 Robinson en Edgington, 1946 O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967a D a i n e s et a l . , 1952 D a i n e s et a l . , 1952 B r e n n a n et a l . , 1950 B r e n n a n et a l . , 1950 Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k , 1954/57 Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k , 1954/57 Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/57 Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k , 1954/57 Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k , 1954/57 Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k , 1954/57 Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k , 1954/57 P a c k , 1966 P a c k , 1966 P a c k , 1966 P a c k , 1966 D a i n e s et a l . , 1952 B r e w e r , 1966 McCune et a l . , 1966 J o h n s o n et a l . , 1950 M c C l u r e , 1949 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 K u r m i e s , I960 B r e w e r , 1966 B r e w e r , 1966 R o b i n s o n en Edgington, 1946 G a r b e r et a l . , 1967 G a r b e r et a l . , 1967 N ö m m i k , 1953 N ö m m i k , 1953 O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967b M c C l u r e , 1949 R o b i n s o n en Edgington, 1946 B r e w e r , 1966 D a i n e s et a l . , 1952 D a i n e s et a l . , 1952 K u r m i e s , I960 K u r m i e s , I960

In het a l g e m e e n b e v a t t e n b l a d e r e n m e e r fluor dan s t e n g e l s , en s t e n g e l s m e e r dan v r u c h t e n of zaden (Robinson en Edgington, 1946; Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/1957; G a r b e r et a l . , 1967). Of z o a l s G e r i c k e en K u r m i e s (1955) het uitdrukten: v e g e t a t i e v e o r g a n e n b e v a t t e n m e e r fluor dan g e n e r a t i e v e . Ook bij toediening van fluor w e r d weinig fluor in de v r u c h t e n gevonden ( Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/1957; B r e w e r et al. , 1957; Bolay et a l . , 1971a).

E e n punt van d i s c u s s i e v o r m e n de w o r t e l s . G a r b e r et a l . , (1967) vonden w o r t e l s rijk aan fluor (37 ppm) m a a r knollen a r m (0, 2-2 p p m F ) . Ook N ö m m i k (1953) trof bij een a a n t a l G r a m i n e a hoge gehalten in de w o r tel aan (17104 ppm F ) . D a i n e s et al. (1952) vonden bij een a a n t a l g e w a s -sen in de w o r t e l s van c o n t r o l e - p l a n t e n 5 tot 90 ppm F ; en 5 tot 49 ppm F in het blad. H F - b e g a s s i n g had geen duidelijke invloed op het gehalte in de w o r t e l s , wél op dat in het blad (110-830 ppm F ) . Toediening van N a F via de grond gaf een verhoging in h e t blad (232-857 ppm F ) , m a a r nog veel s t e r k e r in de w o r t e l s (429-12. 750 ppm F ) . D e z e a u t e u r s m e n e n dat de v e r d e l i n g van fluor over de plant k a r a k t e r i s t i e k is voor de h e r k o m s t van de fluor: uit de lucht of uit de grond. Ook B r e n n a n et a l . (1950) en B r e w e r et a l . (1959) vonden bij g e b r u i k van v o e d i n g s o p l o s s i n g m e t t o e -voeging van fluor z e e r hoge f l u o r g e h a l t e n in de w o r t e l s . B r e n n a n et a l .

(1950) v e r o n d e r s t e l l e n dat fluor, bij gebruik van een v o e d i n g s o p l o s s i n g m e t hoog c a l c i u m g e h a l t e , als C a F _ in of op de w o r t e l s w o r d t n e e r g e s l a -gen.

Bij gladiool - in h e t a l g e m e e n bij monocotylen . - w e r d m e e r fluor aangetroffen in de top van de b l a d e r e n dan in l a g e r gelegen delen ( Z i m m e r -m a n en Hitchcock, 1954/1957} Co-mpton en R e -m -m e r t , I960; Co-mpton

1970). J a c o b s o n et al. (1966) vonden bij t o m a a t en Compton (1970) in het a l g e m e e n bij dicotylen, m e e r fluor in de r a n d e n dan in h e t midden van het blad. J a c o b s o n et a l . (1966) toonden bij b l a d e r e n van Kalanohoë daigvemontiana Harriet et P e r r i e r veel fluor aan in de e p i d e r m i s , v o o r

-al aan de bovenzijde van het blad, en weinig in het m e s o f y l .

L e d b e t t e r et al. (I960) vonden bij Sedum speatabile B o r e a u ook v e e l fluor in de e p i d e r m i s , m a a r deze a u t e u r s o n d e r z o c h t e n a l l e e n na H F - b e g a s s i n g .

Het gehalte in h e t gewas kan door v e l e r l e i uitwendige o m s t a n d i g h e d e n w o r d e n b e ï n v l o e d . Een a a n t a l h i e r v a n wordt in de volgende p a r a g r a -fen behandeld. B e n e d i c t et al. (1965) vonden bij H F - b e g a s s i n g van enkele

g e w a s s e n , o n d e r m e e r r o m e i n s l a , een l a g e r fluorgehalte in het gewas indien de v o e d i n g s o p l o s s i n g op 30 C in p l a a t s van op 25 of 20 C w e r d gehouden.

Niet geheel p a s s e n d in deze p a r a g r a a f evenmin in de a n d e r e n o c h t a n s belangwekkend zijn de e r v a r i n g e n m e t r a d i o a c t i e f fluor, w a a r -uit b l e e k dat door de b l a d e r e n -uit de lucht opgenomen fluor ook n a a r de w o r t e l s v e r p l a a t s t w e r d (Ledbetter et a l . I960; R o m n e y et a l . 1969)De C o r m i s (1968) liet b l a d e r e n fluor in o p l o s s i n g o p n e m e n en c o n s t a -t e e r d e da-t e r vrijwel geen v e r p l a a -t s i n g was n a a r de w o r -t e l s .

4 . 2 , O p n e m i n g v a n f l u o r d o o r w o r t e l s

De mogelijkheid dat de planten fluor via de w o r t e l s o p n e m e n w o r d t door enkele a u t e u r s s t e r k in twijfel g e t r o k k e n of geheel afgewezen

(Bredemann en Radeloff, 1933; S t a s , 1945; G i s i g e r , 1966). Soms w o r d t a a n g e n o m e n dat fluor d o o r d r i n g t tot in de w o r t e l s en d a a r w o r d t o p g e s l a -gen ( M a c l n t i r e , 1952), s o m s dat fluor a l l e e n tot in de e n d o d e r m i s kan d o o r d r i n g e n (Stas, 1949; zie ook B r e n n a n et al. , 1950). De s t u d i e s van M a c l n t i r e et a l . (1942) en Munk (1964) o n d e r s t e u n e n deze m e n i n g .

M a c l n t i r e et a l . (1942) voegden superfosfaat, f o s f o r z u r e s i l i c a a t -kalk (phosphate furnace slag) en C a F? toe aan de grond in potten en b a k

-ken. De g e w a s s e n r e a g e e r d e n n i e t , Zelfs 112.000 pounds s u p e r f o s f a a t (16% P2O r ) p e r a c r e (1 l b / a c r e = ca. 1 k g / h a ) toegevoegd aan een lichte

klei m e t pH 7 w a s niet van invloed op het g e w a s . Munk (1964) m e n g d e h y d r o x y l a p a t i e t m e t C a F2 of N a F en voegde deze m e n g s e l s toe aan een

zwak z u r e , l e m i g e zandgrond in potten. Ook deze a u t e u r vond geen v e r -hoging in f l u o r g e h a l t e van het gewas ( z o m e r g e r s t ) , wel een duidelijke invloed op de p r o d u k t i e , m a a r dit was een fosfaateffect.

In de m e e s t e p u b l i k a t i e s wordt h e t een v a n z e l f s p r e k e n d e zaak g e -acht dat planten b e s c h i k b a a r fluor via de w o r t e l s uit de g r o n d o p n e m e n . De b e t e k e n i s van deze wijze van opneming wordt v e e l a l wel van o n d e r g e

-schikt b e l a n g geacht. Ook blijft de mening gehandhaafd, dat via de g r o n d opgenomen fluor v o o r a l in de w o r t e l s wordt o p g e s l a g e n (McCune, 1969) of door de w o r t e l s niet w o r d t d o o r g e l a t e n n a a r a n d e r e p l a n t e d e l e n (De C o r m i s , 1968). Dit idee wordt o n d e r s t e u n d door de z e e r hoge fluorgehaL

ten in w o r t e l s m e t een weinig verhoogd gehalte in het b o v e n g r o n d s e g e -w a s , bij planten -w a a r a a n fluor via grond of -w a t e r c u l t u u r is aangeboden

(zie ook o n d e r 4„ 1).

In een a a n t a l p u b l i k a t i e s w o r d e n w a t e r c u l t u r e s b e s c h r e v e n . S t e i n e r (1969) v e r k r e e g f l u o r s c h a d e bij f r e s i a op w a t e r c u l t u u r bij 1 ppm F in de o p l o s s i n g . B r e w e r et a l . (1959) vonden dat s i n a a s a p p e l b o o m p j e s binnen 24 u u r s l a p gingen bij 100 ppm F en g r o e i r e m m i n g v e r t o o n d e n op een o p l o s s i n g m e t 25 ppm.. De C o r m i s (1968) vond een v e r h o g i n g in fluor-gehalte in w o r t e l en b o v e n g r o n d s e delen van t o m a a t op w a t e r c u l t u u r m e t 10 ppm F a l s K F of N a F . Een d u i d e l i j k e r bewijs nog voor de opneming van fluor via de w o r t e l s geven R o m n e y et al. (1969). Deze a u t e u r s p l a a t

-1 8 sten t o m a a t , boon en l u z e r n e g e d u r e n d e 2 uur op een o p l o s s i n g m e t F . Het r a d i o a c t i e f fhior w e r d opgenomen en door de plant v e r p l a a t s t , v o o r a l n a a r de b l a d e r e n ,

Ye-O Cheng et a l . (1968) g e b r u i k t e n een v o e d i n g s o p l o s s i n g m e t 95 ppm F a l s N a F of N a - a c e t a a t f l u o r i d e en v e r k r e g e n schade s y m p t o m e n bij sojaboon. In de f r a c t i e van o r g a n i s c h e z u r e n uit het blad w e r d e n c i t r a a t -fluoride en a c e t a a t f l u o r i d e aangetoond.

Quinche et a l . (1971b) ontwikkelden een m e t h o d e o m b o r a a t f l u o r i d e (tot 0, 1% K B F . ) in m e s t s t o f f e n aan te tonen. Deze m e t h o d e b e r u s t op het g e d u r e n d e 2 weken op w a t e r c u l t u u r p l a a t s e n van Coleus . Toevoeging van de te o n d e r z o e k e n m e s t s t o f geeft dan een verhoging van het b o r i u m -en f l u o r g e h a l t e in het g e w a s . In e e r d e r g-enom-en p r o e v e n k r e g e n Collet et a l . (I969) m e t 19 ppm F in de oplossing» gegeven a l s K B F . , n a a s t N a F en enkele a n d e r e fluorzouten, een t o e n e m i n g in fluorgehalte van h e t gew a s en f l u o r v e r g i f t i g i n g s v e r s c h i j n s e l e n bij a b r i k o z e en m i r a b e l b o o m p -j e s , d r u i v e s t e k en Chenopodium album L .

V o l l e d i g h e i d s h a l v e zij h i e r nog v e r m e l d , dat enkele o n d e r z o e k e r s een v e r h o g i n g in fluorgehalte in afgesneden p l a n t e d e l e n opwekten door d e -ze te p l a a t s e n in fluorhoudend w a t e r ( L e d b e t t e r et a l . , I960; De C o r m i s , 1968; S p i e r i n g s , 1969b, 1970), Woltz et a l . (1971) vonden dat de duur van het v a a s l e v e n van g l a d i o l e b l o e m e n m e t 20% v e r m i n d e r d e p e r p p m F , aan het w a t e r toegevoegd. Bij 0, 25 ppm F in h e t w a t e r w e r d r e e d s enige s c h a -de van blad en b l o e m g e c o n s t a t e e r d ,

V e n k a t e s w a r l u et a l . (1965) w e r k t e n m e t stukjes w o r t e l van g e r s t ( Hordeum vulgare L. ) die in een o p l o s s i n g m e t Cl of F w e r d e n g e -p l a a t s t . F l u o r w e r d z e e r snel o-pgenomen, het evenwicht w e r d binnen

enkele minuten b e r e i k t . De c o n c e n t r a t i e in de w o r t e l b e d r o e g 0, 3 à 0, 35 van die van de o p l o s s i n g . Het wel of niet d o o r l e i d e n van lucht door de op-l o s s i n g had geen invop-loed op de F - o p n e m i n g . De d e s o r p t i e d a a r n a in wa-t e r of zouwa-tenoplossing v e r l i e p z e e r snel en v r i j volledig, s l e c h wa-t s 0 , 3 à 1, 4% van de g e a d s o r b e e r d e fluor bleef bij d e s o r p t i e in de w o r t e l a c h t e r . E e r d e r hadden B ö s z ö r m é n y i en C e s h (1961) de opneming van h a l o g e e n -ionen door w o r t e l s van w i n t e r t a r w e b e s t u d e e r d . F < J < C l < B r w e r d e n in

24 uur in t o e n e m e n d e m a t e opgenomen. F l u o r s t i m u l e e r d e de a c c u m u l a -tie van Cl in de w o r t e l m a a r r e m d e de totale hoeveelheid opgenomen c h l o o r .

Een a a n t a l p u b l i k a t i e s b e s c h r i j v e n het gebruik van zand- of grond-c u l t u r e s w a a r b i j v o e d i n g s o p l o s s i n g e n m e t t o e n e m e n d e hoeveelheden fluor o v e r de grond w e r d e n gegoten. Leone et a l . (1948) v e r k r e g e n bij 10 ppm F en m e e r in de v o e d i n g s o p l o s s i n g , die continu w e r d gebruikt, schade bij boekweit en p e r z i k op zand in 13 dagen; bij t o m a a t in 48 dagen. D a i n e s et al. (1952) vonden bij eenzelfde proefopzet dat 5 tot 50 ppm F en m e e r , schade gaf bij d i v e r s e g e w a s s e n . Hitchcock et a l . (1963) voegden 15 m a a l 190 ppm of 370 ppm toe aan grond. Milo s o r g u m (Sorghum sp. ) v e r t o o n d e geen g r o e i r e m m i n g , wel enkele s y m p t o m e n ; gladiool (Snow P r i n c e s s ) g r o e i r e m m i n g . H a a s en B r u s c a (1955) k r e g e n bij 50 ppm F en m e e r g r o e i r e m m i n g en bij 400 ppm in de voedingsoplossing b l a d s c h a d e bij c i t r o e n -b o o m p j e s op zand. Mulder en Den B o e r (1961) goten één m a a l m e t 365 ppm F . Gladiool gaf binnen 5 dagen f l u o r o v e r m a a t v e r s c h i j n s e l e n te zien. Van deze vijf publikaties geven de e e r s t e d r i e gehalten in g e w a s . T o e n e ming in fluorgehalte van de o p l o s s i n g ging s t e e d s g e p a a r d m e t een v e r h o -ging in fluorgehalte van het g e w a s .

A r n o l d Bik (1964) g e b r u i k t e w a t e r m e t t o e n e m e n d e hoeveelheden fluor, m a x i m a a l 10 ppm F a l s H2S i F / , bij de t e e l t van vijf s o o r t e n

pot-planten. E r w e r d geen z i c h t b a r e r e a c t i e van het gewas op de f l u o r i d e r i n g van het w a t e r w a a r g e n o m e n . F l u o r g e h a l t e n in gewas w e r d e n niet b e p a a l d .

18 19 L e d b e t t e r et a l . (I960) g e b r u i k t e n o p l o s s i n g e n m e t 0, 1% Na F en Na F

bij t o m a a t op g e c o m p o s t e e r d e (?) grond (composted soil). Zij vonden de r a d i o a c t i e v e fluor t e r u g in de w o r t e l s en b o v e n g r o n d s e d e l e n .

B r e n n a n et a l . (1950) t e e l d e n t o m a t e n op zand en v a r i e e r d e n de c o n c e n t r a t i e aan stikstof, fosfaat en c a l c i u m van de v o e d i n g s o p l o s s i n g , bij gelijk f l u o r g e h a l t e , 50 ppm F a l s N a F . De fluoropneming b l e e k afhan-kelijk van de v o e d i n g s t o e s t a n d van de plant.

P r o e v e n i n p o t t e n e n b a k k e n w o r d e n door een g r o o t aan-t a l a u aan-t e u r s b e s c h r e v e n . M a c l n aan-t i r e eaan-t a l . (1947) voegden 1.520 en 3.040 pounds F p e r a c r e toe a l s k o o l z u r e kalk, s i l i c a a t kalk of C a F _ , aan een zwak z u r e , l i c h t e k l e i . Enkele v e e v o e d e r g e w a s s e n r e a g e e r d e n gunstig in produktie (kalkeffect). E r w e r d een aanzienlijke verhoging in f l u o r g e -h a l t e in gewas g e c o n s t a t e e r d .

M a c l n t i r e et a l . (1951) dienden tot 800 pounds p e r a c r e a l s H F , oppervlakkig toe aan een zwak z u r e , l i c h t e k l e i . De 100-pounds gift had vrijwel geen invloed. G r o t e r e giften gaven een p H v e r l a g i n g , g r o e i r e m -ming en een verhoging in fluorgehalte van h e t g e w a s . Bekalking w a s

gun-stig.

Woltz (1964b) voegde 500 tot 4.250 pounds superfosfaat ( F - g e h a l t e niet opgegeven) toe aan een zandgrond m e t pH 6, 0. De hoogste gift gaf bij gladiool een h o g e r fluorgehalte in gewas en m e e r fluor s c h a d e . B e k a l -king w e r k t e gunstig.

Z e s p u b l i k a t i e s geven de fluortoediening op in ppm op de d r o g e grond, of gegevens w a a r u i t deze d o s e r i n g is af te leiden. In het a l g e -m e e n w e r d een stijging in fluorgehalte in gewas gevonden bij h o g e r e

do-s e r i n g e n , enkele gegevendo-s volgen h i e r o n d e r .

P r i n c e et al. (1949) vonden tot 100 ppm F a l s N a F toegediend, wei-nig invloed; 360 ppm F gaf schade bij t o m a a t op een zandige klei m e t pH 6, 5.

De C o r m i s (1968) vond een verhoging in fluorgehalte bij t o m a a t door toediening van 400 ppm F of m e e r a l s N a F of HF aan een m e n g s e l van g r o n d en veen. De pH van dit m e n g s e l wordt niet v e r m e l d . H u r d K a r r e r (1950) gaf 50 ppm F a l s H F , N a F en CaF, aan enkele g r o n d s o o r -t e n . De H F - -t o e d i e n i n g gaf schade aan knolle-tjes (collard) en boekwei-t. Bekalking was gunstig en r e m d e de fluoropneming. N ö m m i k (1953) vond een p r o d u c t i e v e r h o g i n g bij 500 ppm F , a l s NaF toegediend aan een klei m e t pH 6, 7; op een lichte klei gaf 400 tot 800 ppm F a l s N a F een v o l l e -dige m i s o o g s t . Op zand m e t pH 7, 2 was 250 ppm F schadelijk, 14. 000 ppm F a l s CaF~ had weinig of geen invloed.

G e r i c k e en K u r m i e s (1955) dienden 100 ppm F a l s N a F en C a F _ toe aan zand m e t pH 5, 8. B e i d e fluor zouten gaven een verhoging in fluor-gehalte bij sla en s p i n a z i e , m a a r niet bij peen. H a n s e n et a l . (1958) vonden een verhoging in fluorgehalten bij toediening van 200 tot 1. 600

ppm F a l s N a F of N a7S i F , aan een v i e r t a l gronden ( m i n i m a a l 0, 3%

C a C O , en pH 7 , 4 ) . Tot en m e t 400 ppm F was e r geen duidelijke invloed op de produktie van l u z e r n e en knolletjes ( t u r n i p s ) .

Bovay et al, (1969a en 1969b) v o e r d e n potproeven uit m e t K B F . en b o r a a t f l u o r i d e - h o u d e n d e m e s t s t o f f e n . Zij vanden bij w i n t e r r o g g e , w i n t e r g e r s t e n chenopodium albumL,, een verhoging in b o r i u m - , m a a r v o o r a l in fluorgehalte van h e t g e w a s .

Uit de b e s p r o k e n p o t p r o e v e n kunnen we c o n c l u d e r e n dat fluor via de w o r t e l s uit de grond kan w o r d e n opgenomen. De opneming is van een a a n t a l f a c t o r e n afhankelijk. Eén van de b e l a n g r i j k e f a c t o r e n v e r m o e -delijk zelfs de b e l a n g r i j k s t e - i s de k a l k t o e s t a n d van de g r o n d . Volgens vele a u t e u r s wordt door een bekalking - of bij een h o g e r e pH - m i n d e r fluor opgenomen en h e t o p t r e d e n van schade v o o r k o m e n . De pH i s van dusdanig g r o t e invloed dat wij ons afvragen of f l u o r o v e r m a a t niet één van de f a c t o r e n kan zijn bij het " s o i l acidity c o m p l e x " , het v e r s c h i j n s e l van een s l e c h t e g r o e i op z u r e grond. B e h a l v e de pH van de grond zijn mogelijk van invloed het o r g a n i s c h e - stofgehalte (Hansen et al. 1958), de fosfaattoestand ( P r i n c e et a l . 1949; Jung, 1953) en het s l i b g e h a l t e . G a r b e r et al, (1967), H u r d - K a r r e r (1950) en P r i n c e et a l . (1949) vonden dat lichte gronden g e v o e l i g e r w a r e n dan z w a r e , slibhoudende g r o n d e n . H a n s e n et a l . (1958) m e n e n dat een s l i b r i j k e grond m e e r fluor kan fixe-r e n en dus een l a g e fixe-r gehalte in gewas geeft, bij een zelfde fluofixe-rgift.

Van invloed op de fluoropneming is ook de v o r m w a a r i n fluor w o r d t t o e g e d i e n d . H u r d K a r r e r (1950) c o n s t a t e e r d e dat van de r e e k s H F N a F -C a F2 de e e r s t e de g r o o t s t e en de l a a t s t e de k l e i n s t e verhoging in

fluorgehalte in gewas v e r o o r z a a k t . G a r b e r et a l . (1967) vonden h i e r m e e o v e r -e -e n k o m s t i g in d-e m -e -e s t -e g-evall-en m i n d -e r invlo-ed van C a F?, v e r g e l e k e n

m e t N a F . G e r i c k e en K u r m i e s (1955) n a m e n e c h t e r geen v e r s c h i l in fluor-opneming w a a r bij toediening van N a F of CaF2„ H a n s e n et a l . (1958)

von-den m e e r invloed van N a F v e r g e l e k e n m e t N a ^ S i F , „ Collet et al, (1969) vonden een t o e n e m i n g in fluoropneming bij a c h t e r e e n v o l g e n s ; F ~ ; B F , " ; S i F6" .

Aanwezigheid van b o r i u m v e r s t e r k t e de fluoropneming m a a r gaf ook v e r m i n d e r i n g in giftigheid, m i n d e r z i c h t b a r e s c h a d e , V e r s c h i l in opneming b e s t a a t er ook t u s s e n de g e w a s s e n . G e r i c k e en K u r m i e s (1955) vonden geen stijging in fluorgehalte van peen bij een b e p a a l d e f l u o r d o s e -r i n g , wel bij sla en s p i n a z i e .

J a c o b s o n et a l . (1966), die de invloed van fluor via de grond - m a a r v o o r a l via de lucht - b e s t u d e e r d e , n o e m e n katoen een s n e l l e , t o m a a t een m a t i g e , en gladiool een t r a g e f l u o r - a c c u m u l a t o r (rapid, m o d e r a t e and low F - a c c u m u l a t o r ) . B e h a l v e de v o r m w a a r i n fluor wordt t o e g e d i e n d is ook de h o e v e e l h e i d van b e l a n g . Dit lijkt een v a n z e l f s p r e k e n d h e i d , m a a r e r i s in de l i t e r a t u u r nog weinig aandacht a a n b e s t e e d .

Soms vertoonde de r e l a t i e o p n e m i n g t o e g e d i e n d e d o s i s een o n r e g e l -m a t i g v e r l o o p , s o -m s w e r d bij h o g e r e giften de fluor in v e r s t e r k t e -m a t e opgenomen (Daines et al. 1952; N ö m m i k , 1953). Gezien de o u d e r d o m van deze publikaties mag een m i n d e r b e t r o u w b a r e a n a l y s e van het gewas niet a l s b r o n voor de w a a r g e n o m e n o n r e g e l m a t i g h e d e n w o r d e n u i t g e s c h a -keld.

Quinche et a l . (1971a) vonden een r e c h t l i j n i g v e r b a n d t u s s e n de h o e v e e l h e i d toegediend K B F . en het f l u o r - ( e n b o r i u m - ) g e h a l t e in g e w a s .

Specht en M a c l n t i r e (1961) vonden een r e c h t l i j n i g v e r b a n d t u s s e n de l o g a r i t m e van de g r o e i d u u r en de l o g a r i t m e van het fluorgehalte van g r a s .

V e l d p r o e v e n , s p e c i a a l aangelegd o m de w e r k i n g van fluorhoudendem e s t s t o f f e n te b e s t u d e r e n , zijn s c h a a r s . In Z w i t s e r l a n d w e r d e n een a a n -t a l v e l d p r o e v e n u i -t g e v o e r d m e -t b o r a a -t f l u o r i d e h o u d e n d e m e s -t s -t o f f e n

(Bovay et al. , 1969a, b ; Bolay et a l . 1971a, b; Quinche et a l . , 1971a). Uit deze p r o e v e n b l e e k dat b o r a a t f l u o r i d e snel w o r d t opgenomen. Het ge-w a s ge-w e r d r i j k e r aan b o r i u m , m a a r v o o r a l aan fluor.

De C o r m i s (1968) b e s c h r i j f t s u m m i e r een veldproef w a a r b i j HF en K F , voor en tijdens de t e e l t , aan de grond w e r d e n toegediend. E e n a a n -tal g e w a s s e n op dit proefveld geteeld, vertoonde een g e r i n g e stijging in fluorgehalte o n d e r invloed van genoemde behandelingen.

V e e l j a r i g e proefvelden w e r d e n in studie genomen door G e r i c k e en K u r m i e s (1955) en Kudzin en P a s h o v a (1970).

G e r i c k e en K u r m i e s (1955) o n d e r z o c h t e n d r i e v e e l j a r i g e proefvelden: (a) G ö;t t i n.g e r E F e l d . , B e m e s t i n g m e t gemiddeld 280 kg s u p e r

-fosfaat p e r ha p e r j a a r (= 1 80 kg F p e r ha in 40 j a a r ) gaf geen verhoging in fluorgehalte in g e w a s , afgezien van a a r d a p p e l s w a a r b i j een g e r i n g e v e r h o g i n g w e r d w a a r g e n o m e n .

(b) D a u e r d ü n g u n g s v e r s u c h D a r m s t a d t N r , 7 3 9 . Op dit proefveld op z u r e zandgrond t r a d bij h a v e r geen duidelijke verhoging op in f l u o r g e h a l t e op m e t s u p e r f o s f a a t b e m e s t e veldjes (280 en 560 kg F p e r ha in 40 j a a r ) . Opvallend was dat bij h a v e r de hoogste fosfaatgift

(128 kg P->Oj- per ha p e r j a a r ) , in wat voor v o r m ook gegeven, h e t fluorgehalte in gewas v e r l a a g d e v e r g e l e k e n m e t de l a g e r e fosfaatgift. Bij a a r d -appel w e e r s p i e g e l d e de toegediende b e m e s t i n g zich in een verhoging in fluorgehalte in g e w a s .

(c) D a u e r d ü n g u n g s v e r s u c h W e i h e n s t e p h a n . O p d i t l 7 à 18 j a a r oude proefveld w e r d een g e r i n g e verhoging in fluorgehalte van

w i n t e r t a r w e en koolzaad gevonden na toediening van in t o t a a l 1 10 kg F p e r h a a l s s u p e r f o s f a a t ,

Kudzin en P a s h o v a (1970) vonden op een l a n g j a r i g proefveld op z w a r t e a a r d e ( c h e r n o z e m ) een d u i d e l i j k e verhoging in fluorgehalte bij m a i s en s u i k e r b i e t . Op de d e s b e t r e f f e n d e veldjes w a s in 35 j a a r in t o t a a l 2 120 kg Po05 gegeven,

Een punt van b e s p r e k i n g in de l i t e r a t u u r is de invloed die a t m o s f e -r i s c h e fluo-r, via de g-rond op het gewas kan uitoefenen ( M a c l n t i -r e et al, I949). O m deze v r a a g te b e a n t w o o r d e n m o e t bekend zijn h o e v e e l fluor op deze wijze op de grond t e r e c h t komt,

Volgens O e l s c h l ä g e r (1968, 1971) is de a a n v o e r via de lucht 2, 1 kg F p e r j a a r in een i n d u s t r i e g e b i e d ; 7, 3 - 2 1 , 9 kg F p e r ha bij een hoogoven en in d o o r s n e e 10, 3 kg F p e r ha bij een a l u m i n i u m f a b r i e k .

M a c l n t i r e et al« (1951) n o e m e n e c h t e r een a a n v o e r via de lucht van 100 pounds F p e r a c r e p e r j a a r mogelijk (possible); een a a n v o e r van 400 pounds o n w a a r s c h i j n l i j k (improbable) en een a a n v o e r van 800 pounds F p e r a c r e p e r j a a r ondenkbaar (unthinkable).. Uitgaande van 100 pounds F p e r a c r e p e r j a a r is een verhoging in fluorgehalte b e s l i s t niet ondenkb a a r . O v e r i g e n s i s de v r a a g s t e l l i n g wat a c a d e m i s c h , omdat de r e c h t

-s t r e e k -s e invloed van de fluor uit de lucht op het gewa-s vele m a l e n g r o t e r zal zijn. Van dit l a a t s t e geeft McCune (1969) een o p m e r k e l i j k v o o r b e e l d . Deze a u t e u r v e r m e l d t een gehalte van 243 ppm F bij gladiool bij een fa-b r i e k , na het sluiten e r v a n w e r d 4 ppm F gevonden.

4 . 3 . S y m p t o m e n v a n f l u o r v e r g i f t i g i n g

De s y m p t o m e n die door vergiftiging m e t fluor - h e t z i j afkomstig uit de grond h e t z i j uit de lucht w o r d e n opgewekt kunnen in twee g r o e -pen w o r d e n v e r d e e l d ( B r e w e r , 1966), te weten:

(a) c h l o r o s e van het b l a d m o e s ;

(b) n e c r o s e , v o o r a l van de b l a d r a n d e n , s o m s voorafgegaan door g r i j z e , licht g r o e n e , w a t e r i g e plekken, die l a t e r r o o d b r u i n of t a a n k l e u r i g w o r d e n .

Het o p t r e d e n van n e c r o s e wordt in v r i j w e l a l l e p u b l i k a t i e s v e r m e l d , c h l o r o s e in een b e p e r k t e r a a n t a l . Een u i t v o e r i g e b e s c h r i j v i n g van de a a n -t a s -t i n g van n a a l d e n en b l a d e r e n van onder a n d e r e hou-tige g e w a s s e n geef-t B o s s a v y (1965).

D a i n e s et a l . (1952) m e r k t e n op dat bij n i e t - l i j n v o r m i g e b l a d e r e n de in n e c r o s e o v e r g a a n d e a a n t a s t i n g zich van de r a n d uit n a a r de hoofdn e r f u i t b r e i d t , of z o a l s M u l d e r ehoofdn Dehoofdn B o e r (1961) opgavehoofdn voor p e r z i k -k r u i d : de a f s t e r v i n g gaat s o m s t u s s e n de n e r v e n v e r d e r . L i j n v o r m i g e b l a d e r e n v e r t o n e n volgens D a i n e s et a l . (1952) een afwijkend p a t r o o n , bij m a i s b i j v o o r b e e l d t r e d e n l a n g w e r p i g e l e s i e s op. Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k

( I 9 5 4 / I 9 5 7 ) s p r e k e n bij m a i s van een m o z a ï e k - a c h t i g of gevlekt u i t e r l i j k ( m o s a i c o r m o t t l e d a p p e a r a n c e ) .

B o r s d o r f (I960) m e r k t e op dat zwakke s y m p t o m e n van fluor s c h a d e bij m o n o c o t y l e n m o e i l i j k t e o n d e r s c h e i d e n zijn van s c h a d e door d r o o g t e .

In e e n a a n t a l p u b l i k a t i e s w o r d t h e t o p t r e d e n van een s c h e r p b e g r e n s de zone (ligne de d é m a r c a t i o n ) t u s s e n gezond en a a n g e t a s t w e e f s e l b e n a -drukt (Johnson et al. , 1950; Bolay en Bovay, 1965b; S p i e r i n g s , 1969a).

Bij e r n s t i g e a a n t a s t i n g t r e e d t v e r d e r g r o e i r e m m i n g op en kan h e t gewas s l a p g a a n en a f s t e r v e n , s o m s w o r d t g r o e i r e m m i n g w a a r g e n o m e n z o n d e r dat s y m p t o m e n w o r d e n v e r m e l d ( H u r d - K a r r e r , 1950).

Ook op v r u c h t e n kunnen ingezonken, n e c r o t i s c h e delen v o o r k o m e n ( B r e d e m a n n , 1956; H o l t e , 1961; Bolay en Bovay, 1965a). A a n t a s t i n g van de v r u c h t e n van a b r i k o o s , p e r z i k , p e e r , k e r s , druif e t c . w o r d e n b e s c h r e ven door B o l a y et a l . (1971b) en Bovay en Z u b e r (1971). P e r z i k k a n v o o r -al op de v r u c h t n a a d zacht w o r d e n , rood v e r k l e u r e n en splijten (Benson, 1959).

Bij t o m a a t op k w a r t s z a n d v e r t o o n d e n de v r u c h t e n m e e r n e u s r o t bij toevoeging van 10 ppm F of m e e r aan de v o e d i n g s o p l o s s i n g (Leone

et a l . , 1948). P a c k (1966) k r e e g e c h t e r m i n d e r n e u s r o t bij b e g a s s i n g m e t H F , de v r u c h t e n w a r e n ook k l e i n e r (dus m i n d e r gevoelig). Het b e e l d van de a a n t a s t i n g kan variëren« De a a n t a s t i n g wordt beïnvloed door de h o e v e e l h e i d fluor t o e g e v o e r d en de duur van de i n w e r k i n g .

Woltz (1964a) en J a c o b s o n et a l . (1966) w e r k e n d e m e t gladiool m e n e n dat de m a t e van t r a n s p i r a t i e en de p l a a t s e l i j k e s t o m a t a i r e a c t i -viteit b e l a n g r i j k zijn. J o n g e r e delen zijn g e v o e l i g e r (Brennan et a l . ,

1950; Bolay en Bovay, 1965a, b ; P a c k , 1966). Ook de v o e d i n g s t o e s t a n d speelt een r o l (Bolay en Bovay, 1965a, b ; P a c k , 1966; M a c L e a n et a l . , 1969; McCune, 1969) =

Volgens Hitchcock et al. (1962) is de k l e u r van het. n e c r o t i s c h e w e e f s e l bij v e r s c h i l l e n d e g l a d i o l e c u l t i v a r s l i c h t e r of d o n k e r d e r o v e r e e n k o m s t i g de b l o e m k l e u r van de betreffende c u l t i v a r s . T u s s e n de s y m p t o -m e n van f l u o r s c h a d e bij l u c h t v e r o n t r e i n i g i n g en die bij f l u o r o v e r -m a a t via de grond vinden de m e e s t e a u t e u r s geen v e r s c h i l l e n (Brennan et a l . , 1950; D a i n e s et a l . , 1952; M u l d e r en Den B o e r , 1961; J a c o b s o n et a l . , 1966; Ye-O Cheng et a h , 1968). Bij gladiool vond Woltz (1964a, b) dat fluoropneming via de grond een a n d e r a a n t a s t i n g s p a t r o o n geeft, n a m e -lijk m e e r n e c r o t i s c h e plekken op de bladschijf en weinig op de b l a d r a n d

(zie ook McCune, 1969).

Door een a a n t a l a u t e u r s w e r d e n b r u i n e of a f g e s t o r v e n w o r t e l s waar-genomen bij hoge f l u o r d o s e r i n g e n .

4 . 4 , G e v o e l i g h e i d v a n d e g e w a s s e n v o o r a t m o s f e r i s c h e f l u o r

P u b l i k a t i e s w a a r i n de gevoeligheid van de v e r s c h i l l e n d e g e w a s s e n voor f l u o r o v e r m a a t via de grond wordt b e s p r o k e n zijn s c h a a r s , het a a n -tal g e w a s s e n dat wordt v e r g e l e k e n i s b e p e r k t . Dit in t e g e n s t e l l i n g tot de gegevens over gevoeligheid voor a t m o s f e r i s c h e fluor. L i j s t e n m e t gevoe-lige en ongevoegevoe-lige g e w a s s e n w o r d e n gegeven door Z i m m e r m a n en

Hitchcock ( I 9 5 4 / I 9 5 7 ) , B o r s d o r f (I960), Bolay en Bovay (1965b) en G u d e r i a n (1971). Volgens deze l i j s t e n en ook volgens a n d e r e l i t e r a t u u r -b r o n n e n (Spierings, 1969a) zijn -b o l - en k n o l g e w a s s e n -bijzonder g e v o e l i g .

Onder de b o l en k n o l g e w a s s e n n e e m t gladiool een a p a r t e p l a a t s in o m -dat veel o n d e r z o e k i n g e n m e t dit gewas zijn u i t g e v o e r d , niet o m d a t het p e r se g e v o e l i g e r is dan a n d e r e . Z i m m e r m a n en Hitchcock (1954/1957) geven gladiool i n d e r d a a d v i e r k r u i s j e s , die de h o o g s t e gevoeligheid a a n -duiden, m a a r tulp e v e n e e n s . Bovendien is e r groot v e r s c h i l in gevoelig-h e i d t u s s e n de g l a d i o l e c u l t i v a r s (Jogevoelig-hnson et a l . , 1950; H e n d r i x en H a l l ,

1958; Hitchcock et a l . , 1962; R o s s et a l . , 1968).

G u d e r i a n (1971) noemt gladiool en knolbegonia a l s m e e s t g e v o e l i g e . Van de n i e t - b o l - en k n o l g e w a s s e n w o r d e n a l s gevoelig genoemd: a b r i k o o s , druif, p r u i m , volgens Z i m m e r m a n en Hitchcock (1954/1957) o n d e r a n d e -r e nog: m a i s en boekweit; volgens Bolay en Bovay (1965b) nog: Pinus

silvestris L. e n d e g r a s s e n : Festuoa pratensis H u d s . en Daotylis glomerata L. De l a a t s t e wordt ook door B o r s d o r f (I960) gevoelig g e

-n o e m d . Voor gevoelige houtige g e w a s s e -n zij v e r w e z e -n -n a a r B o r s d o r f (I960), Bolay en Bovay (1965b) en G u d e r i a n (1971).

Ongevoelig zijn volgens Z i m m e r m a n en Hitchcock (1954/1957) o n d e r m e e r : katoen, tabak, boon ( Vicia), b l e e k s e l d e r i j , augurk, g e r a n i u m en a u b e r g i n e ; volgens Bolay en Bovay (1965b) o . a . c h r y s a n t en a a r d b e i . B o r s d o r f (I960) geeft een r e e k s van ongevoelige onkruiden, w a a r o n d e r Chrysanthemum vulgare (L. ) B e r n h . ( b o e r e n w o r m k r u i d ) . Volgens P a c k

(1966) is t o m a a t weinig gevoelig. G u d e r i a n (1971) n o e m t onder a n d e r e a f r i k a a n t j e s (Tagetes nana), leeuwenbek (Antirrhinum s p . ), c h r y s a n t

( Chrysanthemum indiaum) en Rhodondendron oatawbiense ongevoelig. Het v e r g e l i j k e n van de gevoeligheid t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e g e w a s

-sen i s o v e r i g e n s een hachelijke zaak. In feite w o r d e n h i e r b i j ongelijk-s o o r t i g e dingen v e r g e l e k e n . Ook het aan te leggen c r i t e r i u m i ongelijk-s d i ongelijk-s c u t a b e l . Enkele g e h a n t e e r d e c r i t e r i a zijn: a a n t a l dagen dat v e r l o o p t tot s c h a d e o p t r e e d t ; m a t e van s c h a d e , bijv. a a n g e t a s t e o p p e r v l a k t e ; fluorgehalte in g e -w a s -w a a r b i j schade o p t r e e d t . A d a m s et a l . (1957) vinden de " e x p o s u r e f a c t o r " een b e t e r c r i t e r i u m dan h e t t o e l a a t b a a r fluorgehalte (dat in de volgende p a r a g r a a f wordt b e s p r o k e n ) . De " e x p o s u r e f a c t o r " is de h o e v e e l -h e i d fluor in de luc-ht die op de plant in -heeft kunnen w e r k e n (de s o m van de produkten F - g e h a l t e lucht x duur van de b e g a s s i n g p e r dag) tot op h e t m o m e n t w a a r o p schade z i c h t b a a r w o r d t . Enkele s t u d i e s zijn u i t g e v o e r d n a a r het m e c h a n i s m e dat de gevoeligheid van de v e r s c h i l l e n d e g e w a s s e n bepaalt«

Z i m m e r m a n en Hitchcock (1954/1957) konden geen v e r b a n d a a n t o -nen m e t het a a n t a l h u i d m o n d j e s . Opvallend is wel dat deze a u t e u r s von-den dat voor HF gevoelige g e w a s s e n niet gevoelig w a r e n voor S 02 e n

o m g e k e e r d ; de voor SO? gevoelige g e w a s s e n w a r e n m e e s t niet gevoelig

voor b e g a s s i n g m e t H F ,

H e n d r i x en Hall (1958) vonden bij g l a d i o l e c u l t i v a r s een v e r b a n d t u s -sen de b l o e m k l e u r en b l a d g r o o t t e e n e r z i j d s en de gevoeligheid voor fluor a n d e r z i j d s . In l a t e r o n d e r z o e k w e r d deze r e l a t i e , in het bijzonder die t u s -sen b l o e m k l e u r en gevoeligheid opnieuw b e v e s t i g d (Ross et a h , 1968).

H i t c h c o c k et a l . (1962) o n d e r z o c h t e n 17 g l a d i o l e c u l t i v a r s . Zij von-den geen v e r b a n d m e t de b l o e m k l e u r . Wél dat ongevoelige c u l t i v a r s m e e r fluor opnamen dan gevoelige.

Volgens M a c L e a n et a l . (1969) wordt de gevoeligheid van het gewas niet a l l e e n door de c o n c e n t r a t i e en duur van de b e g a s s i n g b e p a a l d , m a a r ook door de m a t e en het p a t r o o n van fluor a b s o r p t i e , - v e r p l a a t s i n g en ophoping. D a a r o m zal elke e x t e r n e en i n t e r n e factor die één van g e n o e m -de p r o c e s s e n beïnvloedt, ook -de gevoeligheid van het gewas b e ï n v l o e d e n . Bij t o m a a t had volgens de a u t e u r s k a l i g e b r e k geen, m a g n e s i u m - en kalk-g e b r e k wél invloed op de m a t e van kalk-gevoelikalk-gheid.

I n t e r e s s a n t i s ook de studie van J a c o b s o n et a l . (1966). Volgens deze a u t e u r s wordt bij s o m m i g e planten, bijv. katoen, de fluor z e e r o p -p e r v l a k k i g g e a c c u m u l e e r d . F l u o r , ook indien o-pgenomen door de w o r t e l s , kon w o r d e n v e r w i j d e r d door m e t een w a t t e n p r o p j e , g e d r e n k t in g l y c e r i n e , over het blad te w r i j v e n . De o p p e r v l a k k i g e a c c u m u l a t i e m a a k t dat de fluor geen s c h a d e kan doen. De a u t e u r s n o e m e n d r i e f a c t o r e n , die de gevoelig-heid b e p a l e n :

(1) de p l a a t s van ophoping (location) van fluor (oppervlakkig of i n t e r n ) , (2) de t r a n s p o r t m o g e l i j k h e i d ( t r a n s l o c a t i o n ) van fluor n a a r bladtop of

r a n d ,

(3) de m a t e van u i t w i s s e l i n g (degree of i n t e r c h a n g e ) van fluor t u s s e n u i t -en inw-endige van het blad.

Ook bij t o m a t e n die fluor hadden opgenomen door ze af te snijden en in een f l u o r o p l o s s i n g te p l a a t s e n , kon 45% van de t o t a l e h o e v e e l h e i d fluor w o r d e n v e r w i j d e r d door ze in w a t e r te dompelen ( L e d b e t t e r et a l . , I960).