Uitsluitend burgerschap : de moeizame relatie tussen hedendaagse definities van burgerschap en islamitisch onderwijs

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Uitsluitend!burgerschap

!!

De!moeizame!relatie!tussen!hedendaagse!definities!van!

burgerschap!en!islamitisch!onderwijs!

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! Masterscriptie!Post5kolonialisme! Door!Teije%Terhorst%(5872138)%% E:mail!teijeterhorst@gmail.com%% Master!Politieke%theorie%en%gedrag% Begeleider!S.%Rezaeiejan% ! Tweede!lezer!M.%Maussen% Datum!26%juni%2015% Word!count%27.093%

%

% % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % Universiteit%van%Amsterdam,%2015% %

A

BSTRACT

%

The%Netherlands%have%got%a%long%tradition%of%confessional%education,%subsidized%by%the% government.%This%thesis%is%built%around%the%observation%that%the%constitutional%right%to% confessional%education%(bijzonder!onderwijs)%is%being%challenged%by%a%growing%minority%of% Muslims%in%the%country.%Almost%6%%of%Dutch%citizens%are%considered%Muslim%but%only%0,5%% of%all%primary%schools%are%Islamic.%In%this%thesis%is%being%researched%if%local%governors%in% Amsterdam% are% consistent% in% their% use% of% norms% and% values,% when% judging% religious% schools%of%different%denominations.%The%research%concludes%by%noting%that%even%though% governors% don’t% explicitly% intend% to% exclude% Islamic% education% from% the% constitutional% right%to%confessional%education,%contemporary%concepts%of%citizenship%that%are%dominant% in%the%Netherlands%start%from%the%presumption%that%Dutch%citizens%are%nonWreligious%and% share% liberal,% progressive% values.% Those% concepts% of% citizenship% can% have% an% excluding% effect%on%Islamic%education.%%%

V

OORWOORD

%

%

Deze% scriptie% luidt% het% einde% in% van% vijf% prachtige% jaren% aan% de% Universiteit% van% Amsterdam.%Ik%wil%een%aantal%mensen%bedanken%voor%hoe%zij%mij%door%dit%laatste%halfjaar% heen%loodsten,%en%mij%hielpen%om%van%mijn%scriptie%mijn%academische%magnum%opus%te% maken.% Ik% noem% Said% Rezaeiejan,% mijn% scriptiebegeleider.% Dank% u% wel.% En% ook% Marcel% Maussen,%de%tweede%lezer%die%mij%een%behoorlijk%eind%op%weg%heeft%geholpen:%ontzettend% bedankt.%Ik%wil%mijn%respondenten%bedanken,%voor%de%tijd%en%het%vertrouwen%dat%ze%mij% gaven.%In%het%bijzonder%bedank%ik%Majid%el%Khayami%van%de%stichting%Isbo,%die%mij%wegwijs% heeft%gemaakt%in%allerlei%kamerstukken%en%gerechtelijke%uitspraken.%En%tot%slot%wil%ik%heel% veel%erkenning%uitspreken%voor%iedereen%die%zich%met%mijn%scriptie%heeft%willen%bemoeien,% om%met%mij%te%sparren,%om%ideeën%aan%te%dragen,%en%al%die%andere%dingen.%Met%name%Timo% Koren%en%Anhela%Alickovic,%dank%jullie%wel.% % % Teije%Terhorst,%24%juni%2015% Amsterdam%

I

NHOUDSOPGAVE

%

Abstract!...!3

%

Voorwoord!...!4

%

Inhoudsopgave!...!5

%

Introductie!...!7

%

Inleiding!...!7

%

Relevantie!...!8

%

Theoretisch!kader!...!10

%

Bijzonder!onderwijs!en!artikel!23!van!de!grondwet!...!10

%

Bijzonder%onderwijs%in%historische%en%maatschappelijke%%context%...%11

%

Burgerschap!in!een!multiculturele!samenleving!...!13

%

Culturalisering%van%burgerschap%...%13

%

Actief%burgerschap%en%sociale%integratie%...%15

%

‘Thuis%voelen’%...%16

%

Beeldvorming!...!18

%

Negatieve%beeldvorming%van%de%islam%...%19

%

Islamofobie!...!22

%

Vier%beleidsvisies%op%culturele%diversiteit%en%de%islam%...%26

%

Samenvatting!...!27

%

Methodologie!...!28

%

Historische!analyse!...!28

%

Interviewfase!...!29

%

Thematische%analyse%...%30

%

Deel!1:!Debat!over!islamitisch!onderwijs!in!historische!context!...!33

%

1.1

%

Aanmoediging!en!protest!rond!ontstaan!van!islamitisch!onderwijs!in! Nederland!...!33

%

1.2

%

Positie!islamitisch!onderwijs!sinds!9/11!...!37

%

1.3

%

‘Actief!burgerschap!en!sociale!integratie’:!ophef!om!As5Siddieqschool!in! Amsterdam!...!40

%

1.4

%

Oprichting!van!ISG!Ibn!Ghaldoun!in!Rotterdam!...!41

%

1.5

%

De!sluiting!van!het!Islamitisch!College!Amsterdam!...!45

%

1.6

%

Inspanningen!voor!de!oprichting!van!een!nieuwe!islamitische! middelbare!school!...!47

%

1.7

%

Deelconclusie!I!...!51

%

Deel!2:!Analyse!van!de!interviews!...!53

%

2.1

%

Bijzonder!onderwijs!...!53

%

2.1.1%Meningen%over%islamitisch%onderwijs%...%56

%

2.1.2%Islamitisch%karakter%van%scholen%...%57

%

2.1.3%Weinig%islamitische%scholen:%een%probleem?%...%59

%

2.1.4%Institutionele%tegenwerking%of%medewerking%...%61

%

2.2

%

Burgerschap!...!63

%

2.2.1%Sociale%integratie%...%65

%

2.2.2%Normen%en%waarden%...%66

%

2.2.3%Gemeenschappelijk%verleden%...%68

%

2.3

%

Beeldvorming!...!68

%

2.3.1%Beeldvorming%van%de%islam%...%69

%

2.3.2%Beeldvorming%islamitisch%onderwijs%...%70

%

2.3.3%Beeldvorming%en%orthodoxie%...%72

%

2.4

%

Islamofobie!...!73

%

2.5

%

Deelconclusie!II!...!74

%

Conclusie!...!77

%

Lijst!van!afkortingen!...!79

%

Literatuur!...!80

%

Wetenschappelijke!bronnen!...!80

%

Parlementaire!stukken!...!83

%

Kranten5!en!internetbronnen!...!83

%

Bijlage!I!...!88

%

Bijlage!II!...!89

%

Bijlage!III!...!90

%

Interview!Marjolein!Moorman!(PvdA)!...!90

%

Interview!Dehlia!Timman!(D66)!...!104

%

Interview!Erik!Flentge!(SP)!...!115

%

Interview!Marilia!Laseur!(CDA)!...!126

%

Interview!Simion!Blom!(GroenLinks)!...!135

%

Interview!Werner!Toonk!(VVD)!...!149

%

Interview!Erik!Bijkerk!(ICA)!...!151

%

Interview!Georgine!Amadirsad!(As5Siddieq!Noord)!...!175

%

Interview!Hakima!El!Ghannouti!(As5Siddieq!Oost)!...!189

%

Interview!Majid!El!Khayami!(Isbo)!...!200

%

%

I

NTRODUCTIE

%

I

NLEIDING

%

Na% een% politiek% conflict% dat% ruim% een% eeuw% heeft% geduurd,% stemden% de% grote% politieke% partijen%in%1917%in%met%een%wetsvoorstel%dat%een%eind%zou%maken%aan%de%Nederlandse% schoolstrijd.% Vastgelegd% werd,% dat% onderwijsinstanties% niet% alleen% vrij% waren% om% onderwijs%te%geven%op%basis%van%een%religieuze%grondslag%(‘bijzonder%onderwijs’),%maar% dat%religieuze%scholen%ook%in%dezelfde%mate%aanspraak%maken%op%overheidssubsidie%als% openbare%scholen.%Dit%werd%artikel%23%van%de%Nederlandse%grondwet.%%

%

Deze% nieuwe% onderwijswet% werd% ontworpen% in% een% tijd% van% sterke% verzuiling,% waarin% katholieken,%protestanten,%liberalen%en%socialisten%de%vier%belangrijkste%actoren%vormden% (Hellemans,%2006).%Niemand%kon%toen%nog%vermoeden%dat%Nederland%circa%honderd%jaar% later%een%grote%islamitische%minderheid%zou%huisvesten,%die%van%dezelfde%grondrechten%als% alle% andere% Nederlandse% burgers% gebruik% zouden% willen% maken.% Artikel% 23% van% de% grondwet%werd%opeens%weer%omstreden,%toen%in%1988%de%eerste%islamitische%scholen%in% Nederland% werden% geopend.% % De% VVD% liet% in% 1992% bijvoorbeeld% bij% monde% van% onderwijsspecialist%Jan%Fransen%weten%te%zijn%‘geschrokken’%door%de%groei%van%het%aantal% islamitische%scholen%in%Nederland%tot%twintig.%“’Zelf%was%ik%op%een%islamitische%school%in% RotterdamWWest',% aldus% Franssen.% 'Het% was% een% en% al% nostalgie% wat% ik% daar% zag% aan% Arabische% platen,% foto's% en% teksten.% De% invloed% van% het% Nederlands% op% de% school% was% ogenschijnlijk% miniem.'”% (NRC% Handelsblad,% 13% januari% 1992).% In% 2003% vroeg% dezelfde% partij% aan% het% kabinet% om% te% onderzoeken% hoe% de% oprichting% van% nieuwe% islamitische% scholen%kon%worden%voorkomen.%De%partij%diende%een%motie%in%voor%het%verbieden%van% nieuwe%religieuze%scholen%met%een%overwegend%nietWNederlands%leerlingenbestand%en%de% PvdA,%SP%en%LPF%stemden%hiermee%in%(Reformatorisch%Dagblad,%4%november%2003).% %

In% de% beoordeling% van% islamitische% scholen% lijken% vaak% andere% normen% te% worden% gehanteerd%dan%in%de%beoordeling%van%nietWislamitisch%scholen.%Islamitische%scholen%lijken% er%per%definitie%van%te%worden%verdacht%integratie%tegen%te%werken,%slecht%Nederlandstalig% onderwijs% te% geven,% wanbeleid% te% voeren% en% soms% zelfs% ‘radicalisering’% van% moslimkinderen%in%de%kaart%te%spelen.%Toen%bijvoorbeeld%de%Rotterdamse%Ibn%GhaldounW school% in% september% 2013% werd% gesloten% vanwege% fraude% met% eindexamens,% werd% dat% onmiddellijk% door% de% landelijke% politiek% aangegrepen% om% de% kwaliteit% van% islamitisch% onderwijs%in%het%algemeen%in%twijfel%te%trekken%(NRC%Handelsblad,%15%juni%2013).%Deze% scriptie%is%erop%gericht%het%politieke%debat%omtrent%islamitische%scholen%in%Nederland%in%

kaart%te%brengen.%In%dit%werk%wordt%onderzocht%wanneer,%in%de%discussie%over%bijzonder% onderwijs,% het% recht% op% bijzonder% onderwijs% een% dominante% rol% speelt,% en% wanneer% de% focus%gelegd%wordt%op%seculiere%normen.%De%hoofdvraag%in%deze%scriptie%luidt%daarom:%%

%

In%hoeverre%wordt%artikel%23%anders%geïnterpreteerd%voor%islamitisch%onderwijs% dan%voor%andere%vormen%van%bijzonder%onderwijs?%%%

%

Om% redenen% van% haalbaarheid% en% relevantie% wordt% in% deze% scriptie% de% gemeente% Amsterdam%als%casus%gebruikt.%Voor%deze%case%study%zijn%zes%onderwijswoordvoerders% van% lokale% politieke% partijen% (te% weten% VVD,% PvdA,% D66,% CDA,% SP% en% GroenLinks)% geïnterviewd,%evenals%de%directeuren%van%twee%Amsterdamse%islamitische%basisscholen,% een% voormalige% directeur% van% het% Islamitisch% College% Amsterdam% (de% Amsterdamse% islamitische%middelbare%school%die%in%%2011%op%last%van%het%ministerie%is%gesloten),%en%een% bestuurder% van% de% stichting% Isbo,% belangenvereniging% van% islamitische% scholen.% De% gemeentepolitici% is% gevraagd% naar% hun% standpunten% over% bijzonder% onderwijs,% hun% standpunten%over%islamitisch%onderwijs%in%het%bijzonder,%en%hun%standpunten%rondom%de% sluiting%van%het%Islamitisch%College%in%2011.%De%interviews%met%de%schooldirecteuren%en% de% andere% betrokkenen% gingen% over% de% vraag% in% hoeverre% zij% medewerking% of% tegenwerking%vanuit%de%politiek%ervaren%of%ervaren%hebben.%%

R

ELEVANTIE

%

De% negatieve% representatie% van% ‘de% islam’ 1 _{%en% moslims% zijn% onderwerp% van%}

wetenschappelijk% debat% sinds% de% publicatie% van% ‘Covering% Islam’% (1981)% door% Edward% Said.%De%auteur%kaartte%in%zijn%boek%aan%dat%sinds%de%Iraanse%Revolutie%uit%1979,%de%islam% structureel% als% onderdrukkend,% gewelddadig,% antiWintellectualistisch,% restrictief% en% gevaarlijk% wordt% gerepresenteerd% in% de% media,% en% dat% het% ethische,% juist% zeer% gelijkwaardige%karakter%van%de%religie%doelbewust%wordt%verzwegen.%Na%de%aanslagen%op% het% WTC% in% New% York% van% 11% september% 2001,% is% de% representatie% van% moslims% in% de% westerse%wereld%volgens%Chris%Allen%(2007)%pijlsnel%verworden%tot%iets%dat%vaak%wordt% aangeduid% als% ‘islamofobie’:% mediaberichten% en% publieke% opinies% zijn% doorspekt% van% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%

1

_%‘

_{De% islam’% wordt% beleden% door% naar% schatting% 1,6% miljard% mensen% wereldwijd% (Pew% Research%}

Center,%2015),%in%vele%vormen%en%interpretaties.%Toen%Geert%Wilders%in%2010%waarschuwde%voor% het%islamitische%gebruik%van%‘taqqiya’,%refereerde%hij%aan%een%begrip%uit%de%sjiitische%traditie,%en%dat% is% een% traditie% die% door% slechts% ongeveer% 10%% van% de% moslims% wordt% aangehangen% (Driessen,% 1997).%Wanneer%men%in%Nederland%spreekt%over%‘de%islam’%wordt,%met%andere%woorden,%vaak%een% ernstig%gesimplificeerde%definitie%gebruikt%(Shadid,%2005).

%

negatieve% betekenisgeving% van% de% islam.% Deze% islamofobie% treft% volgens% Van% der% Valk% (2012)%niet%alleen%de%islam%en%moslims,%maar%iedereen%die%door%hun%uiterlijk%of%etnische% origine%met%de%islam%wordt%geassocieerd.%

%

Het% rapport% ‘Islamofobie% en% Discriminatie’% van% Van% der% Valk% (2012)% was% een% eerste% rapport%waarin%islamofobie%in%Nederland%werd%gedefinieerd%en%in%kaart%gebracht.%Hoewel% dat%rapport%–%vooral%in%het%publieke%debat%–%alom%is%bekritiseerd,%legt%het%de%vinger%op%de% zere% plek.% Bekladdingen% en% vernielingen% van% islamitische% gebouwen% worden% er% schematisch%bijgehouden,%en%de%publicaties%van%twee%politieke%partijen%die%volgens%Van% der%Valk%inherent%islamofoob%zijn,%worden%geanalyseerd.%Van%der%Valk%claimt%dat%met%de% gedoogpositie% die% de% PVV% in% het% kabinet% RutteWI% innam,% islamofobie% in% Nederland% is% ‘geïnstitutionaliseerd’.%De%scherpte%van%deze%claim%nodigt%uit%tot%verder%onderzoek.%Het%is% daarom%deze%vermeende%institutionalisering%van%islamofobie%die%in%deze%scriptie%wordt% onderzocht,%met%betrekking%tot%de%meningen%over%islamitisch%onderwijs%die%Amsterdamse% gemeentepolitici%representeren.%% % Niet%alleen%islamofobie,%maar%ook%visies%op%burgerschap%kunnen%een%uitsluitende%werking% hebben,%schrijven%Duyvendak%(2011)%en%Van%Gunsteren%(2009).%In%hedendaagse%visies%op% burgerschap% is% weinig% ruimte% voor% religieuze,% conservatieve% opvattingen,% en% voor% als% ‘nietWNederlands’% beschouwde% symbolen.% Maussen% en% Vermeulen% (2015)% doen% vermoeden% dat% een% afkeurende% houding% ten% opzichte% van% islamitisch% onderwijs% in% overeenstemming%is%met%een%afkeurende%houding%ten%opzichte%van%conservatief%religieus% onderwijs%in%het%algemeen.%Steeds%in%mindere%mate%zouden%bestuurders%geneigd%zijn%om% conservatieve%minderheidsgroeperingen%specifieke%%

%

De%islam%en%islamofobie%zijn%thema’s%die%in%de%Nederlandse%samenleving%vaak%veel%stof% doen% opwaaien.% Toen% Ineke% van% der% Valk% haar% hierboven% aangehaalde% rapport% presenteerde,%schreef%publiciste%Annabel%Nanninga%voor%GeenStijl%een%blog%met%de%titel% ‘Islamofascistisch%liegen%met%Ineke%van%der%Valk’%(Nanninga,%2013),%waarin%vurig%met%de% auteur% werd% afgerekend% en% waarin% ook% de% islam% het% moest% ontgelden.% Zo% schreef% Nanninga:%%

%

‘Moslimhaat%is%niet%de%schuld%van%hun%intolerante,%agressieve%kutreligie%maar%van% Wilders%en%het%internet.%Right.%Alsof%het%huis%niet%afbrandt%door%het%vuur,%maar% door%het%brandalarm.%Ineke%kreeg%betaald.%Ineke%heeft%een%nekwervel%chirurgisch% laten% verwijderen% om% 180% graden% de% andere% kant% op% te% kunnen% kijken.% Ineke%

schreef%het%allemaal%braaf%op%en%pleegde%daarmee%gesubsidieerd%verraad%aan%de% waarheid,%de%wetenschap%en,%uiteindelijk,%onze%vrijheid.’%

%

Naar% aanleiding% van% een% rapport% van% de% onderwijsinspectie% over% de% Amsterdamse% islamitische%basisschool%El%Amien%schreef%dezelfde%Annabel%Nanninga%een%blog%met%de% titel%‘Nouja!%Wanbestuur%op%islamitische%basisschool’%(15%juni%2014),%waarin%fraude%werd% gepresenteerd%als%een%inherent%kenmerk%van%islamitisch%onderwijs.%Deze%scriptie%dient% een% maatschappelijk% belang,% door% aan% te% tonen% in% hoeverre% dit% soort% antiWislamitische% retoriek% en% vooroordelen% ten% aanzien% van% islamitisch% onderwijs% een% rol% spelen% in% de% besluitvorming% over% dit% soort% onderwijs% door% Amsterdamse% gemeentepolitici.% Temeer% omdat%Nederland%volgens%de%meest%recente%schattingen%ongeveer%934.000%moslims%telt% (CBS,%2015),%maar%het%land%slechts%één%islamitische%middelbare%school%huisvest.%Volgens% een% onderzoek% van% het% Nijmeegse% instituut% ITS% (Mureau% en% Den% Haan,% 6% maart% 2004;% Phalet% en% Ter% Wal,% 2004)% is% er% in% Nederland% vraag% naar% tenminste% 120% islamitische% basisscholen.%Anno%2015%bestaan%er%slechts%47.%Waarom%is%dat?%Mochten%er%inderdaad% andere%normen%voor%islamitisch%onderwijs%gehanteerd%worden%dan%voor%andere%vormen% van% bijzonder% onderwijs,% dan% is% dat% wellicht% in% strijd% met% het% grondwettelijke% antiW discriminatiebeginsel.%%

T

HEORETISCH%KADER

%

B

IJZONDER%ONDERWIJS%EN%ARTIKEL%

23

%VAN%DE%GRONDWET

%

Onder%‘bijzonder%onderwijs’%worden%in%deze%scriptie%allerlei%vormen%van%nietWopenbaar% onderwijs% verstaan,% zoals% omschreven% in% de% Nederlandse% wet.% Het% recht% op% bijzonder% onderwijs% is% in% Nederland% vastgelegd% in% artikel% 23% van% de% Grondwet,% en% houdt% in% dat% iedereen%die%een%school%op%specifieke%religieuze%of%pedagogische%grondslag%wil%oprichten,% daartoe% in% staat% moet% worden% gesteld,% mits% er% aan% bepaalde% kwaliteitseisen% wordt% voldaan.%%Een%belangrijk%onderdeel%van%artikel%23%–%dat%in%zijn%geheel%als%‘Bijlage%II’%in%deze% scriptie% is% bijgevoegd% W% % is% dat% bijzonder% onderwijs% in% dezelfde% mate% door% de% overheid% gefinancierd% moet% worden% als% openbaar% onderwijs.% Bijzonder% onderwijs% is% er% in% twee% variaties:% confessioneel% onderwijs,% waar% ook% levensbeschouwelijke% vormen% van% onderwijs% (antroposofische% scholen)% onder% vallen,% en% algemeen% bijzonder% onderwijs,% geënt%op%een%pedagogische%opvatting%(zoals%Montessorionderwijs).%%

%

De%Nederlandse%wet%erkent%op%dit%moment%tien%richtingen%van%confessioneel%bijzonder% onderwijs:% roomsWkatholiek,% protestantsWchristelijk,% gereformeerd% vrijgemaakt,%

reformatorisch,%evangelisch,%evangelische%broedergemeente,%vrije%school,%hindoeïstisch,% islamitisch% en% joods% (VNG,% z.j.).% De% kwaliteitseisen% die% aan% de% oprichting% van% een% bijzondere%school%verbonden%zijn,%zijn%veelomvattend:%een%school%moet%gekwalificeerde% leerkrachten% in% dienst% hebben,% de% schoolresultaten% van% haar% leerlingen% moeten% een% bepaald%niveau%bereiken,%het%bestuur%moet%functioneren%volgens%een%bepaalde%standaard% en%de%‘stichtingsnorm’%moet%gehaald%worden.%Die%stichtingsnorm%is%–%zoals%verderop%in% deze%scriptie%wordt%toegelicht%–%volgens%veel%respondenten%in%deze%scriptie%vaak%de%reden% om%islamitische%scholen%niet%te%subsidiëren%of%te%sluiten.%Voor%basisonderwijs%geldt,%zoals% is%vastgelegd%in%de%wet%primair%onderwijs%(WPO),%dat%een%school%minimaal%200%leerlingen% moet%hebben%(VNG,%z.j.).%Voor%middelbare%scholen%ligt%die%lat%hoger:%een%vwoWschool%moet% tenminste% 390% leerlingen% hebben;% een% havoWschool% minstens% 325;% een% mavoW% of% vboW school% behoort% op% zijn% minst% 260% leerlingen% te% ontvangen;% en% een% school% voor% praktijkonderwijs%tenminste%120%(Wet%op%voortgezet%onderwijs,%artikel%65.1).%

B

IJZONDER!ONDERWIJS!IN!HISTORISCHE!EN!MAATSCHAPPELIJKE!!CONTEXT

!

Grondwetsartikel%23,%waarin%vrijheid%van%onderwijs%wordt%gegarandeerd,%is%tussen%1806% en% 1917% veelvuldig% bevochten% (Praamsma,% 2006).% Deze% periode% wordt% de% schoolstrijd% genoemd% en% kan% niet% los% gezien% worden% van% de% verzuiling,% die% de% Nederlandse% samenleving% op% allerlei% vlakken% verdeelde% langs% vier% scherpe% lijnen:% er% ontstond% een% gereformeerde,%een%katholieke,%een%socialistische%en%een%liberale%zuil%(Hellemans,%2006).% Het%debat%rond%vrijheid%van%onderwijs%centreerde%zich%rond%de%vraag:%in%hoeverre%moet% de% overheid% voorzien% in% christelijk% onderwijs?% In% de% onderwijswet% van% 1806% werd% vastgelegd% dat% onderwijs% openbaar% moet% zijn,% maar% dat% er% op% openbare% scholen% wel% christelijke% deugden% gedoceerd% moeten% worden% (Praamsma,% 2006).% De% protestantse% Groen%van%Prinsterer%van%de%AntiWRevolutionaire%Partij%(ARP)%maakte%zich%juist%hard%voor% onderwijs%waarin%geloof%centraal%staat,%in%plaats%van%goed!burgerschap.%Hij%stelde%daarom% voor%om%onderwijs%in%te%richten%langs%drie%afdelingen:%een%katholieke,%een%protestantse%en% een%joodse.%% % Liberaal%Thorbecke%stelde%in%1848%de%eerste%Nederlandse%Grondwet%op%en%legde%daarin% vast%dat%elke%burger%in%de%gelegenheid%moest%zijn%om%een%school%te%stichten,%mits%hij%of%zij% daartoe%bekwaam%was,%en%schreef%ook%dat%het%een%taak%van%de%overheid%was%om%voldoende% openbare%scholen%te%faciliteren.%Dat%hield%in%dat%openbaar%onderwijs%door%de%overheid% werd% gefinancierd,% en% bijzonder% onderwijs% niet% (Praamsma,% 2006).% Onder% Abraham% Kuyper%(ARP)%werd%echter%de%gedachte%dominant%dat%bijzonder%onderwijs%de%norm,%en% openbaar% onderwijs% de% uitzondering% zou% moeten% zijn.% Kuyper% was% van% mening% dat% de% samenleving%was%opgebouwd%uit%verschillende%kringen%(zoals%overheid,%kerk,%school%et%

cetera)%die%‘soeverein%in%eigen%kring’%zouden%moeten%zijn.%De%overheid%zou%zich%zodoende% niet%bezig%moeten%houden%met%de%invulling%van%onderwijs.%Omdat%de%‘aanhoudende%zorg’% voor%onderwijs%door%de%overheid%in%de%Grondwet%was%vastgelegd,%zou%bijzonder%onderwijs% wel%door%de%staat%gefinancierd%moeten%worden,%net%als%openbaar%onderwijs.%Deze%visie%op% onderwijs%staat%aan%de%basis%van%de%vrijheid%van%onderwijs%die%tegenwoordig%in%Nederland% wettelijk%is%vastgelegd.%% % Inmiddels%wordt%vrijheid%van%onderwijs%door%het%Europese%Hof%voor%de%Rechten%van%de% Mens% (EHRM)% erkend% als% mensenrecht% (Maussen% en% Bader,% 2014).% % Variatie% in% de% toepassing% van% dit% recht% is% er% in% Europa% vooral% in% de% financiering:% Maussen% en% Bader% maken% een% onderscheid% tussen% ‘governmental’% scholen,% die% worden% beheerd% en% gefinancierd% door% overheden,% en% ‘nonWgovernmental’% scholen,% die% worden% beheerd% en% gefinancierd%door%(al%dan%niet%publiek%gefinancierde)%organisaties.%Deze%auteurs%stellen% dat%de%rol%van%religieus%onderwijs%in%Europa%onder%druk%is%komen%te%staan,%als%het%gevolg% van%tenminste%een%viertal%ontwikkelingen%in%de%samenleving:%%

1)! de%Europese%samenleving%is%er%anders%uit%gaan%zien,%in%termen%van%samenstelling% en% sociaalWculturele% waarden.% Secularisering,% individualisering,% betere% scholing,% groeiende% sociale% en% fysieke% mobiliteit,% een% groeiend% belang% van% subWculturele% identiteiten%(zoals%seksuele%identiteiten%en%alternatieve%levensstijlen)%en%cultureel% pluralisme%zijn%belangrijke%ontwikkelingen%die%hieraan%ten%grondslag%liggen;% 2)! Sterk%aan%punt%1%verbonden%factoren%die%institutionele%heroriëntatie%veroorzaken.%

Denk%hierbij%aan%de%mediatisering%en%personalisering%van%politiek,%veranderingen% in%partijsystemen,%de%afnemende%rol%van%religieuze%partijen,%volatiliteit%en%de%groei% van% populistische% partijen.% De% invloed% van% enerzijds% seculiere% progressieve% partijen%(zoals%D66,%GroenLinks%in%Nederland),%en%anderzijds%populistische%antiW islampartijen%is%sterk%toegenomen;%

3)! De% relatie% tussen% staat% en% maatschappij% is% veranderd:% scholen% hebben% in% die% ontwikkeling% meer% autonomie% gekregen,% en% ouders% zijn% verworden% tot% ‘consumenten’%die%op%de%educatiemarkt%zoeken%naar%het%‘optimale%aanbod’%voor% hun%kinderen%(Maussen%en%Bader,%2014,%p.%5);%

4)! De%laatste%factor%is%de%Europeanisering%van%wetgeving,%onder%invloed%van%onder% andere% het% Europese% Hof% van% Justitie% en% het% eerdergenoemde% EHRM.% Relevant% voor% religieus% onderwijs% zijn% bijvoorbeeld% Europese% antiWdiscriminatieW initiatieven,% en% de% roep% van% Europa% om% kwetsbare% groepen% in% de% samenleving% (bijvoorbeeld%migrantenkinderen)%te%beschermen.%

Omdat% het% recht% op% religieus% onderwijs% internationaal% wettelijk% is% vastgelegd,% spelen% controverses% zich% vaak% op% lager% niveau% af:% in% hoeverre% moet% het% onderwijs% publiek% gefinancierd%worden?%Hoever%reikt%de%pedagogische%en%organisatorische%autonomie%van% een%school?%En%wat%moet%of%mag%een%school%onderwijzen?%Op%dat%gebied%kaarten%Bader%en% Maussen%vijf%spanningsvelden%aan:%1)%Vrijheid%voor%ouders%om%een%school%te%kiezen%kan% conflicteren% met% vrijheid% voor% leerlingen,% die% steeds% autonomer% worden;% 2)% organisatorische,%educatieve%en%pedagogische%vrijheden%van%scholen%kunnen%conflicteren% met%nonWdiscriminatiebeginselen;%3)%het%recht%van%scholen%om%leerlingen%te%weigeren%kan% conflicteren% met% het% recht% op% gelijke% onderwijskansen% voor% kinderen;% 4)% educatieve% vrijheden%van%scholen%kunnen%in%conflict%zijn%met%de%eis%om%democratisch%burgerschap%en% democratische%waarden%te%onderwijzen;%en%5)%verregaande%decentralisatie%en%autonomie% voor%scholen%kan%botsen%met%de%monitoring%van/garantie%op%educatieve%prestatie.%% %

In%de%praktijk%leiden%deze%spanningsvelden%geregeld%tot%discussie%over%bijvoorbeeld%het% ontslaan% van% homoseksuele% leerkrachten% door% islamitische% of% gereformeerde% scholen% (Joop.nl,% 8% mei% 2013),% het% verbieden% van% hoofddoeken% op% nietWislamitische% scholen% (Truijman,% 10% november% 2010)% of% de% vraag% of% religieuze% scholen% de% evolutietheorie% moeten%doceren%(Hoekman,%13%november%2012).%Maussen%en%Vermeulen%(2015)%betogen,% ten% aanzien% van% die% discussies,% overtuigend% dat% Nederland% een% proces% heeft% ingezet% waarin% tolerantie% en% substantiële% collectieve% vrijheden% voor% conservatieve% religieuze% groepen% afnemen.% Volgens% hen% heeft% er% een% kentering% plaatsgevonden% van% een% bestuursmodel% waarin% ruimte% was% voor% specifieke% vrijheden% voor% religieuze% minderheden% –% zoals% het% recht% op% nonWinmenging% door% de% overheid% –% naar% een% meer% liberaalWegalitair%model%waarin%voor%zulke%specifieke%vrijheden%geen%ruimte%is,%vooral%niet% als%de%betrokken%groep%er%niet%dezelfde%liberale%waarden%op%nahoudt.%%

%

B

URGERSCHAP%IN%EEN%MULTICULTURELE%SAMENLEVING

%

C

ULTURALISERING!VAN!BURGERSCHAP

!

Omdat% de% vrijheid% van% onderwijs% grondwettelijk% is% vastgelegd% –% en% dus% voor% elke% Nederlandse% burger% zou% moeten% gelden% –% is% het% relevant% om% af% te% vragen% wie% het% Nederlands% burgerschap% bezit,% en% welke% rechten% en% plichten% er% aan% dat% burgerschap% verbonden% zijn.% Volgens% Van% Gunsteren% (2009)% heeft% de% Nederlandse% overheid% na% de% Tweede% Wereldoorlog% lange% tijd% een% klassiek% liberale% definitie% van% burgerschap% gehanteerd,% wat% zoveel% wil% zeggen% als:% burgerschap% werd% niet% verbonden% aan% diepgewortelde%overtuigingen%en%loyaliteiten,%maar%aan%meer%‘technische’,%pragmatische%

eigenschappen%(zoals%het%spreken%van%dezelfde%taal%en%het%naleven%van%dezelfde%wetten).% In%deze%definitie%kreeg%eenieder%het%recht%om%anders%te%zijn%(binnen%de%grenzen%van%de% wet),% en% er% gedrag% of% opvattingen% op% na% te% houden% die% door% anderen% als% irrationeel% bestempeld%zouden%worden.%Burgers%hadden%het%recht%om%anderen%voor%hun%standpunten% te%winnen,%bijvoorbeeld%door%vrijheid%van%meningsuiting%en%vrijheid%van%vereniging,%en% om%zich%bij%de%rechter%te%verzetten%tegen%oneerlijkheid,%onredelijkheid%et%cetera.%Volgens% Van%Gunsteren%gaat%de%klassiekWliberale%definitie%van%burgerschap%uit%van%‘onpersoonlijk% vertrouwen’% tussen% burger% en% overheid:% ‘risicoburgers’% worden% niet% op% voorhand% dwarsgezeten,% en% burgers% worden% pas% op% hun% daden% beoordeeld% als% zij% die% daden% daadwerkelijk%hebben%gepleegd.%%

%

Sinds%de%jaren%negentig%is%de%klassiekWliberale%definitie%geproblematiseerd:%het%zou%niet% voorzien% in% voldoende% sociale% cohesie,% en% dus% zou% burgerschap% meer% geïnterpreteerd% moeten%worden%als%de%mate%waarin%iemand%zich%identificeert%met%de%Nederlandse%cultuur.% Wat%die%Nederlandse%cultuur%is,%en%wie%deze%mag%definiëren,%was%daarbij%een%belangrijke% vraag.%Kymlicka%(1992;1995)%ontwikkelde%een%definitie%van%multicultureel%burgerschap% waarin% hij% claimde% dat% migranten% zoveel% mogelijk% hun% eigen% identiteit% zouden% moeten% kunnen% behouden% en% dat% zij% bovendien% recht% hadden% op% groepWspecifieke% rechten.% In% Nederland% bestond% volgens% Van% Gunsteren% (2009)% het% idee% dat% nieuwe% etnische% groeperingen%in%de%samenleving%zouden%kunnen%aansluiten%bij%de%verzuilingspolitiek%(zie% Deel%1;%hoofdstuk%1.1).%Dat%idee%werd%drastisch%aangetast%toen%Paul%Scheffer%(2000)%in%het% NRC%Handelsblad%een%essay%publiceerde%met%de%titel%‘Het%multiculturele%drama’.%Daarin% wees%hij%op%de%sociaal%achtergestelde%positie%van%etnische%minderheden%in%de%Nederland,% en% verweet% hij% de% Nederlandse% politiek% naïviteit% bij% het% verlenen% van% ‘Nederlands% burgerschap’% aan% die% minderheden.% De% auteur% pleitte% voor% een% nieuwe% definitie% van% burgerschap:% één% waarin% identificatie% met% de% Nederlandse% cultuur% centraal% staat.% Zo% zouden%de%Nederlandse%taal,%cultuur%en%geschiedenis%bijvoorbeeld%‘serieuzer’%genomen% moeten%worden,%zoals%blijkt%uit%volgend%citaat:%

“Niet% lang% geleden% merkte% iemand% in% een% debat% over% deze% kwestie% op:% “Je% gaat% Turkse%kinderen%toch%niet%lastig%vallen%met%de%jaren%'40W'45?”%Was%dat%een%verlicht% inzicht?%Nee,%het%was%een%domme%poging%om%kinderen%met%ouders%van%elders%de% mogelijkheid%te%ontzeggen%deel%te%nemen%aan%de%collectieve%herinnering%zoals%die% gestalte%krijgt%in%Nederland.%Waarom%zouden%kinderen%die%de%rest%van%hun%leven% hier%doorbrengen,%niet%lastiggevallen%worden%met%de%geschiedenis%van%het%land% waarin% ze% leven?% Waarom% kent% ons% land% geen% museum% voor% contemporaine%

geschiedenis,% zoiets% als% het% `Haus% der% Geschichte',% dat% in% Duitsland% veel% belangstelling%trekt?”%(Scheffer,%2000).%

%

De%vorm%van%burgerschap%die%in%deze%periode%dominant%werd,%kenmerkte%zich%door%de% roep%om%assimilatie%van%migranten%en%disciplinering%van%onfatsoenlijke%burgers.%Burgers% werden% opgedeeld% in% twee% categorieën:% normale% burgers% en% ‘risicoburgers’.% De% risicoburger% is% een% burger% die% een% bepaalde% religie% of% gedachtengoed% aanhangt,% die% “onvermijdelijk% tot% geweld% leidt”% (Van% Gunsteren,% 2009,% p.47).% Waar% klassiek% liberaal% burgerschap%gericht%was%op%het%handelen%van%burgers,%“ziet%het%nieuwe%burgerbegrip%in% gedachten,%cultuur%en%identiteit%juist%de%drijfveer%van%handelen%en%het%aangrijpingspunt% voor%corrigerend%ingrijpen”%(2009,%p.47).%Van%Gunsteren%toont%zich%erg%kritisch%over%deze% ontwikkeling,%want:%

“De% mate% van% disciplinering% en% het% bij% voortduring% in% de% gaten% houden% van% risicoburgers%verdragen%zich%moeilijk%met%de%elementaire%vrijheid%die%aan%burgers% ten%opzichte%van%elkaar%en%van%der%overheid%wordt%toegedicht.%De%nieuwe%definitie% van%een%goede%burger%komt%gevaarlijk%dicht%bij%de%stelling%dat%dit%iemand%is%die% zich%zo%gedraagt%dat%de%overheid%hem%goed%kan%besturen”%(2009,%p.48)%

Omdat%religieuze%burgers%volgens%Van%Gunsteren%risicoburgers%zijn,%ligt%het%voor%de%hand% dat% ‘corrigerend% ingrijpen’% op% hen% wordt% gericht.% Voor% islamitisch% onderwijs% zou% dat% kunnen%betekenen,%dat%er%beleid%wordt%ontworpen%om%de%autonomie%van%deze%scholen%te% beperken.%

A

CTIEF!BURGERSCHAP!EN!SOCIALE!INTEGRATIE

!

Een% voorbeeld% van% zulk% beleid% is% mogelijk% de% wetswijziging% uit% 2006,% waarin% scholen% werden% verplicht% ‘actief% burgerschap% en% sociale% integratie’% te% bevorderen.% Deze% wetswijzing%ontstond%uit%een%aanbeveling%van%de%Onderwijsraad%uit%2003%(zoals%nader% toegelicht% in% paragraaf% 1.3).% De% raad% merkte% hierin% op% dat% er% twee% definities% van% burgerschap%zijn,%waarbij%de%eerste%een%strikt%juridische%(in%termen%van%mogen%en%moeten)! is,% en% de% tweede% een% morele.% “Termen% als% 'een% goed% burger% zijn',% 'ingeburgerd% zijn',% 'je% burgerplicht% doen',% 'burgerzin',% enzovoort% verwijzen% naar% deze% betekenis% van% burgerschap.%Deze%vorm%van%burgerschap%heeft%vooral%te%maken%met%het%kunnen!en!willen! participeren,”% aldus% de% Onderwijsraad% (2003).% Actief% burgerschap% en% sociale% integratie% hebben%betrekking%op%deze%tweede%betekenis%van%burgerschap.%Met%haar%advies%omtrent% actief%burgerschap,%pleitte%de%Onderwijsraad%dus%voor%het%doceren%van%bepaalde%–%niet% nader%gedefinieerde%–%morele%gedragingen%die%aan%burgerschap%gekoppeld%zouden%zijn.% %

Willem% Schinkel% (2007)% ageert% nadrukkelijk% tegen% deze% betekenis% van% ‘actief% burgerschap’.% % Actief% burgerschap% impliceert% volgens% hem% dat% er% ook% een% passieve% of% ‘eigenlijkWgeenWechteWburger%burger’%bestaat.%Langs%de%randen%van%de%samenleving%vindt% de%uitdifferentiatie%tussen%deze%twee%burgers%plaats.%De%passieve%burger%is%een%burger%die% in%formele%zin%wel%het%burgerschap%heeft,%maar%in%morele%zin%(nog)%niet.%Van%deze%burger% wordt%verwacht%zich%in%te%burgeren%of%sociaal%te%integreren,%en%daarmee%ook%het%morele% burgerschap%te%verwerven.%Van%migranten,%en%vooral%tweede%generatie%migranten%–%net% als%overigens%gekken,%exWgedetineerden,%ouderen,%vrouwen%en%kinderen%–%wordt%vaak%a% priori%verondersteld%zij%passieve%burgers%zijn,%en%daarmee%op%afstand%van%de%maatschappij% staan.% Zij% moeten% ‘integreren’% om% actief% burger% te% kunnen% worden.% Burgerschap% kan% zodoende%alleen%voorzien%in%uitsluiting,%en%niet%in%insluiting.%Insluiting%is%alleen%weggelegd% voor%mensen%die%bij%voorbaat%al%ingeburgerd%waren,%dus%voor%wie%integratie%nooit%een% probleem%is%geweest.%%

!

‘T

HUIS!VOELEN

’!

De% ontwikkeling% dat% bepaalde,% niet% nader% gespecificeerde% emoties,% gevoelens,% normen,% waarden,% symbolen% en% tradities% een% centrale% rol% gaan% zijn% spelen% in% het% Nederlandse% gevoel%van%burgerschap,%wordt%door%Jan%Willem%Duyvendak%(2011)%de%‘culturalisering%van% burgerschap’% genoemd.% Wie% zich% sterk% conformeert% aan% maatschappelijk% gedeelde% normen,%waarden%en%emoties,%en%wie%deelt%in%Nederlandse%tradities,%is%een%goede%burger;% wie%er%andere%normen%en%waarden%op%na%houdt,%juist%niet.%Om%dit%soort%burgerschap%te% bevorderen,% worden% burgers% onderworpen% aan% ‘feeling% rules’:% zij% (in% het% bijzonder% immigranten)%worden%geacht%zich%thuis%te%voelen%in%Nederland,%en%hun%verbondenheid% met% hun% (nieuwe)% thuisland% uit% te% dragen% door% nationale% symbolen% te% omarmen.% De% dubbele%nationaliteit%is%op%deze%manier%bijvoorbeeld%symbool%komen%te%staan%voor%een% gebrek%aan%loyaliteit%aan%Nederland.%% % De%auteur%merkt%in%zijn%werk%op%dat%er%in%WestWEuropa%en%de%Verenigde%Staten%een%trend% is%van%vervreemding%van%burgers,%die%zich%niet%langer%meer%thuis%voelen%in%hun%‘eigen’% land.%Immigratie%wordt%door%rechtsWpopulisten%gezien%als%een%bedreiging%voor%de%sociale% cohesie%en%voor%‘hun%nationale%thuis’.%Dit%gevoel%komt%volgens%Duyvendak%voort%uit%een% diepgewortelde%nostalgie,%naar%een%verleden%dat%wordt%geportretteerd%als%een%conflictW vrije%periode,%waarin%burgers%dezelfde%normen%en%waarden%deelden.%Nederlandse%burgers% hebben%volgens%Duyvendak%in%steeds%sterkere%mate%de%neiging%bang%te%zijn%voor%de%islam,% en%islamitische%symbolen%–%zoals%hoofddoeken,%moskeeën%en%gebedsoproepen%W%worden% veelal% gepresenteerd% als% conflicterend% met% de% Nederlandse% cultuur.% Deze% ontwikkeling% wordt%door%Duyvendak%een%‘sociale%en%politieke%crisis’%genoemd,%en%als%oorzaak%hiervan%

noemt%de%auteur%het%vermeende%Nederlandse%multiculturele%beleid%dat%tot%de%jaren%’00% werd%gevoerd.%%

%

Nederland% stond% lange% tijd% te% boek% als% een% zeer% tolerant% land% en% haar% ‘multiculturele’% beleid,% dat% minderheden% toe% moest% staan% om% zichzelf% te% integreren% in% de% Nederlandse% samenleving,% was% daarvan% een% voortvloeisel.% Tegelijkertijd% werd% er% van% deze% minderheden% verwacht% zich% te% conformeren% aan% de% zeer% progressieve% normen% en% waarden% die% Nederlandse% burgers% delen.% In% plaats% van% zeer% multicultureel% te% zijn,% is% Nederland%volgens%Duyvendak%sinds%de%jaren%’60%van%de%vorige%eeuw%juist%zeer%cultureel% homogeen:%meer%dan%in%bijvoorbeeld%de%Verenigde%Staten,%is%er%in%Nederland%consensus% bereikt% over% zaken% (homoseksualiteit,% softdrugs,% et% cetera)% die% in% andere% landen% en% culturen% erg% omstreden% zijn.% Om% zich% in% Nederland% ‘thuis’% te% mogen% of% kunnen% voelen,% wordt%van%nieuwkomers%verwacht%diezelfde%progressieve%normen%en%waarden%te%delen.% De% brede% consensus% over% progressieve% normen% en% waarden% gaat% volgens% Duyvendak% gepaard%met%een%sterke%afkeuring%van%andersoortige%normen%en%waarden.%%

%

De%immigratiestromen%die%sinds%halverwege%de%twintigste%eeuw%op%gang%zijn%gekomen,% hebben% volgens% Duyvendak% een% tweeledig% effect% op% het% ‘thuisgevoel’% in% Nederland.% Enerzijds% is% er% een% trend% zichtbaar% waarin% ‘traditionele’% Nederlanders% steeds% vaker% aangeven%zich%niet%meer%‘thuis’%te%voelen%in%hun%‘eigen’%land.%Dat%gevoel%van%vervreemding% ontstaat% door% de% zichtbaarheid% van% symbolen% die% als% ‘nietWNederlands’% worden% geïnterpreteerd.% Deze% vervreemding% wordt% –% zo% laat% Duyvendak% zien% –% veelal% geïnterpreteerd%als%‘oneerlijk’%richting%hen%die%in%Nederland%‘geworteld’%zijn.%De%etnische% Nederlander% heeft% volgens% het% populaire% vertoog% meer% recht% op% Nederland% dan% nietW etnische% Nederlanders,% omdat% zij% er% geboren% en% opgegroeid% zijn% (waarbij% Duyvendak% aangeeft% dat% het% argument% niet% klopt,% omdat% ook% tweede% generatieWimmigranten% in% Nederland%zijn%geboren%en%opgegroeid).%Anderzijds%wordt%er%van%immigranten%geëist%zich% ‘thuis’%te%voelen%in%Nederland,%en%dat%uit%te%dragen%door%zich%‘Nederlands’%te%gedragen.%% Hoewel% empirisch% onderzoek% uitwijst% dat% de% meeste% immigranten% in% Nederland% zich% behoorlijk%thuis%voelen%(Duyvendak,%2012,%p.102),%worden%nietWtraditioneel%Nederlandse% symbolen% veelal% gezien% als% signaal% dat% een% immigrant% in% Nederland% niet% ‘thuis’% is.% Een% gesluierde%vrouw%of%een%Arabischsprekende%man%kan%zich%volgens%de%populaire%vertoog% in%Nederland%simpelweg%niet%thuis%voelen.%%

%

Omdat%immigranten%zich%in%Nederland%‘thuis’%moeten%voelen%volgens%de%populaire%notie% van%‘thuis’,%worden%zij%geacht%‘nietWNederlandse’%symbolen%af%te%zweren.%De%islamitische%

school%–%met%haar%islamlessen,%gezamenlijk%gebed%en%kledingvoorschriften%W%wordt%gezien% als% een% uitdrukking% van% nietWNederlanderschap% en% dat% zou% kunnen% verklaren% waarom% islamitische%scholen%in%het%publieke%en%politieke%debat%met%zekere%achterdocht%tegemoet% worden%getreden.%

B

EELDVORMING

%

Duyvendak%schreef%dat%islamitische%symbolen%vaak%worden%gezien%als%conflicterend%met% de%Nederlandse%cultuur.%Over%moslims%zijn%in%Europa%(en%meer%in%het%bijzonder:%Europees% onderwijs)%tenminste%zes%dominante%stereotype%beelden%te%onderscheiden,%te%weten:%1)% ze%zijn%allemaal%hetzelfde;%2)%hun%gedrag%wordt%uitsluitend%bepaald%door%hun%geloof;%3)%ze% zijn%‘anders’%dan%‘wij’;%4)%ze%zijn%cultureel%en%moreel%inferieur;%5)%ze%zijn%een%bedreiging%en% 6)% samenwerking% is% niet% mogelijk% (OVSE,% Raad% van% Europa% en% UNESCO,% 2012).% Deze% stereotyperingen%zijn%onderdeel%van%een%‘sociale%werkelijkheid’%(Adoni%en%Mane,%1984),% die%wordt%geconstrueerd%in%sociale%interactie%tussen%leden%van%een%dominante%groep.%Er% zijn%drie%niveaus%van%sociale%werkelijkheid.%De%objectieve!sociale!werkelijkheid%is%de%reeks% van%feiten%die%los%staat%van%het%individu,%en%die%geen%verificatie%nodig%heeft%buiten%het%feit% dat% hij% gewoon% ‘bestaat’.% In% de% symbolische! sociale! werkelijkheid% wordt% gepoogd% de%

objectieve! sociale! werkelijkheid% in% (een% vorm% van)% taal% uit% te% drukken.% Dat% gebeurt%

bijvoorbeeld%in%kunst%en%media.%De%subjectieve!sociale!werkelijkheid%tot%slot,%is%waar%de% objectieve% wereld% en% haar% symbolische% representaties% samenkomen% in% het% individuele% bewustzijn.% Omdat% de% creatie% van% sociale% werkelijkheden% een% voortdurend,% dynamisch% proces%is,%zijn%alle%vormen%van%sociale%werkelijkheid%van%elkaar%afhankelijk.%De%subjectieve% werkelijkheid% van% een% individu% leidt% tot% een% handeling,% waaruit% weer% een% nieuwe% objectieve%sociale%werkelijkheid%ontstaat,%et%cetera.%%

%

Het%geheel%van%sociale%werkelijkheden%is%dus%een%constructie,%die%op%allerlei%terreinen%kan% worden%beïnvloed.%Media%en%publieke%figuren%hebben%de%middelen%om%een%symbolische!

sociale! werkelijkheid% te% creëren.% Daarbij% maken% zij% vaak% gebruik% van% tekens% die%

stereotyperend% zijn:% zij% karakteriseren% een% individu% of% groep% mensen% ‘op% grond% van% generalisering%van%al%of%niet%reële%waarnemingen’%(Smelink,%Buikema%en%Meijer,%1999,%p.% 24).%Toen%in%2013%de%speelgoedwinkel%Bart%Smit%een%folder%publiceerde%waarin%een%meisje% tegen%een%roze%achtergrond%en%met%een%speelgoedstofzuiger%was%afgebeeld,%voorzien%van% de%tekst%‘Zo%goed%zijn%als%mama,%dat%wil%je%ook!’,%leidde%dat%landelijk%tot%een%rel%omdat%het% stereotype% van% ‘de% vrouw’% als% ‘moeder’% te% veel% zou% bevestigen% (Ten% Broeke,% 3% oktober% 2013).% Dit% soort% stereotyperingen% kunnen% een% uitsluitende% werking% hebben,% omdat% de!

sociale! werkelijkheid:% de% voortdurende% afbeelding% van% vrouwen% als% enkel% moeder,% kan%

bijvoorbeeld%op%den%duur%leiden%tot%een%subjectieve!sociale!werkelijkheid%waarin%vrouwen% geen%professionele%carrière%ambiëren.%%

N

EGATIEVE!BEELDVORMING!VAN!DE!ISLAM

!

Hoe%zo%een%symbolische!sociale!werkelijkheid%over%de%islam%en%‘de%Oriënt’2_{%tot%stand%komt,%}

wordt% beschreven% en% getheoretiseerd% door% Edward% Said.% % In% ‘Orientalism’% (1978)% onderscheidt% hij% drie% definities% van% het% woord% ‘oriëntalisme’.% De% eerste% definitie% omschrijft% de% academische% discipline% van% het% schrijven% over,% onderzoek% doen% naar,% of% doceren%van%kennis%over%‘de%Oriënt’.%De%tweede%definitie%van%oriëntalisme%gaat%over%een% manier%van%denken%die%is%gebaseerd%op%een%ontologisch%en%epistemologisch%onderscheid% tussen% ‘de% Oriënt’% en% ‘de% Occident’,% twee% imaginaire% geografische% delen% van% de% wereld.% Volgens% Said% hebben% schrijvers% van% allerlei% soorten% teksten% –% literair,% maar% ook% wetenschappelijk%–%het%onderscheid%tussen%Oost%en%West%ten%onrechte%omarmd%als%een% basisveronderstelling.%

%

Tussen% deze% twee% definities% vindt% een% voortdurende% interactie% plaats:% de% academische% discipline%wordt%beïnvloed%door%het%imaginaire%onderscheid%tussen%Oost%en%West,%terwijl% dat% onderscheid% tegelijkertijd% door% de% academische% discipline% versterkt% wordt.% Said% suggereert% dat% deze% interactie% zeer% gedisciplineerd% en% misschien% zelfs% gereguleerd% verloopt.%Op%dit%punt%ontstaat%de%derde%definitie%van%oriëntalisme:%volgens%de%auteur%is% oriëntalisme%een%westerse%manier%om%de%Oriënt%te%domineren,%herstructureren%en%daar% autoriteit% over% te% hebben.% Europa% heeft% kracht% en% identiteit% verkregen% door% zichzelf% voortdurend%te%meten%met%de%imaginaire%‘Oriënt’.%Kennis%kan%volgens%Said%niet%los%gezien% worden% van% de% politieke% context% waarin% zij% wordt% gecreëerd,% en% de% kennis% die% wordt% geproduceerd%over%‘de%Oriënt’%is%volgens%de%auteur%daarom%per%definitie%politiek%gekleurd.% Beeldvorming%over%die%‘Oriënt’%wordt,%zo%stelt%Said,%gedomineerd%door%een%vertoog%waarin% zij%als%irrationeel,%zwak%en%feminien%wordt%afgebeeld,%tegenover%een%rationeel,%sterk%en% masculien%Westen.%% % In%‘Covering%Islam’%(1981)%weidt%Edward%Said%uit%over%de%rol%die%(de%derde%definitie%van)% oriëntalisme% speelt% bij% de% creatie% van% een% symbolische! sociale! werkelijkheid! (Adoni% en%

%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%

2_{%‘De%Oriënt’%is%volgens%Said%(1978)%een%imaginaire%regio,%in%plaats%van%een%vastomlijnde%} geografische%regio.%De%imaginaire%Oriënt%wordt%in%het%Westen%gebruikt%om%zelf%identiteit%en% macht%te%vergaren.

%

Mane,%1984)%over%de%islam.%Structureel%worden%islamitische%regimes%gerepresenteerd%als% onderdrukkend,% gewelddadig,% antiWintellectualistisch,% restrictief% en% gevaarlijk.% Het% volgens%Said%juist%zeer%ethische,%strenge,%en%gelijkwaardige%karakter%van%de%islam%–%dat% bijvoorbeeld% tot% uitdrukking% zou% komen% in% zeer% sociaal% politiek% beleid% –% wordt% daartegenover% structureel% verzwegen.% Hoewel% oriëntalistische% vertogen% al% sinds% de% achttiende%eeuw%present%zijn,%is%de%valse%representatie%van%de%islam%als%gewelddadig%en% barbaars% volgens% de% auteur% ontstaan% in% 1979.% In% dat% jaar% werden% 52% Amerikaanse% diplomaten%gegijzeld%en%werd%de%westersgezinde%Sjah%van%Iran% op%gewelddadige%wijze% afgezet.%Tot%die%tijd%werd%Iran%gerepresenteerd%als%een%erg%modern%–%want%westers%–%land,% met%de%(dictatoriale)%Sjah%als%rationeel%politiek%leider.%Toen%Iran%via%een%referendum%werd% uitgeroepen%tot%‘Islamitische%Republiek’,%werd%de%focus%in%westerse%media%verlegd%naar% alle%‘barbaarse’%en%repressieve%activiteiten%van%het%nieuwe%regime.%Deze%nieuwe%focus%is% volgens% Said% vervolgens% ook% de% verslaggeving% van% bijvoorbeeld% de% burgeroorlog% in% Libanon%en%het%IsraëlischWPalestijns%conflict%een%centrale%rol%gaan%spelen.% % Waar%de%islam%aanvankelijk%nog%vereenzelvigd%kon%worden%met%de%imaginaire%Oriënt%–%en% moslims%als%vijanden%die%zich%“out%there”%bevonden%(Allen,%2007)%–%is%door%migratie%en% globalisering%de%islam%steeds%meer%een%‘enemy%“within”’%geworden%(Allen,%2007,%p.152).% Moslims%die%zich%in%onze%imaginaire%‘Occident’%hebben%gevestigd,%worden%als%afgezanten% van% ‘de% Oriënt’% beschouwd% en% daarmee% evenzeer% als% irrationeel,% zwak% en% feminien% geportretteerd.% Shadid% (2005)% onderscheidt% vier% ernstige% tekortkomingen% van% de% representatie% van% moslims% in% westerse% media,% te% weten:% 1)% de% simplificatie% en% afstandelijke% presentatie% van% de% islam;% 2)% het% problematiseren% en% stigmatiseren% van% islamitische%groepen;%3)%de%verdeling%van%de%samenleving%in%een%‘wij’%en%een%‘zij’%en%4)%de% verwaarlozing% van% de% participatie% van% moslims% in% de% productie% van% media.% Na% 9/11% werden%de%aanslagen%in%Amerika%al%gauw%vereenzelvigd%met%een%‘heilige%oorlog’%en%een% ‘strijd% tegen% het% Westen’.% De% stigmatisering% van% moslims% vindt% plaats% door% deze% groep% bijvoorbeeld%onevenredig%vaak%te%noemen%in%nieuws%over%criminaliteit%en%terrorisme.%%De% gebrekkige%participatie%van%moslims%in%media%is%een%tweezijdig%probleem:%moslims%komen%

volgens%Shadid%in%mediaproducties%nauwelijks%aan%het%woord,%en%zijn%ook%nauwelijks%bij% de%productie%van%media%betrokken3,4_.%%

%

Volgens% Lockman% (2004)% is% het% werk% van% Edward% Said% nog% te% weinig% een% intellectuele% uitdaging%gebleken%voor%hen%die%de%islam%zien%als%een%onveranderlijke%en%monolitische% beschaving.%Bernard%Lewis%bijvoorbeeld%–%die%zich%door%Said’s%‘Orientalism’%beschuldigd% voelde% van% een% “deep% and% evil% conspiracy”% ten% behoeve% van% westerse% dominantie% (Lockman,%2004,%p.190)%–%publiceerde%in%1990%in%The!Atlantic!Monthly!een%artikel%met%de% titel% “The% Roots% of% Muslim% Rage”.% De% “muslim% rage”,% zo% schreef% Lewis,% zou% zijn% voortgekomen% uit% een% lange% strijd% tussen% de% westerse% (christelijke)% en% de% Arabische% (islamitische)% beschaving.% ‘De% moslims’% zouden% deze% strijd% tot% drie% keer% toe% hebben% verloren,%terwijl%het%voor%hen%onverteerbaar%zou%zijn%dat%“true%believers”%gedomineerd% worden%door%westerse%“infidels”%(Lewis,%1990).%De%cover%van%het%tijdschrift%waarin%dit% artikel%verscheen,%werd%gesierd%door%een%cartoon%van%een%boosaardige%moslim%met%een% baard%en%een%haakneus,%de%weerspiegeling%van%een%Amerikaanse%vlag%in%zijn%oog%als%uiting% van% zijn% boosheid% op% de% Verenigde% Staten.% Waar% Lewis% moslims% als% boos% en% op% grote% afstand%presenteerde,%schreef%New!York!TimesWcorrespondent%Thomas%Friedman%dat%de% grote%afstand%tussen%de%westerse%(christelijke)%en%de%Arabische%(islamitische)%beschaving% verklaard%kan%worden%uit%de%symbolen%die%de%beide%beschavingen%hanteren.% The%symbol%of%the%West,”%Friedman%declared,%“is%the%cross%–%full%of%sharp%right% angles%that%begin%and%end.%But%the%symbol%of%the%Arab%East%is%the%crescent%moon% –%a%wide%ambiguous%arc,%where%there%are%curves,%but%no%corners.%(Lockman,% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% 3_{%In%2014%voerde%NRC%Handelsblad%een%diversiteitsonderzoek%uit%bij%negen%grote%nieuwsredacties,%} en%concludeerde%dat%slechts%3%%van%de%journalisten%van%nietWwesterse%afkomst%is.%Zie% http://www.nrc.nl/nieuws/2015/02/03/nieuwsredactiesWzijnWvoorW3WprocentWnietWwesters/% 4_{%Interessant% is% het% onderzoek% van% De% Bruin% (2003),% die% de% rollen% van% allochtone% acteurs% in%} Nederlandse%tvWdrama’s%analyseerde,%en%drie%typeringen%van%etniciteit%aantoont:%leeg,%vol%en%divers.% Wanneer%etniciteit%‘leeg’%wordt%gelaten,%worden%allochtonen%gelijkgesteld%aan%‘witte’%personages% (hoewel%minder%hecht%opgenomen%in%familiekringen%en%de%gemeenschap%in%het%algemeen).%Bij%een% ‘volle’%invulling%van%de%etniciteit,%wordt%de%etnische%achtergrond%van%een%personage%in%extreme% mate% uitgelicht,% met% behulp% van% religie,% taal,% huidskleur% et% cetera.% Allochtonen% worden% dan% in% verband%gebracht%met%‘vreemde’%gebruiken%als%uithuwelijking%en%strenge%families.%De%relatie%tussen% allochtonen%en%‘witte’%Nederlanders%verloopt%in%dit%soort%rollen%dan%ook%vaak%moeilijk.%Wanneer% etniciteit% ‘divers’% wordt% ingevuld,% gaan% personen% creatief% en% zelfbewust% om% met% de% verschillen% tussen% culturen.% Volgens% De% Bruin% komt% deze% invulling% van% etniciteit% in% Nederlandse% tvWseries% echter%nauwelijks%voor%(2003).%%

2004,%p.%219)%

De%islam,%zo%betoogde%Friedman,%moet%gezien%worden%als%een%irrationele%en%onduidelijke% beschaving,%die%alleen%door%getrainde%westerlingen%doorgrond%kan%worden.%%

Beeldvorming%over%de%islam,%zo%kunnen%we%opmaken%uit%Said%(1978;1981),%Shadid%(2005)% en% Lockman% (2004),% wordt% gedomineerd% door% een% oriëntalistisch% vertoog.% De% verwachting%in%deze%scriptie%is%daarom,%dat%in%het%debat%over%islamitische%scholen%van% eenzelfde% afstandelijkheid,% simplificatie,% stigmatisering% en% ‘wijWversusWzij’Wdenken% gebruik%gemaakt%wordt,%en%dat%bovendien%de%participatie%van%moslims%in%dat%debat%wordt% verwaarloosd.%

I

SLAMOFOBIE

%

Het%begrip%‘islamofobie’%is%voor%het%eerst%aangetroffen%in%Franse%literatuur%1922%en%heeft% sindsdien%vele%betekenissen%gehad%(Allen,%2007).%De%semantiek%van%de%term%impliceert% irrationele% angst% als% gevolg% van% een% geestesziekte5 _{%en% is% daarom% beladen:% zo’n%}

beschuldiging% drukt% mensen% in% de% verdediging.% Bovendien,% zo% betoogt% Allen% (2007),% impliceert% ‘islamofobie’% dat% vooroordelen% jegens% moslims% los% staan% van% andersoortige% vooroordelen,%zoals%vooroordelen%jegens%immigranten%of%mensen%uit%een%andere%sociale% klasse.% Het% is% belangrijk% om% de% overlap% van% islamofobie% met% andere% vormen% van% discriminatie%te%erkennen,%aldus%de%auteur.% % Ineke%van%der%Valk%(2012)%erkent%dat%het%woord%‘islamofobie’%een%bepaalde%psychische% toestand%suggereert%die%niet%noodzakelijk%aan%de%orde%is%bij%de%discriminatie%van%moslims,% maar%schrijft%dat%begrippen%betekenis%krijgen%door%de%sociaalWhistorische%context%waarin% zij%ontstaan.%Het%is%daarom%belangrijk%om%tot%een%goede%definitie%te%komen.%Zij%construeert% zo’n% definitie% aan% de% hand% van% vijf% factoren% van% islamofobie,% te% weten:% racisme,% stigmatisering,%vooroordelen,%motieven%en%politieke%exploitatie,%en%ideologie.%%

%

De%eerste%factor%daarvan%is%racisme:%een%proces%waarin%de%‘difference’%en%‘being%different’% van% een% groep% wordt% benadrukt,% en% waarin% visuele% uitdrukkingen% en% symbolen% een% belangrijke%rol%spelen.%De%markers%van%racisme%kunnen%fysiek%of%materieel%zijn,%maar%ook% tekstueel.%Een%huidskleur%is%fysiek,%een%hoofddoek%materieel%en%woorden%als%‘islamisering’% en% ‘haatpaleizen’% (volgens% Van% der% Valk% in% Nederland% gebruikt% om% moskeeën% aan% te% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%

5_{%Betekenis%van%‘phobia’%volgens%Oxford%Dictionary:%%}

‘An%extreme%or%irrational%fear%of%or%aversion%to%something:%she!suffered!from!a!phobia!about!birds’! (Oxford%Dictionary,%z.j.)

%

duiden)% tekstueel.% Wanneer% dit% soort% symbolen% emotionele% waarde% krijgen% en% de% bevraagde% groep% allerlei% negatieve% karakteristieken% toegeschreven% krijgt,% is% stigmatisering% van% de% leden% van% die% groep% de% volgende% stap.% Het% uitlichten% van% de% ‘difference’%van%een%bepaalde%groep,%en%het%benadrukken%van%de%dreiging%die%zo’n%groep% uitoefent%op%de%samenleving,%vormt%de%kern%van%stigmatisering.%Dit%gaat%vaak%gepaard%met% stereotypering.%Gestigmatiseerde%groepen%worden%ervan%beschuldigd%te%weinig%aan%het% algemeen%belang%bij%te%dragen%en%te%veel%te%profiteren%van%de%bijdragen%van%anderen.%%Dat% gebeurt% bijvoorbeeld% als% Geert% Wilders% zegt% dat% ‘onze% cultuur% […]% de% beste’% is% en% dat% ‘immigranten%[…]%onze%waarden%en%normen%[moeten]%aannemen%en%niet%andersom’%(De% Telegraaf.%13%april%2015).%% % Wanneer%men%spreekt%over%vooroordelen,%dan%spreekt%men%over%essentialistische%kritiek% op%een%‘outgroup’%en%leden%van%die%‘outgroup’.%Deze%kritiek%wordt%uitgedragen%via%etnische% stereotyperingen,%waarin%gedrag%of%kenmerken%van%groepsleden%worden%gegeneraliseerd.% Stereotype%beelden%van%een%groep%worden%cultureel%bepaald%en%maatschappelijk%gedeeld.% Zij%zijn%over%het%algemeen%langdurig%en%worden%in%het%socialisatieproces%overgedragen;% via%ouders%aan%kinderen,%via%educatie%en%via%media.%Vooroordelen%vergroten%de%kans%op% discriminatie,%maar%zijn%niet%inherent%de%oorzaak%daarvan.%Psychologische%motieven%voor% racistisch/islamofoob%gedrag%moeten%volgens%Van%der%Valk%gezocht%worden%in%gevoelens% van%teleurstelling,%frustratie,%verbittering%of%wrok%over%iets%dat%als%onrechtvaardig%wordt% ervaren.% Hieraan% liggen% vaak% sociale% spanningen% ten% grondslag,% veroorzaakt% door% een% schokkende%gebeurtenis%(zoals%de%moord%op%Theo%van%Gogh%in%Nederland)%of%door%iets%dat% als%een%negatieve%sociale%ontwikkeling%wordt%ervaren.%Mensen%met%politieke%belangen%zijn% in%de%positie%om%dit%soort%sociale%spanningen%te%vergroten%en%uit%te%buiten;%het%benoemen% van%een%zondebok%voor%allerlei%problemen%in%de%maatschappij%kan%door%hen%als%strategie% gebruikt%worden.%Taal%is%voor%dit%soort%politici%een%belangrijk%instrument,%aldus%Van%der% Valk.%De%taal%in%een%‘culture%of%hatred’%is%extremer,%generaliserender,%simplistischer%en% meer% zwartWwit;% politici% die% er% belang% bij% hebben% om% sociale% spanningen% te% vergroten,% zetten%taal%niet%in%om%argumenten%uit%te%wisselen%en%tot%overeenstemming%te%komen,%maar% om%te%denigreren%en%beledigen.%%% % In%navolging%van%Chris%Allen%(2007),%beschouwt%Van%der%Valk%islamofobie%als%een%ideologie% –%bestaande%uit%overtuigingen,%een%set%normen%en%waarden,%representaties%en%vertogen,% en%het%bevragen%van%bestaande%relaties%in%de%maatschappij.%Verschillende%instrumenten% worden%gebruikt%om%een%ideologie%te%construeren%en%uit%te%dragen.%De%belangrijkste%is%de% legitimeringsstrategie:%het%bewijzen%dat%een%visie%of%oordeel%correct%en%onbevooroordeeld%

is.% Om% dit% te% doen,% worden% anekdotes,% verhalen% en% gebeurtenissen% uit% het% verleden% aangegrepen.%Een%hieraan%verwante%strategie%is%de%verwezenlijking,%waarin%een%fenomeen% wordt% gerepresenteerd% als% iets% dat% natuurlijk% en% historisch% is,% onveranderlijk% of% als% logische% consequentie% van% een% natuurlijke% eigenschap% van% de% outgroup.% Een% derde% strategie%is%de%strategie%van%verplaatsing.%Door%het%herhaaldelijk%en%constante%gebruik%van% bepaalde%symbolen,%worden%negatieve%connotaties%aan%een%groep%verbonden.%Dit%gebeurt% bijvoorbeeld%als%alle%moslims%worden%gelijkgesteld%aan%een%kleine%groep%radicalen.%%Een% vergelijkbare%strategie%is%de%strategie%van%unificatie,%waarin%individuen%of%groepen%over% met%elkaar%worden%gelijkgesteld.%% % Door%deze%vijf%facetten%van%islamofobie%met%elkaar%te%verbinden,%komt%Van%der%Valk%tot%de% volgende%definitie% van%islamofobie,%die%in%het%vervolg%van%deze%scriptie%gehanteerd%zal% worden%als%de%leidende%definitie:% %

‘Islamofobie% is% een% historischWmaatschappelijk% gegroeide% ideologie% die% met% behulp% van% beelden,% symbolen,% teksten,% feiten,% interpretaties% en% gedragingen% systematisch%en%consistent%een%negatieve%betekenis%geeft%aan%‘de%islam’%en/of%aan% ‘moslims’.%Zo%worden%de%perceptie,%de%betekenisgeving,%het%begrip,%de%attitudes%en% het%gedrag%van%mensen%tegenover%de%islam%en%moslims%beïnvloed%ten%gunste%van% sociale%uitsluiting%van%moslims%als%‘de%ander’%en%ten%gunste%van%discriminerende,% ongelijke%behandeling%in%het%culturele,%sociale,%economische%en%politieke%domein’.% Niet% genoeg% kan% hierbij% worden% benadrukt% dat% moslims% enerzijds% niet% alleen% worden% gediscrimineerd% op% grond% van% religie,% maar% ook% op% afkomst,% terwijl% anderzijds%discriminatie%op%de%grond%van%het%islamitisch%geloof%zich%ook%richt%op% nietWmoslims%die%als%zodanig%(ten%onrechte)%geïdentificeerd%worden%op%basis%van% uiterlijke%kenmerken%zoals%naam,%taalgebruik,%fysiek%voorkomen%en%kleding.%Deze% uiterlijke% kenmerken% zijn% aanwijsbaar% een% dimensie% van% racisme% bij% moslimdiscriminatie.% Wat% betreft% de% definitie% van% discriminatie% sluit% ik% in% dit% rapport%aan%bij%de%definitie%die%in%het%strafrecht%wordt%gehanteerd%Het%wetboek% van% strafrecht% spreekt% bij% de% definitie% van% discriminatie% van% elke% vorm% van% onderscheid,%uitsluiting,%beperking%of%voorkeur%die%ten%doel%heeft%of%ten%gevolge% heeft% of% kan% hebben% dat% de% erkenning,% het% genot% of% de% uitoefening% op% voet% van% gelijkheid% van% de% rechten% van% de% mens% en% de% fundamentele% vrijheden% teniet% worden%gedaan%of%aangetast.1%(Van%der%Valk,%2012,%p.27).%%

Volgens% Edward% Said% (1981)% is% de% negatieve% beeldvorming% van% moslims% en% de% islam% verhevigd%in%het%begin%van%de%jaren%’90,%toen%de%Koude%Oorlog%tot%een%einde%was%gekomen% en%er%in%het%publieke%debat%–%onder%invloed%van%onder%andere%de%Eerste%Golfoorlog%uit% 1990/1991% –% ruimte% was% voor% een% nieuwe% ‘vijand’.% Deze% lezing% komt% overeen% met% de% analyse%van%het%gebruik%van%het%woord%‘islamofobie’%die%Chris%Allen%(2007)%geeft.%Volgens% Allen%zijn%moslims%historisch%beschouwd%als%‘external,%distant%and%essentially%“out%there”’% (p.152).% Deze% veilige% afstand% is% opgeheven% sinds% het% islamitische% geloof% ook% in% Europa% verspreid% is% geraakt:% zij% zijn% nu% ‘the% enemy% “within”’% (p.152).% Het% gevoel% een% vijand% te% hebben,%is%in%Europa%erg%versterkt%sinds%de%aanslagen%van%9/11%en%de%‘war%on%terror’%die% daarop% volgde.% Dit% is% volgens% Allen% een% belangrijke% katalysator% voor% islamofobie.% Hij% verwacht% dan% ook% dat% islamofobie% en% antiWmoslimsentimenten% in% de% nabije% toekomst% zullen%blijven%toenemen.%

%

In% haar% rapport% uit% 2012% onderscheidt% Van% der% Valk% vijf% hoofdthema’s% in% islamofobe% uitingen%in%Nederland%(p.93):% 1)! Het%totalitaire%en%gewelddadige%karakter%van%de%islam;%de%islam%als%ideologie% 2)! De%‘islamisering’%van%Europa,%die%samen%gaat%met%het%verlies%van%het%‘EuropeesW Christelijke%karakter’%van%het%continent% 3)! ‘MassaWimmigratie’,%een%woord%waarin%‘massa’%de%oncontroleerbare%schaal%van%het% proces%aangeeft.%Dit%thema%wordt%vaak%gebruikt%met%een%referentie%naar%slechte% integratie%van%moslims,%hun%vermeende%onbetrouwbaarheid%en%hun%zogenaamde% criminele%neigingen%

4)! De% ‘linkse% elite’% die% verantwoordelijk% zou% zijn% voor% massaWimmigratie% en% islamisering%

5)! De%onderdrukking%van%vrouwen,%gesymboliseerd%door%hun%hoofddoek%%

In%deze%typering%van%de%islam%schrijft%de%auteur%een%grote%rol%toe%aan%de%PVV,%de%politieke% partij% van% Geert% Wilders,% die% het% islamofobe% geluid% in% de% Tweede% Kamer% zou% representeren%en%sociale%spanningen%tegen%moslims%zou%aanwakkeren.%In%2015%schreef% Van% der% Valk% de% ‘Monitor% Moslimdiscriminatie’,% waarin% zij% diverse% vormen% van% discriminatie%jegens%moslims%in%kaart%brengt.%Dit%soort%discriminatie%vindt%volgens%haar% op%allerlei%terreinen%en%in%heel%diverse%vormen%plaats:%islamofobe%vertogen%trof%zij%aan%in% lesboeken%voor%middelbare%scholieren,%in%de%mediarepresentatie%van%de%islam%en%in%de% politiek% van% de% PVV.% Ze% nam% ook% een% survey% af% onder% 84% moskeebestuurders,% waaruit% onder%andere%bleek%dat%68%%van%de%respondenten%te%maken%heeft%gehad%met%agressie,%en% dat%21%%van%hen%zelf%te%maken%heeft%gehad%met%discriminatoire%incidenten%(Van%der%Valk,% 2015).%Dat%islamofobie%zo%wijdverbreid%zou%zijn,%en%ook%politiek%vertegenwoordigd%zou%

worden,% maakt% aannemelijk% dat% islamofoob% gedachtengoed% ook% in% besluitvorming% rondom%islamitisch%onderwijs%een%rol%speelt.%% %

V

IER!BELEIDSVISIES!OP!CULTURELE!DIVERSITEIT!EN!DE!ISLAM

!

Van%der%Valk%(2012)%claimt%dat%met%deelname%van%de%PVV%in%een%gedoogconstructie%met% de%VVD%en%het%CDA,%islamofobie%in%Nederland%is%‘geïnstitutionaliseerd’.%%Maussen%(2006)% onderscheidt%vier%modellen%voor%beleidsvisies%op%culturele%diversiteit%en%de%islam.% % %

‘Is! het! goed! om! etnische,! religieuze! en! culturele! verschillen! waarmee! nieuwe! minderheden! en! gevestigde!groepen!zich!onderscheiden,!zichtbaar!te! laten!zijn!in!de!publieke!sfeer?’!

‘Moeten! migranten! verplicht! worden! om! hun! culturele! gebruiken! diepgaand! te! veranderen! om! opgenomen! te! worden! als! lid! van! de! samenleving?’!

% nee% ja%

nee% marginaliserend%

model% pluralistisch%model%

ja% assimilerend%model% dialogisch%model%

(Maussen,%2006,%p.%54)% %

In%het%assimilerend%model%wordt%van%immigranten%verwacht%zich%eenzijdig%aan%te%passen.% Dat%betekent%dat%zij%hun%taal%en%culturele%identiteit%dienen%op%te%geven%om%volledig%op%te% gaan% in% de% ontvangende% samenleving.% Volgens% Maussen% (2006)% is% assimilatiebeleid% gebaseerd% op% twee% veronderstellingen:% 1)% er% is% een% grote% culturele% kloof% tussen% twee% homogene% en% relatief% onveranderlijke% culturen,% en% 2)% integratie% is% een% proces% waarbij%

individuele%migranten%worden%opgenomen%in%een%samenleving%(zij%worden%ontmoedigd% zich%als%etnische%groepen%te%organiseren).%Assimilatie%betekent%volgens%Maussen%ook%dat% migranten%op%langere%termijn%hun%religie%opgeven.%Daarom%wordt%“met%name%bijzonder% onderwijs%[...]%gezien%als%een%obstakel%voor%assimilatie%van%moslimmigranten”%(p.57).%% % Het%marginaliserende%model%betekent%dat%migranten%mogen%blijven%vasthouden%aan%de% eigen%cultuur,%zolang%zij%deze%cultuur%niet%uitbundig%uitdragen%en%ook%geen%“uitgebreide% gemeenschapsinfrastructuur”%opzetten,%die%“een%bedreiging%[zou%kunnen]%gaan%vormen% voor%de%cultuur%van%de%meerderheid”%(p.58).%Ook%het%marginaliserende%model%gaat%uit%van% een% diepe% kloof% tussen% twee% culturen,% en% het% weerspiegelt% culturele% verschillen% als%

“afwijkend% gedrag”.% Wanneer% een% afwijkende% groep% als% bedreigend% of% machtig% wordt% ervaren,% dan% roept% binnen% dit% model% de% meerderheid% op% zich% te% wapenen% tegen% de% minderheid.%Dat%gebeurt%bijvoorbeeld%wanneer%een%politiek%leider%zich%uitspreekt%tegen% de%vermeende%‘islamisering’%van%Nederland.%

%

In%de%pluralistische%visie%worden%immigranten%in%de%samenleving%opgenomen%als%leden% van% een% etnische% gemeenschappen,% die% gedurende% lange% tijd% te% onderscheiden% zullen% blijven%van%de%meerderheid.%Ten%aanzien%van%de%islam%wordt%binnen%dit%model%vaak%de% vrijheid% van% godsdienst% benadrukt,% en% de% stelling% dat% de% islam% op% dezelfde% manier% behandeld%moet%worden%als%andere%religies;%vaak%wordt%er%gerefereerd%aan%de%verzuiling% als%voorbeeld%voor%hoe%een%mensen%zowel%lid%kunnen%zijn%van%een%eigen%etnische%groep,% als%van%de%Nederlandse%maatschappij.%Het%dialogische%model%gaat%uit%van%een%cultuur%die% sterk%veranderlijk%is:%burgers%worden%voortdurend%gedwongen%om%gedeelde%normen%en% overlappende%identiteiten%te%ontwikkelen,%omdat%zij%nou%eenmaal%door%het%Nederlandse% staatsverband% aan% elkaar% verbonden% zijn.% Maatschappelijke% tegenstellingen% over% bijvoorbeeld%emancipatie%en%gender%dienen%volgens%dit%model%niet%geframed%te%worden%in% termen%van%migranten%versus%immigranten,%of%moslims%versus%nietWmoslims.%Beleid%ten% aanzien%van%de%islam%zou%volgens%dit%model%ingebed%moeten%worden%in%een%veel%breder% beleid%over%culturele%diversiteit.%% % In%het%analyseren%van%beleid%rondom%islamitische%scholen,%kan%het%functioneel%zijn%om%het% onderscheid% tussen% deze% vier% beleidsvisies% op% culturele% diversiteit% en% de% islam% te% hanteren.%%

S

AMENVATTING

%

In% dit% theoretisch% kader% is% een% viertal% kernbegrippen% aan% bod% gekomen,% te% weten:% bijzonder% onderwijs,% burgerschap,% beeldvorming% en% islamofobie.% Bijzonder% onderwijs% staat% volgens% Bader% en% Maussen% (2014)% onder% druk% door% tenminste% een% viertal% ontwikkelingen%in%de%samenleving.%Maar%omdat%vrijheid%van%onderwijs%in%internationaal% recht%is%vastgelegd,%spelen%discussies%over%bijzonder%onderwijs%zich%vaak%op%lager%niveau% af:%onder%andere%in%discussies%over%de%autonomie%van%scholen,%en%over%de%mate%waarin% scholen% een% bepaalde% vorm% van% burgerschap% of% integratie% bevorderen/tegenwerken.% Volgens%Van%Gunsteren%(2009)%en%Schinkel%(2007)%heeft%de%term%burgerschap%sinds%de% jaren%‘90%steeds%meer%een%morele!of%culturele!betekenis%gekregen,%in%plaats%van%slechts%een%

formele%of%juridische.%Duyvendak%(2012)%beschrijft%hoe%aan%Nederlandse%burgers%bepaalde%

voelen.%Bovendien%wordt%er%van%mensen%verwacht%dat%ze%de%mate%waarin%ze%zich%thuis% voelen,%uitdrukken%in%hun%deelname%aan%tradities%en%gebruiken.%Een%vrouw%in%een%boerka% zou%zich%om%die%reden%in%Nederland%niet%thuis%kunnen%voelen.%% % Dat%zo’n%vrouw%in%een%boerka%nietWNederlands%en%‘anders%dan%wij’%zou%zijn,%is%één%van%de% vijf%stereotyperingen%die%volgens%de%Raad%van%Europa,%UNESCO%en%de%OVSE%(2012)%over% moslims%bestaan.%Volgens%Shadid%(2005)%is%de%beeldvorming%over%moslims%en%de%islam%in% het% bijzonder% sinds% de% aanslagen% van% 9/11% erg% negatief% geworden.% Moslims% worden% bijvoorbeeld%onevenredig%vaak%genoemd%in%nieuws%over%criminaliteit%en%terrorisme,%en% participeren%zeer%gebrekkig%in%de%productie%van%media,%waardoor%zij%niet%in%staat%zijn%om% de% beeldvorming% over% zichzelf% te% beïnvloeden.% Deze% negatieve% beeldvorming% over% moslims% en% de% islam% hangt% samen% met% wat% Ineke% van% der% Valk% (2012)% en% Chris% Allen% (2007)%definiëren%als%islamofobie:%de%sociale%uitsluiting%van%moslims%of%van%mensen%die% als%moslims%geïdentificeerd%worden%(bijvoorbeeld%door%hun%huidskleur%of%hun%afkomst).%%

M

ETHODOLOGIE

%

Het%uitgangspunt%van%dit%onderzoek%is%dat%het%politieke%debat%over%islamitisch%onderwijs% in%tijd%en%in%ruimte%in%beeld%wordt%gebracht,%daarom%is%er%gekozen%voor%een%methode%van% triangulatie% (Denzin,% 1970).% Triangulatie% refereert% aan% het% gebruik% van% meer% dan% één% methode% om% een% onderzoeksvraag% te% beantwoorden.% Door% te% trianguleren,% worden% de% resultaten%van%een%onderzoek%betrouwbaarder%geacht.%Denzin%(1970)%onderscheidt%vier% vormen%van%triangulatie:%datatriangulatie,%waarvoor%verschillende%soorten%data%worden% gebruikt;%onderzoekertriangulatie,%waarbij%verschillende%onderzoekers%een%gelijksoortig% onderzoek% uitvoeren;% theoretische% triangulatie,% waarbij% verschillende% theoretische% frames% worden% gebruikt;% en% methodologische% triangulatie,% waarbij% gebruik% wordt% gemaakt% van% meerdere% methodes% om% eenzelfde% fenomeen% te% bestuderen.% Denzin% beschrijft% dat% methodologische% triangulatie% betrekking% kan% hebben% op% een% combinatie% van% onderzoeksmethoden.% In% deze% scriptie% wordt% daarom% enerzijds% een% historische% analyse%uitgevoerd,%en%anderzijds%een%thematische%analyse%van%een%reeks%interviews.%De% scriptie%is%zodoende%opgesplitst%in%twee%delen.%

H

ISTORISCHE%ANALYSE

%

Het% eerste% deel% bevat% een% historische% analyse% van% het% politieke% debat,% gebaseerd% op% literatuuronderzoek.%De%focus%in%deze%analyse%wordt%gelegd%op%het%landelijke%debat,%maar% ten%behoeve%van%de%casestudy%uit%deel%II%zal%er%in%het%bijzonder%aandacht%besteed%worden% aan%de%context%van%de%gemeente%Amsterdam.%Dit%deel%is%opgesplitst%in%zes%paragrafen%over%

gebeurtenissen%die%in%het%debat%belangrijk%worden%geacht,%enerzijds%omdat%ze%tijdens%de% interviews% veelvuldig% ter% sprake% kwamen,% en% anderzijds% omdat% er% in% de% verslaggeving% over% islamitisch% onderwijs% veel% over% is% geschreven.% De% periode% van% deze% historische% analyse% bestrijkt% 1977% tot% mei% 2015.% Deze% beslaat% het% gehele% debat% over% islamitisch% onderwijs%in%Nederland,%vanaf%de%eerste%keer%dat%islamitisch%onderwijs%als%zodanig%in%de% Tweede%Kamer%werd%bediscussieerd.%Zoals%zal%blijken%uit%de%analyse,%is%er%ten%tijde%van%het% schrijven%van%deze%scriptie%een%relevant%debat%gaande%over%de%oprichting%van%een%nieuwe% islamitische%middelbare%school%in%Amsterdam.%De%historische%analyse%is%daardoor%niet%‘af’;% de% uitkomst% van% dat% debat% laat% op% zich% wachten.% Om% de% historische% analyse% echter% zo% compleet%mogelijk%te%maken,%is%er%voor%de%laatste%paragraaf%van%Deel%I%niet%alleen%gebruik% gemaakt%van%literatuuronderzoek,%maar%ook%van%veldonderzoek%bij%een%rechtszaak%tussen% de%Stichting%Islamitisch%Onderwijs%en%de%gemeente%Amsterdam.%%

I

NTERVIEWFASE

%

Het% tweede% deel% van% dit% onderzoek% bestaat% uit% interviews% met% zes% onderwijswoordvoerders% van% de% voornaamste% politieke% partijen% in% de% gemeente% Amsterdam%enerzijds,%en%een%aantal%directeuren%van%islamitische%scholen%–%inclusief%de% oudWdirecteur% van% het% voormalige% ICA% –% anderzijds.% Aan% de% interviews% hebben% de% volgende%personen%meegewerkt:%

W! Dehlia% Timman,% namens% D66% lid% van% de% gemeenteraad% en% daarin% onderwijswoordvoerder.%D66%is%de%grootste%partij%in%de%gemeenteraad%en%(naast% VVD%en%SP)%onderdeel%van%het%College%van%Burgemeester%en%Wethouders;%

W! Marjolein% Moorman,% onderwijswoordvoerder% voor% de% Partij% van% de% Arbeid% en% namens% die% partij% gemeenteraadslid% en% lid% van% de% raadscommissie% Jeugd% en% Cultuur.%De%PvdA%is%de%tweede%partij%in%de%gemeenteraad;%

W! Werner% Toonk,% uit% hoofde% van% de% VVD% gemeenteraadslid% en% lid% van% de% raadscommissie%Jeugd%en%Cultuur%(die%belast%is%met%de%onderwijsportefeuille).%Na% D66%en%PvdA%is%de%VVD%de%grootste%partij%van%de%gemeenteraad,%en%bovendien%is% VVD% naast% D66% en% SP% onderdeel% van% het% college% van% burgemeesters% en% wethouders;%

W! Erik% Flentge,! lid% van% de% gemeenteraad% en% de% raadscommissie% Jeugd% en% Cultuur% namens% de% SP.% SP% vormt% ook% onderdeel% van% het% college% van% burgemeester% en% wethouders;%

W! Simion%Blom,%lid%van%de%gemeenteraad%en%de%raadscommissie%Jeugd%en%Cultuur,% namens%GroenLinks;%

W! Marilia%Laseur,%duoraadslid%voor%het%CDA,%actief%in%de%raadscommissie%Jeugd%en% Cultuur%(Onderwijs).%CDA%telt%in%de%gemeenteraad%één%zetel,%maar%is%–%vanuit%haar% Christelijke%achtergrond%W%van%oudsher%een%partij%die%zich%sterk%uitspreekt%vóór% bijzonder%onderwijs;% W! Erik%Bijkerk,%voormalig%directeur%van%het%Islamitisch%College%Amsterdam%(ICA),% dat%in%2010%op%last%van%de%minister%is%gesloten;% W! Hakima%el%Ghanoutti,%directrice%van%de%Amsterdamse%basisschool%AsWSiddieq%Oost;% W! Georgine% Amadirsad,% directrice% van% de% Amsterdamse% basisschool% AsWSiddieq%

Noord;%

W! Majid% el% Khayami,% woordvoerder% namens% de% stichting% Islamitische% Schoolbesturen% Organisatie% (Isbo),% die% als% koepelorganisatie% van% 39% van% de% 47% islamitische%basisscholen%in%Nederland%optreedt.%

%

Er%is%ook%contact%opgenomen%met%Farid%Zaari,%voormalig%bestuurslid%van%het%ICA,%maar%hij% gaf%aan%“geen%oude%wonden”%te%willen%“openhalen”.%Het%bestuur%van%SIO%–%de%stichting%die% al%sinds%2011%probeert%een%nieuwe%islamitische%middelbare%school%op%te%richten%–%was% telefonisch% onbereikbaar% en% reageerde% niet% op% eWmails.% In% de% interviews% met% bovenstaande%respondenten%is%tenminste%gesproken%over:%1)%bijzonder%onderwijs%in%het% algemeen;%2)%een%aantal%relevante%casussen%(zoals%de%sluiting%van%het%ICA);%3)%negatieve% beeldvorming%van%islamitische%scholen%en%4)%de%rol%van%de%gemeente%in%het%al%dan%niet% (actief)%faciliteren%van%islamitisch%onderwijs.%Een%lijst%met%inhoudelijke%onderwerpen%die% in% de% interviews% met% deze% respondenten% aan% bod% zijn% gekomen,% is% in%dit% document% als% Bijlage%I%opgenomen.%%

T

HEMATISCHE!ANALYSE

!

Voor% de% analyse% van% de% interviews% wordt% gebruik% gemaakt% van% thematische% analyse% (Braun% en% Clarke,% 2006).% De% focus% daarbij% ligt% op% overeenkomsten% en% verschillen% in% standpunten%van%politieke%partijen%onderling,%en%in%het%bijzonder%tussen%politieke%partijen% en%schoolbesturen.%Relevante%subvragen%zijn:%in%hoeverre%verschillen%politieke%partijen%en% islamitische% scholen% van% mening% over% het% succes% van/de% problemen% met% islamitisch% onderwijs?% In% hoeverre% wordt% het% gebrek% aan% islamitische% middelbare% scholen% als% een% probleem%ervaren?%In%hoeverre%wordt%de%facilitering%van%islamitisch%onderwijs%als%politiek% ervaren?% In% hoeverre% worden% islamitische% en% andere% ‘bijzondere’% scholen% gelijk% beoordeeld?%%