Steun voor een zorgzame samenleving

Dr.

PA

van Gennip daar'

Steu n voor een

zorgzame samenleving

Het verzoek van de redactre bevat een aantal steekwoorden zorgzame samenle-ving; het aangetaste mrddenveld; de vraag naar de vitaliteit; van (confessronele) maatschappelijke organisaties; de rol van de kerken, en als zelf (een soort) maat-schappeliJke organisaties, en als baker-mat en orientatrepunt van confessionele organisaties met een maatschappeliJke (kerkelijke of spirituele) doelstellrng; ten-slotte de rol van de kerkleiding, zowel ten opzichte van de staat, als ten opzichte van die confessionele organisaties.

Associatief schieten deze steekwoor-den in het verband van een probleemstel-ling die de CDA gemoederen sinds enige tijd, naar mijn inzicht zeer terecht, danrg bezig houdt. De actualiteit biedt enige aanleiding om deze probleemstelling van achteren naar voren te behandelen. RedelrJk opzienbarend kerkelijk nreuws was in de afgelopen tijd een artikel van de brsschop van Roermond, mgr. dr. J. GiJ-sen. In zijn bisdomblad 'De Sleutel' be-schreef de bisschop de ontwikkelrngen van het Nederlands katholrcrsme en ver-oordeelde zeals gevaarliJk eenziJdrg.

Op grond van deze algemene veroor-deling haalde de brsschop ook fel urt naar de (nog) bestaande katholieke maat-schappelijke organisaties en hun invloed

284

op het Ieven van de katholieke gemeen-schap. 'Zij zouden teveel oog hebben voor politiek-sociale bevrijding en daarbij wezenlijke Evangelrsche waarden ver-waarlozen of opgeven Zij zouden een beeld van christendom en kerk overdra-gen dat niet waarheidsgetrouw is. ZiJ zou-den zich distantieren van en zelfs verzet-ten tegen de leer en de Ieiding van kerk. In de visie van de Roermondse bisschop is de 'K' als rdentitertsaanduiding niet meer dan een relict urt het verleden, zonder vitale en verantwoorde inhoud.'

Drt harde oordeel bleef nret zonder reac-tie; de door mrJ geciteerde samenvatting van het oordeel maakt van dre reactie onderdeel uit.

Dit is niet de plaats om gedetailleerd rn te gaan op de srtuatrebeschrijving van de brsschop van Roermond en ziJn daarop gebaseerde oordeel over de katholreke maatschappelrJke organrsaties. 1 _{Wei mag}

Dr Preter Anton van Gennrp (1944) rs algemeen secretans van de Katholreke Raad voor Kerk en Samenlevrng

1 Opvallend rn het artrkel zrrn twee zaken dre de structuur en loon ervan zo fundamenteel bepalen dat ZIJ gronarger aandacht verdrenen dan zrr rn de publrcrtertsmedra heb ben gekregen. ware van meer dan een brsschoppel Jk edltonal rn een brsdomblad sprake Vooreerst hoewel hrJ aanzet brJ Joannes XXIII en drens roep om aggrornamen-to vermrrdt de schnJver systematrsch het gebrurk. even-tueel met commentaar. van de categoneen die rn breae kr:ng. tot rn de offrc•ele documenten zrrn gebrurkt om de

Chr sten Dernocrat·scl1e Verkcr1nrngen 7 8 87

on de listisc verkc do en heid stelle Pe door een I kathc studi< derm door houd het tr van

r

algen sen

t

typrsc NedE le grc verm dear de

t

door satie~ rn el~ verlre thodE herd meth be sci kracr trekt. sprof Verk Srnd~ pelrJk over scha cone Voor: zorg denz als oc door confE Chrrste·

L - V ' ' : : : j L U I O > ' v V U I I P ' v l ":::l

daarvan vastgesteld worden, dat die is ondernomen vanu1t een eenzijdige mora-llstische mvalshoek. Met aile gevaar voor verkorting van het perspectief, voor onvol-doende 1nvoelen van de gecompliceerd-heid van de s1tuatie en voor een voortijdlg stellen? van de schuldvraag.

Per slot worden nogal wat zaken die door de b1sschop worden beschreven als een bewust falen van verantwoordeiiJke kathol1eken. 1n grond1ge en betrouwbare studies over de ontwikkel1ng van de mo-derne (verzorg1ngs) staat en over de daar-door ontstane verschu1vingen 1n de ver-houdlng van staat en maatschapp1J. onder het trefwoord verdunn1ng of aantasting van het maatschappeiiJk middenveld', als algemene en tameiiJk autonome proces-sen beschreven. Het gaat noch om een typ1sch kathol1ek. noch om een typisch Nederlands. noch om een door een enke-le groep bewust geman1puenke-leerd proces. lk vermoed zelfs. maar JUist op dat punt zou de analyse te ver voeren. dat en1ge door de b1sschop gewraakte ontwikkelmgen door kathol1eke maatschappelijke organl-salies ZIJn ondernomen, om in dat proces in elk geval n1et hun 1dentiteit te hoeven verl1ezen. Moral1sme is belangriJk als me-thode om ons van onze verantwoordelijk-heid bewust te houden. Het is funest als methode om mensen te belasten met en te beschuld1gen van wat zich aan de draag-kracht van hun verantwoordelijkheid ont-trekt. Het Evangel1e was al tameliJk uitge-sproken op dat punP

Verkerkelijking

S1nds 1985 ZIJn de gewraakte maatschap peiiJke organ1saties met elkaar 1n gesprek over hun pos1t1e. JUIS! als kathol1eke maat-schappelljke organ1sat1es. Oat gesprek concentreert z1ch in het zogenaamde Voorz1ttersoverleg Er l1gt onm1skenbare zorg aan ten grondslag over sterke ten-denzen. zowel 1n de hu1dige samenleving

als ook in kerkeiiJke ontw1kkelingen, waar-door een verantwoorde profilering van de confessionele ident1te1t en van de

maat-Katholieke organisaties

willen zowel

veralgemenisering als

verkerkelijking mijden.

schappelijke functie bemoeilijkt wordt. In dat verband is ook duideliJk geworden dat geen der organ1saties meent, dat de wiJze waarop z1ch de relat1e tussen hun funclie en hun identiteit heeft ontwikkeld, zelfge-noegzaamheld rechtvaardigt. Zoals ook duideliJk is geworden, dat zij er allen aan hechten om deze relat1e nieuwe impulsen te geven, te verlevendigen en te confron-teren met nieuwe uitdagingen en taken. T enslotte: daarbiJ wen sen zij nauw met elkaar samen te werken.

DaarbiJ IS het zaak twee uitersten te miJden. EnerziJds een beslist veralgeme-nisenngsstreven, als maatschappelijke 1deolog1e of als trend van feiteliJk over-heidsoptreden. AnderziJds een eenzijdige verkerkelijklng in de expl1catie van het ka-tholiclsme. Tussen be1de uitersten wil men

noodzaak van een proces van kerkvern1euw1ng te bear-gumenteren. Op de tweede plaats 1n ZIJn analyse van de culturele ontw1kkel1ng z1et de schn1ver kans telkens de donkerste •nkleur1ng te k1ezen. Zo geen spoor van waar-denng voor de soc1al!senng en spre1d1ng van welvaart en kenn1s maar enkel een klacht over toegenomen mater1a-l1sme en hedon1sme Joh.M. GIJSen, ·zoek eerst het Ko-n,nkriJk God. - dat 1s het Paradl1s . De Sleutel. 1 maart

1987. (Roermond 1987) 4-6.

2 Een opmerkei1Jk parallel met de man1eren waarop het 1dee van een zorgzame samenlev1ng kan worden uitgewerkt Een cons1stente beschouw1ng over de wensel11ke verhou-dlng van samenlev1ng en staat of over de e1gen aard en dynam1ek van een samenlev1ng fungeert ook 1n d1t ver-band heel anders dan een klaagzang over het egoisme en de hebbenghe1d van de mod erne mens.

evenwichttg de etgen maatschappelijke taak en de levensbeschouwelijke funde-ring en invullmg daarvan profileren. op grond en terwille van een doordacht ver-staan zowel van de katholteke levensbe-schouwtng als van de democratie als maatschappelijk beginsel.

Aan een strategtecommisste is ge-vraagd om deze uitgangspu nten verder uit te werken en op grond daarvan te advtseren over de vormen waarin deze samenwerking, als exponent van een ver-staan van de maatschappelijke situatie en verantwoordeltjkhetd van katholteken. het meest opportuun kan worden vormgege-ven. In een eerste rapport heeft deze stra-tegiecommtssie de vorming bepleit van een centrale kernstructuur, waarvan een verband van katholieke maatschappelijke organisattes een organtsch geheel zou utt-maken. Deze kernstructuur zou moeten fungeren ten dienste van aile katholieken, met hun vragen en verantwoordelijkhe-den op het raakvlak van kerk en samenle-ving Een tweede rapport over vorming en toerusting van katholteken voor dte vra-gen en verantwoordelijkheden is 1n voor-beretding. Stappen ter verwerkelijking van een en ander ztJn gezet4

Vanuit deze voorgeschiedenis, met zijn eerlijke gewetensonderzoek en daaruit voortgekomen afgewogen probleemstel-ling. kwamen de verwijten van bisschop Gijsen hard aan.

Na ziJn 6de vergadering, op 17 JUni 1987, he eft het voorzittersoverleg dan ook 1n een korte verklaring protest aangete-kend tegen diens ztenswiJze. In die verkla-ring, dte zich baseert op het onlangs ver-schenen tweede hoofdstuk van het eerste rapport van de strategtecommisste, wijzen de voorzttters er op, dat in hun analyse van de situatie andere accenten liggen dan in die van de bisschop. Op grond daarvan menen ZIJ zijn verwijten te mogen terugwij-zen. Zij zten geen aanleiding tot overmati-ge tevredenheid over hun functioneren. fv1aar ztj menen wei dat de uitgangspunten daarvan, voor de verfijning en uitwerking

286

Zorgzame samenlevmg

waarvan ziJ ztch sterk maken, niet mogen worden opgeofferd aan een te eenzijdige. gesloten zorg voor het behoud van kerke-liJke etgenheid, waarin openhetd voor mensen geen plaats zou hebben. Zij plet-ten voor behoud van de gegroeide rutmte voor die openheid. vanuit en met het oog op hun maatschappelijke functies. Ook vragen zij om een volwassen geloofsge-sprek. waarin de onderschetden vistes. daarop gebaseerde standpunten en daar-achter ltggende zorgen, zodantg kunnen worden uitgesproken en gedeeld, dat re-lief kan worden gegeven aan de eenheid van de kathoiieke geloofsgemeenschap"

Representatie

Deze beschrijving bevat 1n de kern de door de redaclle aangedragen problema-tiek. Ze laat zich samenvatten in twee kern-begrippen representatie en delegatie. Ze laat zich uttschnJven in een tweetal vragen. De eerste is 1n hoeverre vertegenwoor-digen de Nederlandse katholieken de Ne-derlandse samenleving als zodanig? Zij maken daarvan numertek ongeveer een derde deel uit. Ook blijken ztj in hun fetteltJ-ke pluriformiteit een aardig spiegelbeeld van de pluriformiteit 1n die Nederlandse samenleving. Oat spiegeleffect heeft ove-rigens vooral betrekking op het feit van de pluriformitett zelf. De verschillende com-ponenten daarvan zullen allen wei hun invloed doen gelden op de plurtformttett binnen het katholieke bevolktngsdeel: mo-geltjk voor een deel tot tn de percentages sporen met de Nederlandse verhoudin-gen in het algemeen. fv1aar voor andere factoren zal dat besltst minder gelden. Dit is niet van belang vanwege een of andere delegatie vanUit de Nederlandse samenle-ving aan de katholieke gemeenschap. Die ts er niet en hoeft er ook niet te komen.

Het ts wei van belang als men de vraag

4. Kathol1ek 1n de Nederlandse samenlev1ng. · 1-2-1 reeks nr 9, Utrecht 1987. 24 pag

5 Verklar~ng van de leden van het Voorz1ttersoverleg. 's-Hertogenbosch. 17Junl 1987

Chr~sten Democrat1sche Verkenn1ngen 7/8/87

Zor ste kin idE kat ge pu we vat wa zer ge OVI Chi QIE pe da vat reli tnz

As

Dit dtt ba ne ISO de de on. ha sd de ter or~ 00 ex1 net wo sd af~ SpE sd dut loo de: me lati zel \ Chr~·

Zorgzarne sarnenlev1ng

stelt in welke mate het katholieke bevol-ktngsdeel drager zou kunnen zijn van het tdee van de zorgzame samenleving. Men kan 1n dat verband w1jzen op de rijke geschtedents van het christendom op het punt van caritas en dtaconte, de diepe wortels van d1e gesch1eden1s in het hart van het Evangel1e en de creatieve WIJZe waarop de traditie telkens weer dit we-lenselement heeft opgepakt en vorm ge-geven. Maar daarmee is nog niets gezegd over de mogeltjkheden van de nu levende christenen terzake: noch vanu1t hun relt-gteuze beset. noch vanuit de maatschap-peltjke en culturele structuren waarbmnen dat gestalte krtJgt. noch vanuit het trefpunt van beide. waar beslist word! over de reltgteuze betekenis van en confessionele 1nzet voor verandenngsprocessen.

Assimilatie en isolement

Ott klemt temeer omdat er zich prec1es op dlt punt een fundamentele spanning open-baart 1n de identtteitsbepaling van chnste-nen de spanntng tussen assimilat1e en tsolement Het is bovendien zo. dat JUist deze spanning scherpe schetdslijnen door de gehele geloofsgemeenschap trek!, in onze vaderlandse verhoudmgen tot 1n een hardnekktge polarisatie toe. De eerder ge-schetste verschillen 1n benadermg tussen de bisschop van Roermond en de voorzit-ters van de katholieke maatschappelijke organisaties en hun daarop gebaseerde oordelen over en weer, ZIJn daarvan een exponent Het 1s goed daarbtJ aan te teke-nen dat wat zich 1n de postltes van verant-woordeltJken in de geloofsgemeenschap scherp profileert 1n doordachte en helder afgebakende postltes, feitelijk een rol speelt. mogelijk wat slordiger en minder scherp, 1n het Ieven van aile gelovigen en duidt op een wezensdlmensie van het ge-loof. De verschfllen in de doorwerking van deze overeenkomst. vallen goeddeels sa-men (en mogen/moeten van daaruit gere-lattveerd worden) met dte tussen het Ieven zelf en beleid ten dienste van dat Ieven.

Voor iedere katholieke gelovige situeert

C'msten Dernocrat1sche Verkenn ngen 7/8/87

de vraag naar ziJn identiteit als gelovige (en ztJn groe1 daarin), zich 1n een spanning tussen verwevenhetd met de fettelijke cul-tuur en de actuele maatschappij, en ZIJn verbondenheid met een godsdienstige tradit1e. met eigen perspectieven en visies. TerZtJde u1teraard kan overal waar 'katho-liek staat ook chrtsteliJk, Joods of islamt-tisch worden ingevuld6

Elke reltgteuze identttett bevat een ele-ment van een voorztchtig of uitgesproken voorbehoud ten aanz1en van de feitelijke s1tuatie. waann de mens zich aantreft. Oat voorbehoud is bron van een eigen bele-vtngswijze van dte feiteltjkheid: ztj word! anders beleefd, dan door hen die zonder hoop ZIJn. Het is de bron van contrasterva-rmgen. die behoefte aan en inzet voor verandenngen oproepen: als ook van vt-sies die in een getnspireerde. n1et zelden meer dan mtddelmattge levenswtJZe nieu-we nieu-wegen ontslu1ten.

Voor het streven naar een zorgzame samenlevtng biedt dlt voorbehoud als kernmoment van de gelovige tdentiteit be-langnjke aanknopingspunten. Het belang-rtjkste is mtJns 1nziens het element dat het gemakkeltJkst over het hoofd word! ge-zien. omdat het zo eenvoudtg, btJna alle-daags IS. Aile jammerklachten over de verwordtng van de moderne mens. ZIJn hebzucht hardvochttgheld kilhetd. mate nalisme enz .. vervullen miJ steeds met deltjden met de Jammeraars. N1et met me-zeit, want ik kom dat soort moderne men-sen zelden tegen. De vele menmen-sen dte 1k ken ZIJn doorgaans kwetsbaar en ztch van hun kwetsbaarhetd bewust. gevoelig en Iicht te ontroeren. begaan met het concre-te verdriet of mee concre-te slepen met de fetconcre-teltJ- fetteltJ-ke vreugde waarmee ziJin contact komen. Het probleem z1t n1et bij de mensen. Als het al waar is dat de mens n1et 1n staat IS tot

6 lk verrnoed dat d1t probleern 1n de gesch1eden1s van het Jodendorn vanaf de rnoderne IIJd een nog centralere rol speelt dan voor het (1n West Europa dorn1nante) chnsten· dorn H1stonsch heeft het begnp ass1rn1latle h1er dan ook (biJ rn'Jn weten) ZIJn oorsprong De (Joodse) ontw1kkel1ng ervan 1n de laatste 200 1aar bevat voor chnstenen onrnls-bare lessen

enig goed, dan IS dat niet omdat hiJ zo opvallend kwaadwillend en doortrapt is. Eerder is sprake van het 1n verlegenheid raken van de spontane behoefte en wens om dingen ten goede te keren. onder druk van externe systemen. Die knechten deze spontane krachten eerder dan dat ziJ ze stimuleren, ze manipuleren ze eerder dan dat zij ze eerbiedigen.

Gewild of ongewild: de moderne staat is een van die systemen. Voorzover het op Z1chzelf onJuiste alternatief van 6f verzor-gingsstaat, 6f een zorgzame samenleving, een poging is om die arrogante dynam1ek te keren. is ZIJ een d1enst aan humaniteit. d1e vertrouwen uitspreekt in, - en zich daarop baseert - de human1serende krachten die 1n het gewone mensenleven liggen opgeslagen. In het verband en van een volkskerk. en van een volkspartiJ ten pnncipale een innemend en overtuigend u1tgangspu nt.

Ontzuiling

Ten tweede stelt zich de vraag of de katho-lieke maatschappeliJke organisaties het katholieke bevolkingsdeel representeren. Het antwoord is heel simpel: het begrip ontzuiling is niet per ongeluk gemunt. Of de doorbraak geslaagd is of niet, - en dat niet aileen op partij-politiek vlak maar dan in den brede -, du1delijk is dat de katholie-ken niet meer worden omvat door hun organisatorische verbanden, maar daar-aan slechts voor een deel en in wisselende mate deelhebben. De invloed, die van deze beperkte representativite1t u1tgaat, verschilt bovendien van organ1satle tot or-ganisatie.

Oat laat onverlet dat, zowel vanwege hun feitelijke achterban, als vanwege hun maatschappelijke effect, tot op zekere hoogte zelfs maatschappelijke macht, veel van deze organisaties belangrijke kanalen zijn. Daarlangs kunnen katholieken bereikt worden en geconfronteerd met, zelfs ge-wonnen voor godsdienstige waarden en maatschappelijke opties. Het dwingende van de zuilenstructuur moge verdwenen

288

Zorgzame samenlev1ng Znrc

ziJn, de behoefte aan herkenbaarheid en vertrouwdhe1d werkt, ondanks individuali-seringstendenzen, in verschillende grada-ties nog altijd door. In die behoefte kan op een eigen man1er worden voorzien door identiteitsgebonden organ1saties.

Ondanks ontzuiling bleef

de behoefte aan

herkenbaarheid en

vertrouwdheid.

Of deze mogelijkheid voldoende is om deze organisaties een soort sleutelpos1tie te geven in de ombouw van een verzor-gingsstaat naar een zorgzame samenle-ving, laat zich moeilijk voorspellen. Zeker moet in dit verband in de beschouwing worden betrokken, dat zowel op structu-reel als op psychologisch vlak sprake zou kunnen ziJn van zulke hardnekkige obsta-kels, dat aile goede wil en mogelijkheden van deze organisaties (eventueel de kerk 1ncluis), niet helpen om het beoogde doel werkelijk te Iaten aanslaan. Men herinnere zich hoe, in een periode dat de zuil nog ongebroken overeind stond en verre-gaand representatief was voor de katholie-ke bevolkingsgroep, die invloed werd aangewend om de PBO-structuur in te voeren.

In dat idee kwamen veel godsdienstige, kerkelijke, maatschappelijke en politleke lijnen samen. Maar het sloeg uiteindelijk gewoon niet aan. Het voorbeeld bewijst dat de praktijk des Ievens, dus ook de maatschappelijke praktijk, n1et samenvalt met de vertaling van ideeen over het Ieven

Chnsten Democratrsche Verkennrngen 7/8/87

In

r

soc var sd dor 1n ker g1n sd - I dar do: na; me het ~ Slg cor gee na< en tak ge1 r1n~ cor ont UltE z1er \ me cor sta; pel1 SIOf om me opt E sta; t1es e1gE her v1nc I~ niet zd· gin~ een op Chrrst

lllilandellngsmodellen. Waar dit Ill de psoonlljke orde een algemene bekende er-vanng IS, blljkt het ook 1n kerkel1jk en maat-schappeiiJk verband steeds duidelijker door te dnngen een constatenng waaru1t. 111 reflectre en onderzoek. steeds onmls-kenbaarder een (rurmgedeelde)

overtur-QIIlQ groert. Gelovrgen beseffen heden

scherp dat orthopraxie rets anders is, - meer. of gecompliceerder, of dieper -. dan een vertalrng of omzettrng van ortho-doxle in gedrag. BiJ de overgang van leer naar levenspraklrJk rs ook de dimensie van mensel11k waarachtrgherd en geweten rn l1et gedrng.

MaatschappelrJk is alom de scepsis te s1gnaleren ten aanzren van grote totaal-concepten die het Ieven. de inzet en het gedrag van mensen inkaderen in de gang naar een veronderstelde herlsliJd. Werving en 1nzet voor concrete maatschappelrJke taken of partiele verandenngen worden gewaardeerd. Maar de hrstonsche erva-rrng hoe snel, Ja brjna ongemerkt totaal-concepten van motrverende vrsie kunnen ontaarden 1n totalitair regime, heeft velen urterst terughoudend gemaakt ten aan-Zien van deze totaalconcepten.

Voor het concept van de zorgzame sa-menlevrng heeft een en ander een vrtale consequentre de bescherdenheid van de staat Vanurt de relatre met de maatschap-pelrJke organisaties bezien, ook de confes-slonele, de beslrste weigering van de staat om zich. rn de voortdurende uitwisseling met deze organisaties. tot Moloch te Iaten opblazen

Een sociale en democratrsche rechts-staat verwrJSl maatschappelrjke organrsa-tles rn eerste rnstantie door/terug naar hun e1gen achterbannen, voor ze samen met hen de zoveelste nieuwe staatstaak u1t-v1ndt en tot rllusoire bloer brengt.

lk beschnJf, spijtig genoeg, daarmee n1et de fertelrJkheid maar een wens. Ore zet zrch door rn de constatering dat de inwilli-ging daarvan veronderstelt dat de staat een weg vrndt om haar uitbundige beslag op de algemene middelen voor een

ge-voelig deel om te bu1gen 1n de rrchting van de maatschappelijke verbanden zelf. Met geld is beslist nret alles te koop Maar het is een onmisbare randvoorwaarde in onze economische structuren.

Ongenoegen

Een duidelijke conclusie ligt in dit korte bestek nret voor de hand. Wei kan worden gesteld, dat veel rn beweging komt. Deze beweging rs mede op gang gekomen van-uri ongenoegen met het gemarginaliseer-de functioneren. rn onze cultuur en maat-schapprj, van de levensbeschouwing en de doorwerking daarvan in de verhoudrng van geloof en politrek, kerk en staat, orga-nisaties, - van civrele of private, neutrale of confessionele aard, maar altijd verre-gaand verambtelijkt -, en het dagelijks Ieven van mensen.

Nremand verwachtte wonderen. Maar op zrch rs het goed dat een zorgelijke tendens, door te krezen voor het idee van een zorgzame samenleving als politieke visre. rn zrJn rechtlrJnige opmars gestuit lijkt te kunnen worden. Op de inzet van velen zal daarbrJ een beroep moeten worden gedaan. Nret omdat zij zich parlrJ-politiek wrllen en/of mogen brnden, maar omdat de vrsres. waaruit dit alternatief is ontwik-keld, tot hun ergen erfgoed behoren en ziJ geconfronteerd worden met de kwalijke gevolgen van een tot nu toe te onacht-zaam omgaan daarmee, zullen de kerken en de confessionele maatschappelijke or-ganrsatres daarbiJ een eigen rol te spelen hebben. Het komt mij voor dat ZIJ zich daarop rn de onderlrnge bevest1ging van waar ZIJ het over eens ZIJil. maar ook rn de drscussre over waann ZIJ van mening ver-schlllen. aan het rnstellen zijn