Zorg voor een zorgzame

(1)

Drs. T.L.E. Strop-von Meyenfeldt

Zorg voor een zorgzame

samenleving

Als partij en samenleving verkeren wij volop in de discussie over de vormgeving van de zorgzame samenleving, verant- woordelijke maatschappij, of hoe we het ook noemen. Wat de achterl1ggende gedachten ook mogen zijn - puur bezuini- gingsbeleid (Min. Deetman in V.N. 26-9- 1987) of het opbouwen van een maat- schappiJ, gebaseerd op de vier kernbe- grippen van het CDA (gerechtigheid, gespreide verantwoordelijkheid, solidariteit en rentmeesterschap): wij bevinden ons in een onomkeerbaar proces. De rol van de overheid moet worden teruggedrongen, burgers krijgen meer verantwoordelijkheid voor de vormgeving van de verzor- gingsmaatschappij. De tot nu toe op dit terrein ontwikkelde theoretische concep- ten zullen aileen tot een zorgzame samenleving leiden, wanneer zij in de praktijk door brede lagen van de bevolking gedra- gen worden.

De gedachten over een zorgzame samenleving zijn niet nieuw. Burgers hebben door de eeuwen heen verantwoordelijkheid ten opzichte va:n elkaar getoond en gepraktizeerd. Hieruir zijn ·bijvoorbeeld thans - grotendeels ·- onder de overheidszorg vallende zaken als onderwijs, gezondheidszorg, woningbouw ontstaan.

In de loop der tijd zijn vele particuliere initiatieven doorgeschoven naar beroeps- en overheidszorg. Terugdringing om particuliere initiatieven over te hevelen naar

Christen Democrat1sche Verkenn1ngen 11/87

de overheid zal moeilijk, maar niet onmo- gelijk z1jn.

Met het overdragen van delen van de zorg naar de overheid kwam er bij de burgers ruimte vrij om zich met nieuwe zorg te richten op nieuw onderkende knelpunten in de maatschappij. Daarvan kunnen op d1t moment genoemd worden het milieu, de kernenergie en de kernwapenproble- matiek, en de ongelijke economische verhoudingen in de wereld c.q. de ontwikke- lingsproblematiek. Recente terreinen van zorg in Nederland zijn met name de aidsproblematiek, de toenemende armoede en het vluchtelingenbeleid. Bur- gers hebben zich op vrij grote schaal rond de diverse onderwerpen georganiseerd en waren en zijn bereid zich hiervoor in te zetten.

Nu de overheid op termijn geen nieuwe terreinen tot haar taken zal rekenen en de verantwoordelijkheid voor een deel van haar oude zorgtaken niet Ianger aileen kan en wil dragen, zullen wij een behoorlijk kader moeten scheppen waarin burgers de verantwoordelijkheid voor de samenleving kunnen dragen. Wanneer de burgers gevraagd wordt om de zorg voor mede- burgers op zich te nemen (bij sluiting van bejaardentehuizen, bezuinigingen op grote delen van het welzijnswerk, om maar een paar voorbeelden te noemen) moet dat con~equenties hebben. Deze overheidstaken kunnen niet zonder meer afgestoten worden. Zij, die vrijwillig bereid

449

(2)

zijn om in te springen waar dat nodig is, zullen daarvoor tenminste faciliteiten moeten ontvangen. De overheid zal een kader moeten scheppen, waarbinnen mensen de zorg voor anderen op zich kunnen nemen. Burenhulp is een prima zaak bij noodgevallen, maar kan aileen onder voorwaarden een structurele oplossing brengen.

Het is tendens in onze samenleving, dat iedereen betaald werk moet gaan doen.

Afgezien van het feit, dat volgens het jongste OESO-rapport het nog jaren zal duren voor er zoveel werkgelegenheid in Nederland zal zijn, dat ieder betaalde arbeid kan hebben, zal er bij een terugtre- dende overheid een toenemende behoefte bestaan aan inzet voor elkaar. Waar dat via de overheid onbetaalbaar is, zal dat ook onder elkaar grotendeels onbetaalbaar blijken te zijn Een zorgzame samenleving vraagt van de mensen inzet, dienst- baarheid, arbeid, die grotendeels om niet zal moeten geschieden.

Voor hen, die een inkomen hebben, zullen kosten geen kernproblemen vormen.

Bij hen ligt het knelpunt bij de factor tijd, die zij juist vanwege de betaalde arbeid niet ter beschikking hebben. Voor hen, die geen betaald werk hebben, wei de tijd en de bereidheid om zich voor de samenleving in te zetten, ligt het probleem bij de kosten, die iedere inzet onherroepelijk met zich mee brengt. Wat dat betreft wordt inzet om verantwoordelijkheid te dragen als vrijwilliger momenteel absoluut niet gesti- muleerd. Mensen, die vrijwilligerswerk doen ervaren het als onterecht, dat zij geen enkele faciliteit hebben om hun werk en inzet mogelijk te maken.

Vrijwilligerswerk is daarnaast ook in die zin onaantrekkelijk, dat de vrijwilliger maatschappelijk nauwelijks of niet mee- telt. 'Wat voor werk doe je?' Je durft nauwelijks te antwoorden, dat je je vrijwillig inzet, omdat dat stellig meewarige reacties ontlokt. Recent onderzoek toont daarbij aan, dat bijvoorbeeld bestuursfuncties niet bekleed worden door mensen met

450

vrije tijd, maar verdeeld worden onder de mensen met betaald werk: daar liggen de relaties en de ervaring. De kloof tussen het werkende en niet-betaald werkende deel der bevolking wordt op die manier aileen maar steeds groter. Meer en meer hoor en zie je van een tweedeling in de maatschappij. Oat is niet acceptabel. Vrijwilli- gerswerk zou een heel goede opstap kunnen zijn bij het slechten van die kloof.

Recent onderzoek over de armoede in Nederland wijst met name op sociale armoede: geen contacten meer door het ontbreken van de mogelijkheden voor vervoer, lezen van kranten en tijdschriften en dergelijke. Dit isolement zou mogelijk doorbroken kunnen worden door de inzet als vrijwilliger te stimuleren. Als hulpouder op school, als ziekenbezoeker of begelei- der van patienten naar het ziekenhuis, er zijn tal van manieren waarop het groeiende isolement in onze samenleving doorbroken kan en moet worden.

De zorgzame samenleving vraagt dan wei om faciliteiten om dit werk, deze inzet, mogelijk te maken. Zij, die bereid zijn om deze lasten van de knelpunten in onze samenleving op zich te nemen als vrijwilliger, mogen dan tenminste van overheids- wege wei een steuntje in de rug krijgen.

De vorm, waarin dat zou moeten, zou met spoed nader doordacht moeten worden.

Het lijkt mij een punt van rechtvaardig- heid, dat wij niet aileen hen, die reeds voor hun werk betaald worden, maar allen, die zich voor de opbouw van onze zorgzame samenleving inzetten, ook in die zin bij het maatschappelijk gebeuren te betrekken, dat hun inzet erkend en gewaardeerd wordt. Een daarbij komend voordeel wordt dan, dat die vrijwillige hulp, waar structureel op gerekend kan worden, uit de liefdadigheidssfeer getild wordt. En daarmee komen we dan weer iets dichter bij de maatschappij, waarin gerechtigheid, gespreide verantwoordelijkheid, solidariteit en rentmeesterschap centraal staan.

Chnsten Democrat1sche Yerkenn1ngen 11/87

(3)

James W. Skillen

Het Ieven na Reagan*

Ronald Reagan heeft een krachtig stem- pel gedrukt op de Verenigde Staten. In zijn ambtsperiode heeft de president het zicht op de grate problemen waarvoor zijn land staat eerder verduisterd dan verhelderd.

Zijn opvolgers zullen de veri oren t1jd moe- ten goedmaken.

President Ronald Reagan heeft een duidelijk stempel gedrukt op de Verenigde Staten. Niemand twijfelt daaraan. De discussie zal zich de komende jaren richten op de aard en de betekenis daarvan. lk voorspel dat toekomstige beoordelingen van zijn invloed zich minder zullen richten op zijn persoon en meer op de tegenstrij- dige hartstochten die hij opriep en vervol- gens liet liggen.

Ronald Reagan was noch aanstichter noch aanvoerder van een revolutie. Veel- eer won hij zijn verkiezing en herverkie- zing tot president, omdat hij herstel van welvaart en nationale trots beloofde en tegelijkertijd vermindering van de omvang en de kosten van het overheidsapparaat Een irrationele voorkeur voor dergelijke gemakkelijke oplossingen bestaat onder- huids al lang in het Amerikaanse Ieven.

Op d1e manier spoelde Reagan Washing- ton binnen op golven van patriottisme en futuristische ideaalbeelden. Golven die waarschijnlijk pas enige tijd na zijn aftre-

Chnsten Democratrsche Verkennrngen 11/87

den zullen breken.

Time-magazine vatte het aldus samen:

'Reagan was een meester in het hanteren van publieke symbolen Hij brouwde een mengsel van hoop en nostalgie, en bood vergezichten op het samenkomen van verleden en toekomst Hij schilderde het volk geruststellende beelden van een my- thisch Amerikaans verleden - de Olympi- sche vlam, de driemasters, het Vrijheids- beeld, Tom Sawyer als yuppie nieuw Ie- ven ingeblazen - een heerlijk deugd- zaam Amerika, dat na de traumatische veranderingen van de jaren zestig en ze- ventig opnieuw vorm krijgt door Reagan.

Reagan gal Amerikanen het idee van een toekomst die net zo groots is als hun verleden'.1

Reagan is dus als president een sym- bool, weliswaar niet zo radicaal als vele van zijn aanhangers en critici zich voor- stellen, maar wei blijvend. Opiniepeilingen uit het voorjaar van 1987 leken erop te wij- zen dat de negatieve gevoelens ten opzichte van de regering begonnen af te nemen. Maar William Schneider is van oor-

James W Skrllen rs directeur van de Assocratron for Public Justrce rn Washrngton D.C , de Verenrgde Staten van Ame·

nka.

• Vertaald urt het Engels door de redactresecretans.

1 Trme Magazrne (30 maart 1987) 29

451

(4)

deel dat er weinig publieke steun is 'om weer ongedaan te maken wat Reagan heeft bereikt en weer terug te keren naar de slechte oude tijd van hoge inflatie en lage militaire uitgaven'.²Of, zoals Hugh Heck uitlegt: 'Reaganism heeft niet zozeer veranderingen teweeg gebracht in de al- gemene meningsvorming, veeleer heeft het ertoe bijgedragen dat de verande- rende wereld draagbaarder zou lijken voor de Amerikanen in de jaren tachtig.

Het heeft vele Amerikanen gesteund in hun schimpen op de overheid, terwijl zij tegelijkertijd van de overheid verwachten dat zij hun veiligheid zal versterken. Daar tegenin heeft Reaganism de Amerikanen de zekerheid teruggegeven dat zij niet een onzorgzaam volk zijn, wanneer zij z1ch verzetten tegen belastingverhoging en nieuwe kostbare overheidsplannen' ³

Als wij teveel aandacht op Reagan zelf r1chten - of op een of andere losstaande gebeurtenis uit zijn presidentschap zoals het lran-Contra's-schandaal - zouden we voorbij kunnen lopen aan het gegeven dat de Verenigde Staten tijdens zijn ambtsperiode tot stilstand is gekomen op een zeer belangrijk historisch kruispunt. In plaats van Ieiding te geven aan hetland met wijs- heid en goed beoordelingsvermogen om de beste weg te kiezen, heeft president Reagan er hoofdzakelijk toe bijgedragen dat de spanningen zijn vergroot. Daar- door is het zicht van het publiek op zowel de weg als de kaart verduisterd. Terwijl we nog steeds dromen van een betere toekomst, blijven we steken op het kruispunt.

Gedurende de afgelopen zeven jaar zijn de binnenlandse spanningen opgelopen, vanwege groeiende onenigheid over de onderscheiden rollen van de verantwoordelijkheden van de overheid en de maatschappelijke organisaties. En internationaal zijn de spanningen ontsproten aan meningsverschillen over de rol die de Ver- enigde Staten moet vervullen in de we- reldpolitiek.

In de binnenlandse politiek leidt dat tot onduidelijkheid Juist op het ogenblik dat

452

er, ter wille van de gerechtigheid, een grotere publiekrechtelijke integratie van de maatschappij zou hebben behoren plaats te vinden op zodanige manier dat de onafhankelijke verantwoordelijkheden van niet-gouvernementele instellingen duide- lijker vast komen te staan, heeft de regering-Reagan het optreden van de overheid gekleineerd en afgekeurd. Om tegelijkertijd een groot deel van het private Ie- ven in de politieke steer te trekken door de simpele boodschap te verkondigen van een moralistisch nationalisme. We blijven steken, omdat we het niet met elkaar eens zijn of we links- of rechtsaf moeten of over wat we moeten verwachten van de overheid.

In de buitenlandse politiek is onze blik verduisterd: Juist op het ogenblik dat, ter wille van de gerechtigheid, de Verenigde Staten zijn grote macht zou moeten inzetten ter bevordenng van het internationale

recht en van de 1nternationale organisaties, en ter bevordering van multilateraal teamwork, met name op economisch en diplomatiek gebied, trachtte de regermg Reagan op zwakke en inconsistente wijze een denkbeeldige onafhankelijkheid van de rest van de we reid te bereiken. Voorna- melijk door mil1taire sterkte. We blijven steken, omdat onze verwachtmgen over de rol van Amerika in de wereld niet al te nauw verband houden met de werkelijk- heid.

In zowel de binnenlandse als de buitenlandse politiek heeft het Reagan-regime meer bereikt met het aanwakkeren van verwachtingen en verlangens bij de bevolking dan met de uitvoering van solide en verantwoorde programma's. De president heeft verwachtingen gewekt van een pijnloze economische groei door belas-

2 W1ll1am Schneider. 'The new shape of Amen can pol1t1cs A pnmer for the Reagan years and beyond'. The Atlant,c (1anuan 1987) 52

3. Hugh Heclo. 'Reagan1sm and the search for a publ1c phi- losophy . 1n John L. Palmer. ed., Perspect1ves on the Reagan years (The Urban Institute Press. Wash1ngton D.C 1986) 59

Chnsten Democrat1sche Verkennmgen 11187

(5)

Bu1tenland

tingverlaging, van een magische defensie door SDI-technologieen en van herstel van de vooraanstaande positie van Ame- rika in de wereld door zichzelf daartoe te machtigen. Maar dit zijn geen regerings- programma's of beleidsvoornemens. Het zijn intentieverklaringen, het uiten van wensen en verlangens.

In bepaalde opzichten stonden Rea- gans daden lijnrecht tegenover zijn mooie woorden. Oat is Reagan ten voeten uit. Als gouverneur van Californie was hij niet anders. 'Hij verhoogde de belastingen, libe- raliseerde de abortus, verhoogde de uit- keringen. Tegelijkertijd keurde hij het be- lastingstelsel, abortus en misbruik van sociale voorzieningen af' ⁴

In een commentaar schreef The New Republic in het najaar van 1986 dat Rea- gan 'was begonnen met een aanzienlijke versterking van het defensieapparaat, zonder de uitgaven daarvoor te dekken met belastingverhoging. Hij leende het geld. De financiele chaos die daaruit voort- vloeide gaf aanleiding tot een negatieve reactie tegen de opbouw van en vrijwel een bevriezing van de defensiebegroting.

Amerika is niet veel dichter bij een duur- zame, consistente en verstandige consensus over het defensiebeleid gekomen dan de situatie in 1980' ⁵

In het Iicht van het voorgaande moet het lran-Contra's-schandaal worden bezien.

Oat wil zeggen niet als vrucht van een si- nistere, ego"fstische, machtswellustige stra- tegie van een regeringsjunta, die geen respect heeft voor legitimiteit van overheidsoptreden of voor het Amerikaanse volk. Het was veeleer het gevolg van een hartstochtelijk verlangen naar realisering van de nationale trots, die de president en zijn mensen ertoe aanzetten om de overheid te misbruiken als een instrument ten dienste van dat doel. Oliver North is voor president Reagan en voor veel Amerika- nen een held, omdat hij blijk gaf van een vorm van onbaatzuchtige, vaderlandslie- vende moed. M oed, om boven de wet te gaan en voorbij de grenzen van een

Christen Democratische Verkenn1ngen 11/87

vastomlijnd ambt, ten einde uit te dragen wat zij gel oven dat de messianistische opdracht van het Amerikaanse volk is, met name het bestrijden van het communisme. Zodoende wordt de natie verafgood, terwijl de overheid wordt teruggebracht tot een instrument voor het (zo nodig ille- gaal) nastreven van een klaarblijkelijk ha- ger nationaal doel.

Hugh Hecla vat Reagans staatsvisie in drie zinnen samen, in ieder waarvan een tegenstrijdigheid doorklinkt, waarmee veel van de mens en van de president ver- klaard wordt: nationalisme gericht tegen de overheid; communautair individualisme; vrije markt radicalisme6 Met deze begrippen kan Reagans kijk op de wereld worden samengevat en kan zowel zijn po- pulariteit als zijn relatief mislukte leider- schap aan het land op dit belangrijke kruispunt in onze geschiedenis.

Met 'nationalisme gericht tegen de overheid' bedoelt Hecla Reagans streven de natie vooruit te brengen en haar ziel te verheerlijken door in te spelen op de weer- zin van het volk tegen de overheid. 'Rea- ganism', zegt Hecla, 'voert aan dat de overheid de natie in de weg is komen te staan. "Pal staan voor de Unie" (zoals dat in vorige eeuwen he~tte) gaat hand in hand met het belasteren van de centrale overheid. Dit is mogelijk omdat het veel- omvattende nationalisme van Reagan weinig van doen heeft met de rol van de nationale overheid'⁷ Volgens William Schneider: 'Wat de Reagan-coalitie bij elkaar houdt is niet een band of een beleids- programma, maar de perceptie van een gemeenschappelijke dreiging. Die drei-

4. Schnetder. 42.

5 The New Republic (13 oktober 1986) 7.

6. Hecla, 41 7. Hecla. 42.

453

(6)

ging bestaat erin dat de liberals* de macht over de federale regering zullen herove- ren. En dat zij die macht zullen gebruiken, zoals ze dat voorheen deden, om hun programma uit te voeren van herverdeling van welvaart, van sociale hervormingen en van vermindering van de defensie-inspanningen'.s

Reagans 'communautair individualisme' lijkt op het gedachtengoed van Tho- mas Jefferson. Hij gelooft in een hoge morele betekenis en waarde voor de gemeenschap, voor de natie. Maar de waarde daarvan komt neer op de gemeenschappelijke inzet voor individuele vrijheid. Zo lang individuen er dezelfde morele principes op na houden is vrijheid het gemeenschappelijke doel. 'De inhoud van de gemeenschappelijke waarden - zeg maar: het gemeenschappelijke doel - is "welbegrepen individualisme" ,' zegt Hecla. 'Dergelijk individualisme is het gevolg van een sterk uit elkaar halen van de sfeer van sociale vraagstukken aan de ene kant en die van economische betrekkingen aan de andere kant. Aan de sociale agenda van de zogenaamde New- Right kan eenvoudig worden tegemoet- gekomen, omdat kwesties als abortus en het schoolgebed sociale kwesties zijn van goed en kwaad en geen voorwerp zijn van de overheidsmacht' ⁹ 'Reaganism', zegt Hecla, 'schildert een maatschappelijke ruimte voor individuen die in een zorgzame onderlinge relatie staan en anderzijds een economische sfeer voor individuen die ieder hun eigen aparte dromen van zelfontplooiing nastreven' .¹o

Reagans 'vrije markt radicalisme' is de overtuiging van iemand die totaal niet bang is dat een ongelimiteerde vrije markt in bepaalde opzichten het welzijn van de republiek misschien wei eens in gevaar zou kunnen brengen. Juist vanwege zijn vertrouwen in het vermogen van de markt om de samenleving te besturen, wijst hij de meeste pogingen van de overheid om de samenleving te besturen af. Reaga- nism verheerlijkt, volgens Hecla, 'het

454

Bu1tenland

Amerikaanse vertrouwen in een toekomst van economische en technologische vooruitgang zonder grenzen ... een tijdperk van onbeperkte groei van de private markt zonder zorgelijke, of in ieder geval veel minder tragische, bijkomende effec- ten; een soort space age high technology

- versie van Norman Rockwells Ame- rika' .¹¹

De toekomst van een pluriforme samenleving

Er zit een belangrijk element van waarheid in de filosofie van president Reagan, dat li- berals niet zien of van ondergeschikt belang achten. Oat is dat de overheid, de federale overheid incluis, niet in staat is en zou moeten zijn om iedereen en alles in de samenleving onder haar bestuur te hebben. Mensen moeten niet aileen vrij zijn om ruilen aan te gaan in de economische markten, zij horen ook vrij te zijn om dee I te nemen aan hun gezinsleven, kerkgenoot- schappen en een breed scala aan weten- schappelijke, onderwijs-, of vrijwilligersor- ganisatie.

Deze stelling roept evenwel direct belangrijke vragen op over de constructieve relatie tussen de overheid en deze andere instellingen en betrekkingen. Een overheid die zich zonder meer terugtrekt uit de samenleving, of deregulering als doel op zich, is iets anders dan een constructief overheidsbeleid. Misschien is deregulering wei goed voor de prijzen van som- mige produkten, maar geldt dat ook voor gezondheids- en kwaliteitsvoorwaarden?

Misschien moeten bepaalde belastingen

• Noot redactle: In de Amerikaanse pol1tieke verhoudingen ziJn liberals vnjdenkers. vooruitstrevenden, 'linksen" in de Nederlandse negent1ende eeuwse zin van het woord. Nlet- marxistische soc1aal-democraten. !eden van 0"66 en pro- gressleve VVD"ers zou men er in Nederland toe kunnen rekenen In de Verenigde Staten vindt men ze 1n be1de grate parliJen. hoewel meer biJ de Democraten dan biJ de Republl·

keinen.

8. Schneider. 40 9. Hecla. 45.

1 0 Hecla, 46.

11 Ibidem

Christen Democratische Verkenningen 11/87

(7)

Bu1tenland

De liberals zien over het hoofd dat de overheid niet alles in de samenleving kan besturen.

wei worden verlaagd, maar wat is een rechtvaardig fiscaal beleid? Gezinnen moeten worden gerespecteerd als onaf- hankelijk van de overheid, maar hoe moet de overheid die autonomie van gezinnen erkennen en beschermen? Door betere fi- nanclering van kinderopvang? Of door een grotere belastingvrijstelling voor ieder ten laste komend kind? Door het invoeren van strakke regelingen met betrekking tot een bet ere leefomgeving? Of door een ge- garandeerd minimumgezinsinkomen?

Deze vragen over structurele relatie tussen overheid en private sector zijn in dit stadium van de geschiedenis van de Ver- enigde Staten van kritiek belang. Een vaag beroep doen op - van de ene kant - 'vrijheid', of - aan de andere kant - 'natlo- nale morele consensus' Ievert geen richt- lijnen op voor beleid. De overheid moet niet aileen de vrijheid van de diverse instellingen respecteren maar ook het algemeen belang dienen. Het roepen om meer vrije markt is slechts een kant van de medaille. Het zegt niets over de aard en de vereisten van het algemeen belang.

Door aan te dringen op herstel van nationale morele wilskracht kan het belang van moraliteit wei extra nadruk krijgen. Maar daaruit vloeit nog niet voort het vermogen om onderscheid te maken tussen de morele maatstaven die enerzijds gelden voor de overheid en geeigend zijn om in het recht vast te leggen, en anderzijds de nor-

Chnsten Democrat1sche Verkenningen 11/87

men die gelden voor gezinnen, vriend- schappen, kerken, scholen, of onderne- mingen.

Time-magazine berichtte in het voorjaar van 1987 dat Reagans anti-overheids- campagne aan aantrekkingskracht begon te verliezen. 'Presidentskandidaten van beide partijen proberen met moeite een nieuwe rol voor de overheid in het post- Reagan-tijdperk vast te stellen. Hoewel ze de noodzaak van zuinigheid inzien, praten ze meer en meer over zorg voor elkaar, over actievere aanpak van diep gewor- telde sociale problemen, over een nieuw gevoel voor gemeenschappelijke waarden'.12 Dit losse woordgebruik van Time, schept echter niet meer duidelijkheid over de verschillen en onderlinge verhoudingen tussen de grote varieteit aan beleving van solidariteit; publiek en privaat, van overheidsinstellingen en gezinnen, van bureaucratische en van onderwijsinstellin- gen, en van vele andere.

Hugh Heclo vraagt zich af: ' ... is het reeel te veronderstellen dat Amerikanen zichzelf leren te zien als voor elkaar zorgende personen op het niveau van het gezin, van de lokale gemeenschap van vrijwilligers- organisaties, van de bedrijven; maar niet als het gaat om het niveau van de nationale overheid en de politiek? Vanwege zijn overweldigende appel op de nationale trots wordt het Reaganism bij uitstek kwetsbaar voor het tegenappel dat de Amerikanen zich niet neer moeten leggen bij het bestaan van "twee naties" (de haves en de have nots)'.13 Niet aileen het Reaganism staat zwak in dit opzicht. Het traditionele liberalism staat voor eenzelfde dilemma. Oproepen tot een eerlijker, zorg- zamer Amerika, dat meer be reid is een beroep te doen op de overheid om de samenleving te verbeteren, moet uitge- daagd worden met dezelfde vragen als die welke we tot Reagan gericht hebben.

Het vergroten van de legitimiteit van het 12. T1me (30 maart 1987) 28.

n Hecla. 53-54.

455

(8)

overheidsoptreden is op zichzelf onvol- doende basis voor een constructief beleid. Ouderwets links-pragmatisme schiet evenzeer tekort als rechts-pragmatisme.

De wijze waarop Richard Gephardt, presidentskandidaat van de Democraten, het pragmatisme verwoordt, illustreert bo- venstaande bewering: 'lk denk dat mensen zich weinig bekommeren om de vraag meer of minder overheid. Ze zijn bereid de overheid in te zetten, als dat kan bijdragen aan de oplossing. De mensen willen dat problem en worden opgelost. Ze willen dat de overheid ervoor zorgt dat luchtvaartmaatschappijen veilig zijn, dater een ge- neesmiddel komt tegen AIDS, dat machi- naties met aandelen voorkomen worden'.14 Maar hoe zal de overheid al deze problemen oplossen? Kan zij dat doen zonder rekening te houden met de eigen verantwoordelijkheden van luchtvaartmaatschappijen, van instellingen van de gezondheidszorg, van firma's die opere- ren op Wall Street? Moet de overheid misschien aile luchtvaartmaatschappijen na- tionaliseren of Wall Street sluiten? Moet zij seksuele promisculteit of onverantwoor- delijk gedrag negeren en aileen op zoek gaan naar medisch-technologische oplossingen voor ziektes? Wat is de eigenlijke, legitieme taak van de overheid? Hoeveel mag zij tot haar bevoegdheden rekenen?

Hoe diep mag zij in de samenleving ingrij- pen? Kan de samenleving gezond ge- maakt worden door overheidsoptreden, ongeacht wat mensen prive doen? Hoe moet de autonomie van gezinnen, kerken, scholen, bedrijven in het recht erkend worden? Hoe kunnen zij voor hun daden worden aangesproken in termen van hun eigen autonome verantwoordelijkheden, terwijl de overheid het algemeen belang dient? Een simpel appel op morele principes of op het pragmatisch probleem oplossen Ievert hierop geen antwoorden, noch voor links, noch voor rechts.

Zo komen we opnieuw te staan voor de moeilijke uitdaging een pluriforme samenleving te besturen, vorm te geven aan een

456

Bu1tenland

gemeenschap van gemeenschappen, een republiek te ontwikkelen die aan dat complex een juridische eenheid geeft en niet een simpel nationaal egolsme.

De meeste Amerikanen zijn het erover eens dat de overheid godsdienstvrijheid moet beschermen. En met dit principe be- vestigen we dat het niet de taak is van de overheid om de verschillen tussen de reli- gies op te heffen (of om eenheid op te leggen). We geloven, met andere woorden, in officieel erkend pluralisme. Kunnen we uit dit beginsel voor publieke en private normen gevolgtrekkingen doen? Hoort het niet tot de verantwoordelijkheden van de overheid om de veelsoortigheid aan gezinnen gelijk te behandelen zonder te proberen een bepaalde prive-moraliteit aan aile gezinnen op te leggen? Zou de overheid misschien niet van staatswege dezelfde voorzieningen moeten bieden aan aile soorten scholen, in plaats van een bepaalde filosofie en een bepaald curricu- lum aan allen op te leggen? De vraag is hoe we eigen geaarde diversiteit in de niet-politieke instellingen respecteren en hoe een open bare eenheid van rechtvaar- digheid over deze diversiteit te bouwen.

Een van onze zwakheden in de Ver- enigde Staten - een soort van onrijpheid die ons voortdurend onvolwassen houdt - is dat we volhardend zakelijk heen en weer stuiten tussen twee elkaar uitslui- tende simpele polariteiten: tussen enerzijds de roep om individuele vrijheid en anderzijds de roep om een grotere rol voor de overheid. Ons pragmatisme komt er in wezen op neer dat we niet eerst op zoek gaan naar wat juist is, maar naar wat op dat ogenblik het beste werkt. 'Amerikanen zijn pragmatici,' zegt Schneider. 'Pragma- tici menen dat alles dat werkt, ook wei juist zal zijn. Als big government werkte gedu- rende de New Deal, dan zal het vast goed zijn geweest; in ieder geval voor die tijd.

Als Reagans conservatieve politiek werkt - en de meeste mensen geloven daar 14 T1me (30 maart 1987) 37.

Chnsten Democrat1sche Verkennmgen 11/87

(9)

nog steeds in - dan zal die wei juist zijn voor onze tijd' .15

Deze ideologisch polariserende, pragmatische opvattingen kunnen niet Ianger voldoen als Amerikaanse politieke filoso- fieen. Het voorgaande conflict tussen con- servatisme en liberalism moet worden overstegen - het Amerikaanse volk moet zich toegewijd inzetten om verder te gaan dan deze eenvoudige tegenstellingen binnen het pragmatisme ten einde de ware structuur van onze maatschappij in de greep te krijgen en de ware roeping van de overhetd ontdekken.

Vandaag de dag hebben we een meer ontwikkelde overheidsvisie nodig, waarmee de verschillen zichtbaar worden tussen de publieke orde - de politieke gemeenschap onder Ieiding van federale en staatsoverheden - en de niet-politieke or- den van bedrijven, scholen, gezinnen, kerken, etc. De politieke orde moet een ge't'ntegreerde steer zijn van publieke wet- geving. De overheden moeten met kracht besturen ten behoeve van het algemeen belang. Naar haar eigen aard is de openbare orde tegelijkertijd een publiekrechtelijke integratie van mensen en instellingen die hun eigen recht van bestaan hebben en geen onderworpen aanhangsels zijn van de overheid. Een overheid, die op rechtvaardige wijze regeert, moet in haar bestuur de onafhankelijkheid van deze niet-publieke instellingen beschermen.

Een rechtvaardig staatsbestel schept daarom ruimte voor zeer verschillende particuliere geloofsovertuigingen, gebruiken en normen en waarden, zoals wij die in de praktijk waarnemen in onze verschillende kerken, gezinnen en vrijwillige organisaties. Het Amerikaanse openbare Ie- ven is een gemeenschap van gemeenschappen, niet een eenvoudige eenvor- mige natie.

Meer dan ooit word! de Verenigde Sta- ten pluriformer, terwijl hij tegelijkertijd steeds meer publiekrechtelijke integratie behoeft voor de bescherming van het algemeen belang. De AIDS-epidemie, de

Christen Democrat1Sche Verkenn1ngen 11/87

strijd over abortus, de varieteit aan concurrerende seksuele levensstijlen, debat- ten over onderwijs en onderwijsfiloso- fieen, en meer; dit zijn allemaal tekenen van een steeds pluriformer wordende sociale realiteit. Deze vraagstukken kunnen niet Ianger worden aangepakt zonder een visie die toereikend is om de politieke integratie van de complexe sociale pluraliteit te kunnen begeleiden. Aan nationalisme gepaard individualisme vormt geen cohe- rente overheidsvisie. Het losse gebruik van dergelijke slogans voor politieke doeleinden schept een vacuum dat wordt ge- vuld met op de korte termijn gerichte, pragmatische belangengroepachtige pogingen om de concurrerende verlangens van de verschillende segmenten van de Amerikaanse bevolking tevreden te stellen.

Door middel van zijn niet aflatende kri- tiek op liberalism en big government is Reagan erin geslaagd de aandacht te richten op het Ieven buiten de overheids- sfeer. En zo heeft hij korte termijn succes geboekt in het verlagen van de belastingen en het verminderen van de uitgaven voor sociale zekerheid. Maar de 'Reagan- revolutie' heeft het brede publiek op geen enkele wijze geholpen in zijn beslissing welke richting te kiezen voor een degelijke politreke toekomst. Evenmin is de regering-Reagan uiteindelijk tot een rechtvaardig beleid gekomen voor sociale zekerheid en belastingen. Heclo voorspelt: ' ...

Ronald Reagan en Reaganism zullen voornamelijk in herinnering blijven vanwege de kwesties in de Amerikaanse samenleving die onopgelost bleven en die ons later in verwarring brachten. Rea- ganism stimuleert Amerikanen tot dromen. Maar dat zijn noodzakelijkerwijs dromen van persoonlijke vooruitgang, niet van publieke verworvenheden. ledere ideologie die pleit voor een negatieve ovetheid zal waarschijnlijk in de geschie- denisboeken beoordeeld worden aan de

15. Schne1der. 43

457

(10)

collectieve taken die zijn nagelaten. Een ideologie die tegelijkertijd de publieke mo- raal wil versterken is bij uitstek kwetsbaar voor verwijten van zowel laksheid, als hy- pocrisie' .¹⁶

Wat we thans nodig hebben, maar waar- toe Ronald Reagan weinig heeft bijgedragen, is overeenstemming over een nieuwe politieke filosofie die in staat is de publiekrechtelijke integratie te begeleiden van een complexe en gedifferentieerde samenleving naar een rechtvaardige politieke orde.

De VS in een krimpende wereld Na afloop van de Tweede Wereldoorlog zocht de Verenigde Staten een snelle te- rugkeer naar de situatie van voor de oar- log. Maar Amerikanen ontdekten al spoedig dat het isolement niet Ianger een reele optie was. Vele Europese imperia ontwik- kelden zich in snel tempo. De Verenigde Staten stapte in een enorm wereldwijd netwerk van bondgenootschappen en machtsconflicten die hem spoedig de sta- tus van supermogendheid opleverde.

In termen ontleend aan sociaal-psycho- logen: het Amerikaanse volk had er onge- veer twee decennia voor nodig om zich bewust te zijn van zijn nieuwe welvaart, macht en prestige. De Amerikaanse be- moeienis met Vietnam beg on op het hoog- tepunt van dat nieuwe sociale zelfbewust- zijn. Amerikanen begonnen te geloven dat ieder probleem in eigen land of over- zee, kon worden opgelost, ieder kwaad te- gengehouden, als er maar genoeg ener- gie en geld ingestopt werd. De strijd tegen de armoede in eigen land en de strijd tegen het communisme in Indochina waren de beste voorbeelden van de wijze waarop dit geloof in praktijk werd gebracht. Maar de oorlog in Vietnam mislukte en de creatie van een echte ver- zorgingsstaat in eigen land bleek geen groot succes. Dit veroorzaakte bij vele burgers een gevoel van teleurstelling en onvervulde verwachtingen. Toch, in plaats van hun verwachtingen aan te pas-

458

Bu1tenland

sen aan de realiteit, richtte de meerder- heid van Amerikanen zich in 1980 tot Ro- nald Reagan om hun hoop in vervulling te brengen. Om de good old days terug te geven en een schitterende toekomst open te doen.

De verkiezing van Ronald Reagan tot president vond in veel opzichten plaats dankzij een sterk verlangen onder de bevolking om terug te keren naar de eenvou- diger realiteit en de prettiger stemming van de jaren vijftig en begin jaren zestig.

Amerikanen begonnen zich maar net te verheugen in hun wereldmacht en autonomie, toen dit leek te worden afgepakt.

Vietnam, het Watergate-schandaal, Jimmy Carters pogingen om de Ver- enigde Staten een bescheidener internationale roi te Iaten spelen; dit alles maakte veel burgers ongelukkig. En Reagan ver- telde hen dat het allemaal niet nodig was.

De Verenigde Staten zou weer trots kunnen zijn op zichzelf en zijn gang kunnen gaan in de wereld. Het enige dat ons daarbij in de weg zou staan was gebrek aan wilskracht en het wereldcommunisme.

Beide zouden kunnen worden overwon- nen.

President Reagan bleek echter een zeer beperkt inzicht te hebben in de fysieke mogelijkheden van de Verenigde Staten en in de snel kleiner wordende wereld. Hij legde veel te veel nadruk op groeiende militaire uitgaven en veel te weinig op versterking van de structuur van de eigen en van de wereldeconomie. Hij zag de Ver- enigde Staten als een onafhankelijke ac- tor, die de andere Ianden wei zouden vol- gen, als we maar hard genoeg zouden optreden. Hij negeerde of kleineerde het feit dat geen enkel land, zelfs niet de Ver- enigde Staten, de wereld naar zijn pijpen kan Iaten dansen.

Pas laat in zijn ambtsperiode is Reagan serieuzer gaan denken aan het belang van cobperatieve door onderhandelingen tot stand gekomen en multilaterale inspan-

16 Hecla. 60-61

Chnsten Democrat1sche Verkenn1ngen 11/87

(11)

ningen op het terrein van de monetaire en landbouwpolitiek. Waarschijnlijk is die koerswijziging te danken aan het verant- woordelijkheidsgevoel van anderen in zijn regering Maar dergelijke inspanningen zijn waarsch1jnlijk te gering in aantal en te laat om een structurele verandering in het beleid van de president teweeg te kunnen brengen. De militaire uitgaven zijn de laatste jaren aanzienlijk gestegen. Toch is de Verenigde Staten daarmee niet automa- tisch sterker geworden, afgemeten aan z1jn vermogen om zelfstandig een aanval van de Sowjet Unie af te schrikken of aan de kracht van het NAVO-bondgenoot- schap. De Verenigde Staten zou door de overconcentratie van de regering op militaire sterkte nog wei eens in een veel zwakkere pos1tie in de wereld terecht kunnen zijn gekomen dan zeven Jaar gel eden, gemeten naar politieke, diplomatieke en economische criteria. We zijn nu het groot- ste schuldenland van de wereld. Het tekort op de federale begroting is gedurende de Reagan-periode de pan uit gere- zen. We zijn niet dichter bij een ontkno- ping van het conflict in Centraai-Amerika of het Midden-Oosten, dan toen Reagan ziJn ambt aanvaardde. En 1n veel opzichten staan we in een relatief veel zwakkere politleke en diplomatieke positie in die re- gia's dan tevoren.

De gebrekkigheid van de buitenlandse politiek van de Verenigde Staten gedurende de Reagan-jaren is niet aileen te wiJ- ten aan een paar slechte beleidskeuzen maar aan het geheel van stijl, houding en benaderingswijze. Net als in de binnenlandse politiek wordt de president prima1r geleid door een vage v1sie op wat hij wil in plaats van door een sterke overtuiging van wat een overheid kan en moet doen.

Reagan heeft, zoals commentator Philip Geyelin omschrijft, de buitenlandse politiek op haar kop gezet: 'Een meer conven- tioneel buitenlands beleid zou van on- derop worden opgebouwd, met de reali- telt van de heersende omstandigheden en met wat daarin redelijkerwijs tot stand kan

Chr~sten Democrat1sche Verkenn1ngen 11/87

worden gebracht. Bovendien zou het op prudente wijze rekening houden met de mogelijke gevolgen voor verwante veilig- heidsbelangen. Het zou van te voren proberen tenminste minimale consensus te bereiken tussen de bureaucratieen over de degelijkheid van de doeleinden van de president. En in de fase van beleidsvor- ming zou voorrang worden gegeven aan de inhoudelijke verdiensten van het be- treffende onderwerp, apart van de politieke marktwaarde ervan. En dan zou het aan de president en zijn politieke advi- seurs worden overgelaten om te bepalen hoeveel van het eindprodu kt hij kan verkopen en hoe hij het moet verkopen

'Maar Reagan begint het proces aan het einde. Door reclame te maken voor utopische politiek, die wei gretige afzet vindt bij het Amerikaanse publiek, maar die in de praktijk niet kan worden uitge- voerd'H

Garry Wills volgt een vergelijkbare rede- nenng Reagan denkt bij de overheid niet aan een systeem dat in staat is verantwoor- ding af te leggen. Hij vertegenwoordigt veel meer de wijdverbreide Amerikaanse weerzin van bureaucratie en zorgvuldige aandacht voor het detail en speelt daarop in: 'Er is voor het Amerikaanse gevoel iets deprimerends aan het moeten dragen van verantwoordelijkheid voor een wereldrijk.

We zouden dat rijk willen hebben, maar dan zonder de noodzaak van de hoog ontwikkelde compromissoire mentaliteit van geven en nemen om die verantwoordelijkheden in de hand te houden. We zouden het l1efst willen vasthouden aan de gebruiken van een klein dorp - desnoods het dorp van Reagans jeugd - in een tijd van grote technologische veranderingen en manipulaties' w

Terwijl president Reagan zijn Rambo- stijl predikte om het Amerikaanse publiek

17 Ph1l1p Geyelm 'Death of a sales p1tch The unmask1ng of Reagan·. The Wash mgt on Post (22 februar~ 1987) C2 18 Garry Wills 'What happened?'. T1me Magazine (9 maart

1987) 41

459

(12)

te inspireren, verspilde hij eigenlijk veel van onze welvaart en macht door tegen- slagen, ondoelmatigheid en domme fou- ten van de regering. Het Iran-Contra's de- bacle illustreert dit.

De volgende president zal, samen met het Amerikaanse volk, een nieuwe bena- dering moeten vinden om een constructieve rol te kunnen spelen die op de beste wijze gebruik maakt van onze macht in plaats van de slechtste. Anders zou ook het Amerikaanse 'imperium' kunnen in- storten en waarschijnlijk sneller dan de Nederlandse, Franse en Britse koloniale rijken in hun tijd. Niet dat de Verenigde Staten zijn macht zou moeten opgeven of zou moeten stoppen met het bevorderen van de democratie of het communisme in toom te houden. Maar de Verenigde Sta- ten moet zich realiseren dat geen staat kan functioneren in een vacuum, aileen maar rekening houdend met zijn eigen kijk op de wijze waarop de wereld eruit zou moeten zien.

Om het sterker uit te drukken: de nieuwe politieke visie die de Amerikanen na Rea- gan nodig hebben, zal een nauw verwe- ven multilateraal netwerk van staten moeten accepteren, die wederzijds verplichtingen op zich nemen om een rechtvaardige internationale orde op te richten. Het is duidelijk dat de staten van deze wereld het onderling niet eens zijn over de aard van het internationale recht of over de vorm van de transnationale instellingen waar zij zich aan zouden moeten onder- schikken. De Europese Gemeenschap is dit nog niet eens in zijn eigen regio gelukt.

Het Oostblok heeft evenmin een oplossing gevonden. De Verenigde Naties is nu waarschijnlijk zwakker dan ooit in zijn bestaan. Deze verbrokkeling en differentiatie laat zien dat grotere druk op publiekrechtelijke integratie op internationaal niveau niet gemakkelijk zal worden geaccep- teerd door Ianden die vrezen dat zij in dat proces verliezers zullen zijn.

Desalniettemin vraagt de kleiner wordende wereld steeds krachtiger inzet, on-

460

der Ieiding van de supermogendheden en de grotere staten, om een rechtvaardige internationale orde op te bouwen. Zure re- gen, wereldwijde vervuiling, gevaren van nucleaire fall out en oorlog, AI OS en economische interdependentie, deze en andere ontelbare verschijnselen zullen nooit aangepakt kunnen worden met aileen maar binnenlandse wetten en bilaterale overeenkomsten. Het hoogste nationale belang van iedere staat zal steeds meer worden de gezondheid en het welzijn van de wereldgemeenschap, vastgelegd in internationaal recht en regels.

Een aanvaardbare politieke overtuiging die voor de langere termijn houdbaar is zal van begin af aan een internationale di- mensie moeten hebben, niet als een ge- dachte achteraf. Het publiek van nu is een internationaal publiek. Zoals de Ver- enigde Staten greep moet zien te krijgen op het gegeven van de grote pluriformiteit in eigen land, zo moet hij dat ook op de pluriformiteit in de wereld. De eenheid en solidariteit die wij in de toekomst moeten nastreven is niet een gelijkschakeling die de veelvormigheid elimineert, maar een publiekrechtelijke integratie die die pluriformiteit bewaart en bevordert en tegelijkertijd recht doet aan aile volken en staten.

Dit is niet een utopisch ideaal dat tot stand komt als we het maar genoeg wensen of dat ingevoerd kan worden door het optreden van een staat. Het is een reele en historische opdracht die een multilaterale samenwerking vereist op vele fronten, waarvan de militaire er maar een is. Presi- dent Reagan heeft in zijn beide ambtster- mijnen het zicht op deze realiteit meer verduisterd dan verhelderd. Dientengevolge zullen zijn opvolgers de verloren tijd moeten goed maken door de Verenigde Sta- ten te confronteren met de realiteit van zijn verplichtingen. We kunnen aileen maar hopen dat de Amerikaanse republiek tot voile wasdom zal komen als zij haar derde eeuw binnengaat.

Chnsten Democrat1sche Verkenn1ngen 11/87

r t

c

2 2 [

v v h

c v d g g IE d p tr· rr

SE

h;

Ch

(13)

Volksgezondhe1d

Dr. W. Balke, drs. L P. Heukels en drs. CA Smal

Omgaan met

levensbeschouwelijke achtergronden in

ziekenhuizen

Het past niet in het COA-denken om mee te doen met neutralisme en het aanprijzen van de autonome mens. Daarom zou de overheid ziekenhuizen moeten verplich- ten in de statuten te omschrijven op welke w1jze de instelling omgaat met wezenlijke vragen van humaniteit en identiteit.

In de tijd van toenemende veralgemenise- ring en neutralisering van het begrip identiteit in de gezondheidszorg gingen christelijke instellingen op het gebied van ziekenhuizen, verpleeghuizen en zwak- zinnigenzorg, mede onder de druk van schaalvergroting op in een grater geheel.

Daarin ontstaat nu een kentering.

In een recente artikelenserie in 'Trouw' wordt aandacht besteed aan de invulling van het begrip identiteit van een ziekenhuis. Bij de planning van voorzieningen in de gezondheidszorg op provinciaal niveau ontstaan vaak de meest boeiende discussies als over de invulling van het begrip levensbeschouwing moet worden gesproken. Daarbij komt het CDA vaak aileen te staan in de discussie met de andere grote partijen in Nederland (VVD, PvdA en in mindere mate wat grootte betreft met 0'66). Deze pleiten in het algemeen voor neutralisering en veralgemeni- sering van de sector gezondheidszorg. Zij hanteren hierbij zowel ideele als pragmati-

Chr~sten Democrat1sche Verkenn1ngen 11/87

sche motieven. Pragmatisch in de zin van:

het kan efficienter en dus goedkoper wanneer het begrip identiteit uit de gezondheidszorg verdwijnt.

Nu willen wij over dit laatste punt hier geen discussie voeren, hoewel uit recent onderzoek uit het onderwijs eerder het te- gendeel blijkt. Het gaat ons veel meer om de invalshoek: Hoe verhouden christen- dom en humanisme zich ten opzichte van elkaar wanneer het gaat om de beleving en invulling van de levensbeschouwing in de gezondheidszorg. Beide levensbe- schouwingen dragen zorg voor de huma- nitelt. Het moet niet aileen mogeiijk zijn een gemeenschappelijke noemer te vinden voor ethiek in de gezondheidszorg, er is zelfs een dringende behoefte zowel op politiek alsop bestuurlijk vlak aan zo'n gemeenschappelijke noemer.

Naar ons oordeel zijn er verschillende gemeenschappelijke invalshoeken, met als kernbegrip de eerbied voor het Ieven, die hernieuwde discussie over de invulling van identiteit van ziekenhuizen tot een

Dr. W Balke (1933) 1s Nederlands Hervormd pred1kant te 's-Gravenland en lid van het bestuur van het Streekz1eken- hu1s Almelo.

Drs. L.P. Heukels (1 ~49) 1s hu1sarts en l1d van Prov1nc1ale Staten van OveriJSsel voor het CDA.

Drs. C A Smal (1929) 1s burgemeester te Tubbergen en l1d van het bestuur van het Streekz1ekenhuis Almelo.

461