Onderzoek op beschadiging door drie fruitsorteermachines aan James Grieve vlak na de pluk

(1)

S P R E N G E R I N S T I T U U T

Haagsteeg 6 , 6700 AA Wageningen

T e l . : 08370-19013

(Publikatie uitsluitend met

toe-stemming van de divecteur)

RAPPORT NO. 2037

Ing. H. Van der Krieke en

B.J.L. Veltman

ONDERZOEK OP BESCHADIGING DOOR DRIE

F R U I T S O R T E E R M A C H I N E S AAN JAMES GRIEVE

VLAK NA DE PLUK (WERKGROEP "SORTEREN

N . F . O . - C . B . T . V . ^ S . r .

, ,

F

Uitgebracht aan de d i r e c t e u r van het Sprenger Instituât

P r o j . no. 27

(2)

Inhoudsopgave

1. Samenvatting

2. Doel

3. Proefopzet

4. De opbouw van de sorteerinstallaties

5. Beoordeling

6. Uitwerking van de resultaten

7. Conclusies

(3)

-3-1. Samenvat ting

Voor de w e r k g r o e p "Sorteren N F O - C B T V - S I " zijn in

a u g u s t u s 1978 b e s c h a d i g i n g s p r o e v e n gedaan m e t J a m e s Grieve appels op drie f r u i t s o r t e e r m a c h i n e s , g e s c h i k t voor gebruik op f r u i t t e e l t b e d r i j v e n . Het betreft de g e w i c h t s o r t e e r m a c h i n e MAF en de m a a t s o r t e e r m a c h i n e s Greefa Tol en Greefa U n i v e r s a l . Het a p p e l r a s James G r i e v e w o r d t normaal niet m e c h a n i s c h g e s o r t e e r d w e g e n s zijn k w e t s b a a r h e i d .

Daarom is j u i s t dit ras voor de b e s c h a d i g i n g s p r o e v e n g e k o z e n , met het doel om beter dan bij Golden D e l i c i o u s de o o r z a k e n van b e s c h a d i g i n g te kunnen v i n d e n . Er w o r d t in s o m m i g e jaren veel last o n d e r v o n d e n van b e s c h a d i g i n g van het p r o d u k t als gevolg van het s o r t e r e n . Het p r o d u k t is dan te g e v o e l i g voor de m e c h a n i s c h e handling op s o r t e e r m a c h i n e s . P r o e v e n in 1 9 7 7 - 1 9 7 8 met Golden D e l i c i o u s gaven te w e i n i g a a n w i j z i n g e n om de o o r z a k e n van de

v r u c h t b e s c h a d i g i n g te kunnen v i n d e n , Het p.rodukt uit d i e p e r i o d e kon veel v e r d r a g e n . Om die reden is tot deze p r o e f n e m i n g van 1978 b e s l o t e n . Als b e l a n g r i j k s t e c o n c l u s i e s kunnen w o r d e n g e n o e m d , dat de

Greefa o p s t o r t a p p a r a t u u r en de m a a t g e d e e l t e n van de G r e e f a m a c h i n e s m i n d e r b e s c h a d i g i n g a a n b r e n g e n dan de o v e r e e n k o m s t i g e o n d e r d e l e n van de M A F . De m a a t s e c t i e van de Greefa Universal is qua b e

s c h a d i g i n g beter b e v o n d e n dan die van de Greefa T o l . De k i s t e n

-vulapparaten (fabr. Greefa en f a b r . . T e s s o ) vertonen kleine v e r s c h i l l e n Over het gehele s o r t e e r t r a j e c t komen gezien het v o o r g a a n d e bij

de Greefa m a c h i n e s a a n z i e n l i j k m i n d e r beschadigingen naar voren dan bij de M A F . Wel moet vermeld w o r d e n , dat s o r t e e r s n e l h e d e n g e -bruikt z i j n , die normaal voor het s o r t e r e n van Golden D e l i c i o u s worden g e b r u i k t . Men moet d a a r o m aan de c i j f e r s a b s o l u u t gezien

geen w a a r d e h e c h t e n ; r e l a t i e f g e z i e n geven ze een v e r g e l i j k e n d beeld van de invloed van o n d e r d e l e n van de s ö r t e e r m a c h i n e s op de b e s c h a -diging van een k w e t s b a a r p r o d u k t .

1. Doel

De b e s c h a d i g i n g s p r o e v e n m e t Golden D e l i c i o u s in het seizoen 1977 1978 (zie rapport S . I . n o . 2 0 3 5 ) , hebben vrij w e i n i g verschil te zien gegeven in a a n g e b r a c h t e v r u c h t b e s c h a d i g i n n tussen g e -w i c h t s o r t e e r m a c h i ne MAF en de m a a t s o r t e e r m a c h i n e s G reefa Tol en

(4)

• 4

-Greefa U n i v e r s a l . Het bleek toen nauwelijks m o g e l i j k een

uit-spraak te doen over de s o r t e e r k w a l i t e i t van de drie genoemde

m a c h i n e s . Dit was mede een.gevolg van het f e i t , dat het fruit

in dit seizoen veel kon v e r d r a g e n .

Daarom is in het seizoen 1978-1979 een b e s c h a d i g i n g s p r o e f met

James Grieve uitgevoerd op de drie s o r t e e r m a c h i n e s . Normaal

is James Grieve een ras dat niet m e c h a n i s c h gesorteerd wordt

wegens zijn grote k w e t s b a a r h e i d . Dit was voor ons een reden met

dit ras b e s c h a d i g i n g s p r o e v e n uit te voeren om beter de oorzaken

van s o r t e e r b e s c h a d i g i n g te kunnen a a n w i j z e n . Het doel van de proef

is dus niet geweest te onderzoeken of het mogelijk is James Grieve

machinaal te kunnen s o r t e r e n .

Proefopzet

Voor iedere machine zijn 10 s t a n d a a r d f r u i t k i s t e n James Grieve

g e p l u k t . Het fruit is door m e d e w e r k e r s vân het Sprenger Instituut

met grote zorg g e p l u k t , om de p i u k b e s c h a d i g i n g tot een minimum te

b e p e r k e n .

De sorteerinstal latie is op o n d e r d e l e n , en in zijn

s

' total i tei t

be-proefd met voor ieder object twee s t a n d a a r d k i s t e n fruit.

De beoordelingstrajecten zijn:.:.

. opstorten

. m a a t s o r t e r i n g

. m a a t s o r t e r i n g + kistenvul1ers

. gehele traject.

Voor iedere m a c h i n e is er een c o n t r o l e p a r t i j van twee kisten

aan-wezig om te kunnen corrigeren voor pluk- en t r a n s p o r t b e s c h a d i g i n g .

De s o r t e e r s n e l h e d e n die gebruikt z i j n , zijn dezelfde geweest als

die bij het sorteren van Golden Delicious in het seizoen

1977-1978 nl .:

Greefa Tol

Greefa Universal :

MAF

65 m/min (omtreksnelheid T o l )

grootste kegelhoogte

snelheid band b u i t e n z i j d e 14 m/min

snelheid band u i t v o e r z i j d e 79 m/min

16 m/min

(5)

De opbouw van de sorteer-installaties

Greefa_Tol

De Greefa Tol (type A 3 ) is u i t g e r u s t met een handhediend o p -s t o r t a p p a r a a t voor f r u i t k i -s t e n e n v i e r dwar-ski-s ten vul 1 er-s op één r i j . De kleine maten worden door middel van g e l e i d e

stri ps op kleine enkele t o e v o e r b a n d j e s naar de k i s t e n v u l l e r s g e -b r a c h t ; de grote maten komen r e c h t s t r e e k s op t o e v o e r -b a n d j e s naar de k i s t e n v u l l e r s . De kleine maten worden o p g e v a n g e n op een cen-trale a f v o e r b a n d . De scheiding tussen de maten op die c e n t r a l e afvoerband wordt gevormd door de reeds genoemde gel eidestri ps.. De k i s t e n v u l l e r s voor de grote maten staan niet onder een hoek van 90° met de t o e v o e r b a n d j e s o p g e s t e l d . De o p s t o r t e r ligt in het v e r l e n g d e van de rol 1 e n o p v o e r b a n d . Deze opvoerband ,' is onder een hoek van 90 g e p l a a t s t met de t o e v o e r t r a n s p o r t -band naar de T o l .

£ r § § f a _ U n i y e r § a X

De G r e e f a Universal is een é é n b a a n s m a c h i n e m e t een verlengd r i c h t g e d e e l t e . Deze i n s t a l l a t i e is voorzien van een handbediende o p s t o r t e r voor f r u i t k i s t e n in het v e r l e n g d e van de a f v o e r -band en is voorzien van dwarskistenvul 1 ers m e t dubbele toevoer-bandjes De machine is u i t g e r u s t met een schijfjes baan in plaats van een

rolle n/b aan en m e t een g e l e i d e n d e overgang van deze baan naar de m e e t b a n d e n in plaats van een v a l .

MAF

Dit is een v i e r r i j T g e g e w i c h t s o r t e e r m a c h i n e . De i n s t a l l a t i e is voorzien van een handbediend o p s t o r t a p p a r a a t voor f r u i t k i s t e n

(fabr. T e s s o ; c o n s t r u c t i e identiek aan die van de G r e e f a ) in lijn met de a f v o e r b a n d . De afvoer van deze m a c h i n e bestaat uit zeven dwarskis ten vul 1ers van het f a b r i k a a t Tesso m e t dubbele

(6)

• b -< >

0,25

1 2,5

5 cm

2

c m

2

- l

c m

2

- 2

c m

2

- 5

cm

2

5. Beoordeling

De beoordeling is vier dagen na de uitvoering van de proef geschied

volgens de volgende n o r m e n :

o p p e r v l a k t e b e s c h a d i g i n g (= g a a f )

c m

2

o p p e r v l a k t e b e s c h a d i g i n g (= licht b e s c h a d i g d )

cm

2

o p p e r v l a k t e b e s c h a d i g i n g

ein

2

o p p e r v l a k t e b e s c h a d i g i n g

\{=

zwaar b e s c h a d i g d )

o p p e r v l a k t e b e s c h a d i g i n g

6. Uitwerking van de resultaten

De p e r c e n t a g e s v r u c h t b e s c h a d i g i n g , die t o e g e s c h r e v e n kunnen

worden aan het machinaal s o r t e r e n , worden verkregen door de

g e c o n s t a t e e r d e b e s c h a d i g i n g s p e r c e n t a g e s te verminderen met de

percentages beschadiging in de c o n t r o l e p a r t i j . De g e c o n s t a

-teerde b e s c h a d i g i n g e n zijn in bijlage 2 o p g e n o m e n , de beschadiging

in de c o n t r o l e p a r t i j e n in bijlage 1.

Het e i n d r e s u l t a a t , de a a n g e b r a c h t e beschadiging per onderdeel en

van het gehele t r a j e c t , is opgenomen in tabel 1.

De beschadiging is niet per sortering u i t g e w e r k t , omdat de g e

-ringe aantallen vruchten in de grotere sorte-ringen aanleiding

geven tot een zeer grote spreiding in het r e s u l t a a t , w a a r d o o r er

nauwelijks meer een b e t r o u w b a r e u i t s p r a a k is te doen.

Verklaring tabel 1:

B e s c h a d i g i n g s a f n a m e < 0 , 2 5 c m

2

= afname gave vruchten t.o.v.

con-trolepartij= totale a a n g e b r a c h t e b e s c h a d i g i n g .

In de kolommen onder b e s c h a d i g i n g s t o e n a m e is de totale a a n g e b r a c h

-te beschadiging u i t g e s p l i t s t in b e s c h a d i g i n g s k l a s s e n .

(7)

T a b e l 1: M a c h i n e b e s c h a d i g i n g b i j J a m e s G r i e v e a l s g e v o l g v a n s o r t e r e n é é n d a g na d e p l u k in p r o c e n t e n v a n h e t aan-tal ( a f g e r o n d o p 0 , 5 % ) . G r e e f a U n i v e r s a l b p s t o r t e r m a a t s e c t i e k i s t e n v u l l e r s g e h e l e t r a j e c t -<r b e s c h a d i g i n g s -afname < 0,25cm2 38 25 7 51 -»• b e s c h a d i g i n g s t o e n a m e 0,25cm2-lern2 19 17,5 4 ,5 22 lcm2-2,5cm2 16 7 2 2 1 , 5 2,5cmz-5cm2 3 0,5 0,5 7,5 G r e e f a Toi o p s t o r t e r ma a t s e c t i e k i s t e n v u l l e r s g e h e l e t r a j e c t b e s c h a d i g i n g s -afname <0,25cm2 31 33 1"/ , 5 55 b e s c h a d i g i n 0,25cm2-1cm2 1 8 , 5 18 • 6 , 5 1 5 , 5 g s t o e n a m e lcmz-2,5cm2 1 0 , 5 1 3 , 5 7 29 2,5cm2-5cm2 2 1,5 4 1 0 , 5

MAF

o p s t o r t e r m a a t s e c t i e k i s t e n v u l l e r s g e h e l e t r a j e c t •fr, b e s c h a d i g i n g s -afname < 0,25cm2 46 4 7 , 5 1 2 , 5 70 -y b e s c h a d i gi n 0,25cm2-lcm2 28 3 5 , 5 20 g s t o e n a m e lcm2-2,5cm2 17 1 1 , 5 1 1 , 5 41 2,5cm2-5cm2 1 0 , 5 1 9

(8)

7. Conclusies (zie tabel 1)

1. Hfit b l i j k t , dat d e o p s t o r t a p p a r a t u u r van de Greefa m i n d e r

b e s c h a d i g i n g o p l e v e r t dan de a p p a r a t u u r van de MAF (fabr.

T e s s o ) hoewel de o p s t o r t e r s qua c o n s t r u c t i e bijna gelijk zijn.

De o p s t o r t e r van de Greefa Tol v e r o o r z a a k t de m i n s t e b e s c h a

-d i g i n g . Dit is m i s s c h i e n een gevolg van het feit -dat -de afvoer

hier w o r d t gevormd door een r o l l e n b a a n en niet door een

vlakke a f v o e r b a n d w a a r d o o r het p r o d u k t m i n d e r d o o r r o l t en b o t s t .

De o p s t o r t e r van de Greefa Tol v e r o o r z a a k t bij James Grieve

vooral m i n d e r b e s c h a d i g i n g in de orde vanaf 1 c m

2

. Voor de

T e s s o - o p s t o r t e r en de Greefa o p s t o r t e r van de Universal liggen

de b e s c h a d i g i n g s p e r c e n t a g e s vanaf 1 c m

2

o p p e r v l a k t e in d e z e l f d e

orde van g r o o t t e . Dat de Greefa o p s t o r t e r bij de Tol beter

f u n c t i o n e e r t dan bij de Universal is ook in het vorig seizoen

bij de k w e t s b a r e Golden D e l i c i o u s vlak na de pluk g e c o n s t a t e e r d .

2. De m a a t s e c t i e s van de Greefa m a c h i n e s v e r o o r z a k e n nu e v e n e e n s

m i n d e r b e s c h a d i g i n g dan d i e van de MAF. Bij de m a a t s e c t i e van

de MAF b e h o o r t ook de borstel en s i n g u l a t o r . De m a a t s e c t i e

van de Greefa Universal v e r o o r z a a k t weer m i n d e r b e s c h a d i g i n g

dan die van de Greefa T o l . De m a a t s e c t i e van de MAF v e r o o r z a a k t

vooral meer b e s c h a d i g i n g in de klasse 0,25-1 c m

2

(kleine ronde

d e u k j e s ) . De o o r z a a k hiervan is w a a r s c h i j n l i j k de te stugge a f

-r e m s l a b b e n voo-r het o p v a n g e n van de v -r u c h t e n op de t o e v o e -r b a n d e n

naar de k i s t e n v u l 1 e r s . D a a r d o o r w o r d t het merendeel van de vruchten

via de halve band a f g e v o e r d met als gevolg veel b o t s i n g e n .

De in het seizoen 1 9 7 7 - 1 9 7 8 o n d e r z o c h t e M A F - i n s t a l 1 a t i e was ook

v o o r z i e n van deze a f r e m s l a b b e n . Deze waren echter van een

soe-peler m a t e r i a a l g e m a a k t .

De k i s t e n v u l I e r s van de Greefa Universal (uitgerust met d u b b e l e

t o e v o e r b a n d j e s ) v e r o o r z a k e n iets m i n d e r b e s c h a d i g i n g dan die

van de MAF (fabr. Tesso e v e n e e n s m e t d u b b e l e t o e v o e r b a n d j e s ) .

De k i s t e n v u l I e r s van de Greefa Tol v e r o o r z a k e n meer b e s c h a d i

-ging (enkele t o e v o e r b a n d j e s ; voor de kleine maten g e l e i d e s t r i p s ;

voor de grote maten staan de k i s t e n v u l I e r s niet onder een

(9)

de a a n v o e r van de v r u c h t e n te w i j t e n .

4. De b e s c h a d i g i n g , die over het g e h e l e t r a j e c t g e c o n s t a t e e r d i s , ligt bij de Greefa Tol en de Greefa Universal op h e t z e l f d e n i v e a u ; de g e c o n s t a t e e r d e v r u c h t b e s c h a d i g i n g bij de MAF ligt echter fors hoger (ca. 1,5 keer hoger dan de U n i v e r s a l ) . Voor-al in de klasse 1-2,5 c m2 t r e e d t bij de MAF veel v r u c h t b e s c h a

-diging op.

5. Uit deze p r o e v e n komt w e e r d u i d e l i j k naar v o r e n , dat van de

r a n d a p p a r a t u u r de o p s t o r t e r s het m e r e n d e e l van de b e s c h a d i g i n g v e r o o r z a k e n .

6. Uit de b e s c h a d i g i n g s n i v e a u s van de c o n t r o l e p a r t i j e n b l i j k t , dat in de (± 10 km) v e r v o e r d e a p p e l s meer ( l i c h t e ) b e s c h a d i g i n g e n v o o r k o m e n dan de appels die niet vervoerd z i j n .

7. Enige p u n t e n , die m i s s c h i e n tot een v e r b e t e r i n g van het sor-t e e r r e s u l sor-t a a sor-t qua b e s c h a d i g i n g kunnen l e i d e n :

. De g e l e i d e s t r i p s bij de Greefa Tol m o e t e n m e t genoeg t u s s e n r u i m t e boven de t r a n s p o r t b a n d zijn g e p l a a t s t om het v a s t k l e m m e n van de v r u c h t e n bij de steel te v o o r k o m e n .

. De a a n v o e r b a n d e n van de k i s t e n v u l 1 e r s bij de Greefa Tol moeten bij v o o r k e u r onder een hoek van 90 naar de k i s t e n v u l a p p a r a t e n l o p e n .

. De r o l l e n b a a n van de Greefa Tol naar de t o e v o e r b a n d voor het m e e t g e d e e l t e m o e t verzonken liggen om de v a l h o o g t e te b e p e r -ken van de r o l l e n b a a n naar de t o e v o e r b a n d .

Ie k i s t e n v u l a p p a r a t e n m o e t e n goed a f g e s t e l d z i j n .

Het m a t e r i a a l w a a r v a n de a f r e m s l a b b e n bij de MAF op de o v e r g a n g m a a t s e c t i e - t o e v o e r b a n d k i s t e n v u l a p p a r a t e n is g e m a a k t , mag niet te stug z i j n .

W a g e n i n g e n , 2 6 - 1 0 - ' 7 8 HK/BV/MJ

(10)

•10-Bijlage 1

B e s c h a d i g i n g in de c o n t r o l e p a r t i j e n

1 controle Greefa Tol 60/65 65/70 70/75 75/80 totaal : controle Greefa Universal 60/65 65/70 70/75 75/80 totaal controle MAK 60/65 65/70 70/75 75/80 totaal > aantal kisten

2

aantal vruchten

126

84

52

19

281

186

92

61

14

353

184

71

61

38

354

< 25ïnm . aantal, %

93

65

36

14

208

131

71

37

6

245

156

57

49

33

295

73,8 77,4 69,2 73,7

74

70,4 77,2 60,7 42,9 69,5 84,8 80,3 80,3 86,8 83,3 O 9 25mnr-lcnr ' aantal 33 *

19

14

5

71

51

19

22

7

99

26

14

12

5

57

% f ' 26,2 22,6 26,6 26,0 25,3 • 27,4 20,7 36,1

50

28

14,1 19,7 19,7 13,2 16,1 lcm2-2 aantal

2

4

2

1

9

2

? ,5cm

i

3,9

0,7

2,2

2,1

3,2

7,1

2,5

1,1

0,6

l,5-5cm aantal % i

(11)

Bijlage 2 W a a r g e n o m e n s c h a d e M a c h i n e : Greefa Tol Datum : 3 1 - 8 - ' 78 ( s o r t e e r d a t u m ' opstorter 60/65 65/70 70/75 75/80 maatsortering 60/65 61/70 70/75 75/80 maat + kis-tenvullers 60/65 65/70 70/75 75/80 gehele traject 60/65 65/70 70/75 75/80 aantal kisten

2

aantal vruchten 100 91 65 19 275 94 95 76 25 290 77 78 95 28 278 110 81 49

8

248 <25mm2 aantal 58 31 24

5

118 57 35 23

4

119 29 18 16

2

65 28 16

3

-47 % 58 34,1 36,9 26,3 42,9 60,6 36,8 30,3 16 41,1 37,7 23,1 16,8 7,1 23,4 25,5 19,8 6,1 -1 9 25mm2 aantal 35 50 29

7

121 28 45 34 18 125 36 43 47 12 138 51 34 13

3

101 -lern2 %

l

35 54,9 44,6 36,9 44 29,8 47,4 44,7 72 43,1 46,8 55,1 49,5 42,9 49,6 46,4 42 26,5 37,5 4 0 , ; lcm2 -îantal

6

10 10

5

31

8

14 16

3

41

8

17 23 11 59 23 21 25

5

74 -2,5cm %

6

11 15,4 26,3 11,3 8,5 14,7 21,1 12 14,1 10,4 21,8 24,2 39,3 21,2 20,9 25,9 51 62,5 29,8 l,5-5c aantal

1

2

5

1

3

5

4

9

3

16

8

10

8

26 %

1

3,1 10,5 1,8 1,1 1,1 3,9 1,7 5,1 9,5 10,7 5,8 7,2 12,3 16,4 10,5

(12)

Waargenomen schade

Machine: Greefa Universal

Datum : 31-8-'78 (sorteerdatum) Bijlage 2 opstorteï-60/65 65/70 70/75 75/80 maatsor-tering 60/65 65/70 70/75 75/80 maat. + kis-tenvullers 60/65 65/70 70/75 75/80 gehele traject 60/65 65/70 70/75 75/80 aantal kisten

2

aantal vruchten

173

94

64

18

349

'137

137

51

33

358

167

143

27

8

345

.190

107

31

16

344

< 25mm aantal

67

27

12

3

109

64

69

22

14

159

73

49

2

5

129

42

13

7

1

63

% 38,7 28,7 18,8 16,7 31,3 39,4 50,4 43,1 42,4 44,4 43,7 34,3

7,4

62,5 37,4 22,1 12,1 22,6

6,3

18,3 25mm -lern aantal

84

45

29

6

164

64

58

23

17

162

82

68

19

3

172

93

57

14

9

173

% 48,6 47,9 45,3 33,3

47

46,7 42,3 45,1 51,5 45,3 49,1 47,5 70,4 37,5 49,9 48,9 53,3 45,2 56,3 50,3 lcm2 -aantal

22

20

18

5

65

17

10

6

2

35

12

23

6

41

45

26

7

5

83

2,5cm2 % 12,7 21,3 28:, 1 27,8 18,6 12,4

7,3

11,8

6,1

9,8

7,2

16,1 22,2 11,9 23,7 24,3 22,6 31,2 24,1 2 l,5-5<jm aantal

2

5 '

4

11

2

3

10

11

3

1

25

%

2,1

7,8

22,2

3,1

1,5

0,5

2,1

0,8

5,3

10,3

9,6

6,2

7,3 *

(13)

W a a r g e n o m e n schade M a c h i n e : MAF

Datum : 3 1 - 8 - ' 7 8 (sorteerdatum)

Bijlage 2 opstorter 60/65 65/70 70/75 75/80 maatsortering 60/65 65/70 70/75 75/80 maat + ki s -tenvulIers 60/65 65/70 70/75 75/80 gehele trajee 60/65 65/70 70/75 75/80 aantal [ kisten

2

t 2 aantal vruchten

245

77

44

14

380

97

68

84

39

288

130

62

65

69

326

183

68

70

41

362

<25mm2 aantal

105

22

11

3

141

37

29

8

103

40

19

7

10

76

33

11

3

2

49

% 42,9 28,6

25

21,4 37,1 38,2 42,6 34,5 20,5 35,8 30,8 30,6 10,9 14,5 23,3

18

16,2

4,3

4,9

13,6 2 25mm -aantal

112

33

17

5

167

53

35

41

20

149

61

33

35

33

162

64

32

19

15

130

•lern2 % 45,7 42,9 38,6 35,7 43,9 54,6 51,5 48,8 51,3 51,7 46,9 53,3 53,8 47,8 49,7