1:~-t>~ ..w:>.~"Jo_.O"-<o- .. ~?~~-G'>' ..."I...-;'; ~
\ :')
HENDRIK
JOHANNES
~iITH
S 0 EWE
REI
NIT
E I TIN
EIE
K R
r
N G
ENE
N K E LES
TAN
D PUN
T E
IN
DIE
SOSIOLOGIE
Voorgel~ om
te voldoen aan dip. ver~istas vir die graad
Magister Artiuo in dia Fakult~it Lett~re an Wysbeg~erte,
depart~nent
Sosiologie,
aan die Universiteit van die
Oranje-Vrystaat.
Ei N I N
ENK E LES TAN D }
DIE SOS lOL 0
T E
S 0 E W R REI NIT ElT I N EIE K il ING
HBNDHIK JOH.ANNES SMITH
Voorge18 omt8 voldoen aan die vereisteu vir die graad
Magistor in die Fakul tei t Lettero en Wysbegeert!
dep::[I"~e,;,entSosiologie, aan die Universiteit van die
.; . ....'.'
1.301' :)! Snon'
1984t1-
:-:_~~1
: ' ' .. i,
GEEN OMSTANDIGHEDE orr l);S
BIBLIOTEEK VERWYDER WORD NllS
(i) Voorwoord
By die voltooiing van hierdie verhandeling, is dit vir
my n voorreg om alle persone en instansies wat tot
die uiteindelike verwerkliking daarvan bygedra het,
van harte te bedank. Die naam van my
studie-leier, Professor Johann Strauss, verdien besondere
vermelding vanwe~ die geduld, wysheid en leiding wat
hy deurg~ans aan die dag gel~ het.
Dit is my innige wens dat die Almagtige God
hier-die nederige poging, sal kan gebruik in sy voorneme "om die volheid van die tye te ret:U, met die doel om alle dinge wat in die hemele sowel as wat op die aarde is, onder een Hoof in Christus te
verenig". (Efes. 1: 10).
Die skrywer.
WELKOM.
Junie 1976.
(ii)
I N HOU D HOOFSTUK 1 - INLEIDING BLADSY. 1 1 2 4 6 7 8A. Aanleiding tot die ondersoek.
B. Doel van die ondersoek.
C. Omvang van die ondersoek.
D. Probleme rondom die ondersoek.
E. Metode van ondersoek.
F. Aanbieding.
HOOFSTUK 2 DIE'
TElT VAN
BEGINSEL VAN
SOEWEREINI-IN EIE KRING AS VRUG
DIB CHRISTELIKE DENKE. Il
A.
Wetenskap en lewens- en wOreldbeskouing. 11P. Prinsipiële stelling~2me ten opsigte
van die wetenskapsbeoefening. 16
C. Die betekenis van die Christelike
lewens-en wêreldbeskouing tlewens-en opsigte van die
wetenskapsbeoefening. 18
D. 'n Christelike Kosmologie aan die hand
van die Christelike Wysbegeerte. 22
E. Die beginsel van soewereiniteit in
eie kring - Vrug van die Christelike
denke. 25
f. Soewereiniteit in eie kring,
enkap-tiese struktuurvervlegting en die
deel-gehe~l-skemao 31
HOOFbTUK 3 DIE STRYD TUSSEN
UNlVER-SALI.SME EN _.~NDIVIDUALISl\1E:
IN DIE' VROEËRE SOSIOLOGI 'JSE
TEORIE. 37
A. Die Sosiologie as wetenskap gebore in
die greep van die historistiese relati-visme.
B. Die Sosiologie op soek na n model.
37
(iii)
i) Die meganiese model.
ii) Die organiese modelo
iii) Die proses model.
iv) Bquilihrium-funksie-model.
Co Die stryd tussan individualisme en
uni-versalisme in die sosiale denke.
HOOFSTUK 4 DIE TRIOMF VAN DIE
LOGIESE UNIVERSALISME MODEHNE SOSIOLOGIESE SIONALISMB. SOSIO-IN DIE
FUNK-A.
Die belang van die sosiologiesefunksionalisme.
B.
Die betekenis van die sosiologiesefunksionalisme.
i)
Aksionisties. ii) Relasionocl. iii) Utilitaristies. iv) Teleologies. v) SistemiesQ vi) Universalisties.C. Die kategorie van die sosiale rol in sy
verband met die sosiologiese
funlcsio-nalisme.
D. Die vryheid-gebondenheid problematiek
as vrug van die sosiologiese dilefama.
HOOFSTUK 5 - DIE PRAKTIESE IMPLm/lENTERING
VAN DIE SOSIALE
UNIYEHSALIS-ME IN DIE KONTJMPORERE
vms-TERSE BESKAWING. 92
A. Die verband tussen wetenskap en
Werk-likheid onder humanistiese beslag.
i) Wetenskaplike beplanning.
ii) Sentrale boheero
47
5052
54 57 62 6263
64 67 6869
7080
83 87 92 95 95(i v)
iii) Tegniese integrasie.
iv) Uitskakeling van ontoepaslikheid.
B. Die kernprobleem.
i) Die gesag-vryheid problematiek.
ii) Struktuurwysiging.
C. Die sosiale welvaartstaat as
manifes-tasie van die sosiale universalisme.' 101
D. Wegbereiders van die antichris. 108
HOOFSTUK 6 - vN MOONTLIK. OPLOSSING
-iN CHHISTELIKE SOSIOLOGlE. 113
A. TI Christelike Sosiologie - in U Lig. 113
i) Skepping. 115
ii) Sondevalo 118
iii) Verlossing. 119
B." Die betekenis van bogenoemde gedagtes~n
opsigte van standpunte en pro bleme in die
gangbare Sosiologie. 119
i) Afbakening van die studieveld en
om-lyning van studie-objekte. 119
ii) Die identiteitsprobleem. 120
iii) Die
individualisme-universalisme-pro blematiek. 121
iv) Die sosiale denke en die
kontempo-rêre beskawingn 126
Co Tentatiewe beginsels vir die uitbou van
TI positiewe Christelike Sosiologie~ 128
i) Begrensing van eie studie-objek. 129
ii) Antropologiese stellingname. 129
iii) Die amp of rol as kanaal in
inter-menslike wisselwerking. 131
iv) Samelewingstrukture en die
klassifi-kasie daarvan. 132
96
96
979a
99
vi) Die samelewingsorde in terme van
die Christelike siening 134
( v)
v) Die belang en betekenis van die begrip
"gesag" in die Christelike beskouing 133
vii) Die "Kon.inkr-yk van God:; as die
sluitstuk van 'n Christus-gehoorsame
s8.I!lelewingo 136
BRONNELYS 140
BYLAE A - kernbegrippe 144
HOOFSTUK 1.
INLEIDING.
A. AANLEIDING TOT DIE ONDERSOEK.
Die huidige Westerse beskawing word gekenmerk deur 'n
oor-spanning van die gemeenskapsgedagte. Hiermee bedoelons
dat die aksent so swaar op die gemeenskap gelê word, dat
alle verskeidenhede dreig om ten onder te gaan; anders
gestel: die klem word so swaar op die "geheel" geplaas
dat daar vir die "dele" feitlik geen plek meer is nie.
Die kommunisme, byvoorbeeld, is rt s+aat.a- en
ekono-miese bestel waarin privaatbesit en individuele inisiatief
uitgeskakel word ter wille van die gemeenskaplike besit.
In hierdie sin verstaan ons "gemeenskap" wanneer ons poneer
dat die gemeenskapsgedagte oorspan word.
Onses insiens lewer die hedendaagse lewenspraktyk
genoeg-same getuienis daarvan dat die gemeenskapsgedagte wel
oorspan word~ Kommunisme is besig om nie alleen die
Oosterse magsblok in te palm nie, maar ook die
Afrika-state. In die Westerse lande sypel die kommunisme
al me er en meer langs fyn beplande weë .Ln, terwyl die lanT'
de wat tot dusver nog volhardend weerstand gebied het
teen kommunistiese infiltrasie? tog weer die weg tot
kom-munistiese oorname moontlik maak deur 'n sosialistiese
staatsbestel in n al ruimer mate toe te laat. Die
oor-spanning van die gemeenskapsgedagte word voorts duidelik
waargeneem in dia politieke en ander magte wat die
Ver-enigde Volke Organisasie homself al meer toe-eien.
Uit die houding van die Wêreldraad van Kerke blyk
die-selfde tendens onteenseglik.
Die oorspanning van die gemeenskapsgedagte vind egter
nie net in die werklikheid van ons huidige beskawing
plaas nie; ook die moderne wetenskap openbaar
dieself-de tendieself-dens. Die wetenskap is immers 'n poging om die
be-staande werklikheid teoreties te begrond deur die vrae
2
-Dit is verstaanbaar dat die Sosiologie (die
gcdragsweten-skap wat veral met die menslike gemeenskap te doen het)
hom primêr sal interesseer in die gemeenskapsgedagte.
Wanneer hierdie belangstelling egter ontwikkel in 'n
oorspanning of verabsolutering van die
gemeenskaps-gedagte ten koste van ander fasette van Gods skepping,
behoort daar TI gevaarteken vir die sosiologiese
weten-skapsbeoefening op te gaan.
Met die lig tot op hierdie stadium tot ons beskikkingg
lyk dit vir ons of die gemeenskapsgedagte wel in die
Sosiologie terdeë oorspan word~ en ag ons dit ook ons
roeping om in nederigheid iets van die gevaarteken
aan die Sosiologic deur te geeo Wanneer wetenskap en
werklikheid hom nie bevind op die weg wat God
uitge-stippel het nie, kan hy geen seën van God verwag nie;
trouens dan bevind hy hom algou op 'n weg van chaos en
lewensvernietigingo Na ons mening beleef ons al iets
van die chaos in die Sosiologie as T:·'etenskap,(asook
sommige ander wetenskappe) veel van die chaos en
lewens-vernietiging in die moderne kultuursituasien Na ons
mening is daar dan ook slegs één weg uit die probleme:
'n radikale terugkeer tot en gehoorsaamheid aan die Woord
van God. In hierdie studie wilons graag genoemde
pro-blematiek aan die lig bring, asook die b~lang wat die
Woord van God vir die problematiek hetg aantoon. Daarmee
het ons egter reeds aangeland by die doel van die
onder-soek.
B. DOEL VAN DIE ONDERSOEK,
Dit is ons oortuiging dat die huidige dililemma9soos reeds
kortliks beskryf is, gebore is uit die humanistiese
visie op die wetenskap en die werklikheid.
Nieteen-staande sy verregaande aansprake op neutraliteit en 'n
"objektiewe" visie op wetenskap en werklikheid, kan die
humanisme nooitaan ons 'n ware kyk op die werklikheid
3
-Die gevolg is dat onss wanneer ons gelei word deur In
wetenskap in die greep van die humanisme» voortdurend
met valse insigte en die probleme wat daarmee gepaard
gaan» te doen sal hêe
Die hipotese waarvan ons in hierdie studie uitgaan» is
dat die Sosiologie se "pr-oblemeli teruggevoer kan word
na die ontstaan van hierdie vakwetenskap in die greep
van die historisme as uitv+oeisel van die humanistiese
lewens- en wêreldbeskouinge Die Itprobleme19 waarna
ver-wys word, sentreer hoofsaaklik rondom die stryd tussen
individualisme en universalismes soos dit later uitvoerig
aan die lig gebring sal word. Ons hoop om aan te toon
dat die universalistiese inslag waardeur die Sosiologie
gekenmerk word (en wat deur ons reeds "die oorspanning
van die gemeenskaps gedagte il genoem i_s) teruggevoer kan
word na die genoemde historismoo
Op hierdie probleem van die gangbare Sosiologie het die
Bybel na ons oortuiging die antwoord. Die antwoord is
egter nie gemaklik ui t een of meer Bybel t cke e af te lees
nie~ Veeleer salons rekening moet hou met die sentrale
Boodskap van die Bybel self en bowendie.':1moet verstaan
dat dié boodskap vir die wo rk Likho i.d waarin ons van dag
tot dag loef (en ook met mekaar' saamleef) bedo el is.
Ons sal dus rekoning moet hou met die sentrale Bybelse
Grondmotief van Skepping, Sondeval en Verlossing deur
Jesus Christus in gemeenskap met die Heilige Gees, en
dan met behulp van In Chri stolike kosmolo gie di e
bete-kenis van die Bybelse Boodskap vir dio geskape werklik~
heid (ook die sosiale werkli.kheid) "ce pro beer Lnsion , By
hierdie Lá g , meen ons51 kom daar nic alleen oplossings na
vore vir die probleme waarvan ons reeds verneem het nie9
maar kan ons ook die ganse Sosiologie en die werklikheid
waarmee di t korrespondeen in In nuwe lig gaan si sn , Daarom
skroom ons ook nie om van ID "Christelike Sosiologie"
- 4
-paar fasette van die nuwe lig waarin ons die Sosiologie
en sosiale werklikheid kan sieny na vore te bring.
Ons wil egter beklemtoon dat ons in hierdie studie slegs
gaan pro beer om 'n paar fasette van die pro bleme en die
nuwe lig waarin ons dit kan sieny te dek - al glo ons dat
genoemde fasette grondliggend is. Ons moes dus die omvang
van die ondersoek steeds voor oë hou.
Die Christelike lewens- en wêreldbeskouing is so wyd soos
die lewe en die wêreld selfo Na ons mening behoort die
Christendom dan ook so gou moontlik te breek met die
valse gedagte asof die Bybel net te doen sou h~ met die
enger godsdienstige lewe soos kerkbesoek, Bybellees en
bidy terwyl die res van die wye lewe buite die
bemoeie-nisveld van die Bybel sou lê. Wat.in die onderhawige
tema dus van besondere belang is, is dat die "sosiale"
as faset van die skepping ook onder Bybelse beligting
staan. In die breedste sin bedoelons met "sosiale"
die feit dat mense met mekaar saamleef op aardey en wel
in n verskeidenheid van vorme soos die vo Lk , gesin, kez-k,
ensovoorts. Ook die skeppingsfaset van die sosiale word
dus geheel en al deur die Christelike lewens- en
wêreld-beskouing bestryk - al moet ons dit weer beklemtoon dat
alle sake wat hier aan die orde is~ nie sonder meer uit
Bybeltekse afgelees kan word nie, maar voortgesette
Christelike denkbaarheid veronderstel.
Die Christen is dus geroep om ook die sosiale terrein (die
saamleef van mense) teoreties by Bybelse Lig te sien.
Ons hoop om in hie~die studie aan te toon dat die
huma-nisme die moderne kyk op die sosiale werklikheid,
weten-skaplik in die Sosiologie verantwoordy vanuit sy wortel
beheers en van daaruit. die ganse terrein van die sosiale
bestryk. In die humanistiese lewens- en wêreldbeskouing
- 5
-verselfstandig. Omdat die mens langs hierdie weg uit sy
basiese verband ontheg word, lei sy teoretiese denke
hom tot TI skeefgetrokke kyk op die ganse werklikheid.
Alle wetenskappe wat hulle deur die humanistiese motief
laat lei~ sal dus met dié probleem te kampe hê. Die
valse wetenskaps~ en werklikheidsiening van die humanis~
.me wreek hom egter ook oor di e ganse terrein van die
S08io-logie. Op al die vlakke van die moderne Sosiologie sou
ons dus die spore van die humanistiese misleiding
kon aantoon"
Di t behoort egter duidelik te wees dat wio dit in een
leeftyd sou probeer doen, oor TI fenomenale kennis~ nie
alleen van die gangbare Sosiologie nie, maar ook van die
Bybel en sy volle betekenis, asook van die Christelike
Kosmologie sou moes beskiko Na ons mening sou dit ook
van 'n christen aanmatigend wees om dit te pro beer doen
en dan aan die einde van sy arbeid te probeer voorgee
dat al die moontlike fasette wel gedek is~ Hoeveel te meer
is dit onmoontlik om al die moontlike fasette van die
Sosiologie en die sosiale wer'cLi.khe.i d Christelik te
pro-beer belig in die omvang van TI studie soos hierdie nie?
Om die rede probeer ons in hierdie studie slegs sekere
grondgedagtes blootlêe Ons is egter daarvan oortuig
dat in die gangbare Sosiologj_e die gemeenskapsgedagte
oorspan word ten koste van die Chr.i.st.e.Lj.kabeginsel
van soewereiflit~,it i-:~ne~_.E?~~r?;'prS"Daarom beperk ons ons
in hierdie studie hoofsaaklik uaartoe om die aard en
be-tekenis van hierdie beginsel na vore te bring - in die
besonder soos dit van toepassinc kan wees op die
Sosio-logie as wetenskap en die huidige Westerse beskawing.
Ons probeer om ander aspekte van sowel die Sosiologie
as die Christelike Kosmologie slegs ter sprake te bring
in soverre dit die verband met die onderhawige tema.
raak. Aan die einde van die studie wilons egter 'n
6
-visie op die sosiale vrugbaar gemaak kan word vir die
Sosiologie in sy geheel.
D. PROBLEME RONDOM DIE ONDERSOEK.
Met hierdie ondersoek het ons ~ veld betree wat in die
gangbare Sosiologie haas onbekend en onontgin is. Die
eerste probleem waarmee ons dus te kampe het, is die
gebrek aan reeds-bestaande wetenskaplike materiaal
waarvan daar uitgegaan eE waarop daar voortgebou kon
word. Vanweë die greep van die humanisme waarin die
Sosiologie gebore is en ontwikkel het, kan genoemde
probleem maklik verstaan word. Na die beste van ons wete
is daar nog nie vanuit die Sosiologie self gepoog om die
studieveld Bybels te deurlig, en dan wel op indringende
wyse nie. Waar daar wel tentatief sodanige pogings
aan-gewend is, is daar reeds belangrike insigte gewin,l)
maar vrees ons, het ons tog per slot van rekening nie
veel verder gevorder as om slegs die implikasies van die
Christelike visie vir sekere fasette van die Sosiologie
wat meer op die p er-Lf'e ru e lo9 aan te toon nie.
Op wetenskaplike terreine buite die Sosiologie, is daar
egter betekenisvolle aanvoorwerk in hierdie verband gedo~no
Ons verwys hier spesifiek na die aandeel van die
Wysbe-geerte van die Wetsidee. (Ons ge bruik hierdie benaming
nieteenstaande die feit dat Dooyeweerd, die inougurator
van dié wysgerige sisteem, self kapsie daarteen maak.2)
Die rede waarom on3 op hierdie weg volhard, is omdat die
benaming reeds ingeburger geraak het en dit die
spesi-fieke wysgerige rigting onderskei van ander wysgerige
strominge wat ewe-eens aanspraak daarop maak dat hulle op
I
Christelike standpunt staan).
1) Vergelyk Cronj é, G. ~ R!'§ps,-j__n-S~iale-verband,Academ.ica ,
Pretoria, Kaapstad,
19b9.
2) Vergelyk Do oy ewe er-dj H; :_IJ ~ew Cri tiaue of,._TheorRti~al
Thought 9 '
lL'J0 Paris, Amáterdam, 195~,
(voortaan afgekort N.C.) .
7
-Hierdie Wysbegeerte laat hom radikaal en integraal bind
en lei deur die Christelike grondmotief van Skepping,
Sondeval en Verlossing deur Jesus Christus in
gemeen-skap met die Heilige Geeso Hier word die Bybel en sy
Lig onbelemmerd op die geskape werklikheid laat valp en
word dié Wysbegeerte dan ook in dié Lig beoefen.
Waar die Sosiologie met die tydelike geskape werklikheid
te doen het p is dit noodwendi gerwys op -n kosmologie aan~
gewys. Voorts: waar die Sosiologie basies met die mens
te doen het p is ditewe noodwendigerwys op n Antropologie
aangewese. Omdat die Wysbegeerte van die W~tsidee
kosmolo-gies "In U Lig" besig wil wees, het ons by genoemde
Wysbegeerte aansluiting gevind. Uit die aard van die saaK
moes ons dus in hierdie studie swaar aanleun teen die
Wysbegeerte van die Wetsidee en moes daar ook vir die
on-derhawige onderwerp van heelwat wysgerige literatuur
ge-bruik gemaak word.
In die VVysbGgeerte het ons ons egter bevind op 'n terrein
wat nie eintlik ons eie is nie. Ook vanuit hierdie gesigs~
hoek het daar om verstaanbare redes probleme opgeduik.
Wat hier aangebied word, maak dus ook om hierdie rede geen~
sins aanspraak op onweerspreekbaarheid en finaliteit nie.
Dit moet eerder gesien word as die voettastende soeke na
TI weg wat miskien later met veel groter oorgawe bewandel
kan word.
E ~ MRT.OD:S.VAN ONDERSOEK.
Die aard van hierdie studie leen hom uitstekend daartoe
om aan die hand van sosiologiese vakliteratuur te werk
te gaan. Met verwysing na wetenskaplike werke wat oor
die sosiologiese teorie verskyn hetp salons probeer
aan-toon hoedat die gangbare Sosiologie die neerslag van die
8
-Om hiertoe te kom, sal egter steeds rekening gehou moet
word met die ontwikkelingsgang in die sosiologiese teorie
s el.f ; Daarom probeer ons om so bondig moontlik die ho
cf--momente in die ontwikkelingsgeskiedenis van die
Sosiolo-giese teorie weer te gee~ Uit die aard van die saak is ~
ons ook hiervoor aangewese op die toepaslike en bestaande
vakliteratuur. Uit die aard van die saak het ons hierin
gekonsentrJer op die werke waarin die
individualisme-universalisme-problematiek in die sosiologiese teorie
duidelik na vore tree.
Waar die stand van die huidige Sosiologie, sowel as die
ontwikkelingsgang daar van , kri ties beoordeel word aan die
hand van die Christelike Wysbegeerte, is dit voor die hand~
liggend dat ons ook van wysgerige vakliteratuur gebruik
maak - en dan veral van die literatuur wat direk met die
"Wysbegeerte van die Wetsidi;\e"gemoeid is.
In dié proses moet daar noodwendig geselekteer word, In
die studie konsentreer ons dan ook op die fasette van sowel
die sosiologiese teorie as die Wysbegeerte van die Wets~
idee wat die onderhawige tema raak. Om die rede is ons
aandag hoofsaaklik toegespits op die wetenskaplike
verant-woording van die samelewingstruktuur in die Sosiologie
(byname die deel-geheel-skema wat daarin verklank word)
en word daar na ander fasette van die Sosiologie (soos
die afgrensing van sy studieterrein; die "Ldant.it eit.epr'o»
bleem" ensovoorts) slegs verwys om aan te toon dat die
Sosiologie op vele fronte mst probleme te kampe het omdat
die beginsel van soewjreiniteit in eie kring grotendeels
negeer worda
F. AANBIEDINGo
Aangesien die beginsel van soewereiniteit in eie kring
dwarsdeur hierdie studie as die deurslaggéwende kriteriu~
fungeer, en hierdie beginsel alleen by Bybelse Lig gesien
kan word (dus gedra word deur die Christelike
9
-hierdie beginsel bekend - tesame met die standpunt ten
opsigte van die beoefening van die wetenskap waarmee dit
saamhang en konsekwensies wat dit het ten opsigte van die
kosmologie waarmee ook die Sosiologie te doen het.
In die derde hoofstuk probeer ons aantoon hoedat die
gang-bare Sosiologie juis vanweë die miskenning van hierdie
beginsel die afbakening en kensketsing van sy eie
studie-gebied nie kon raakvat nie~ Die Sosiologie het naamlik
ontstaan in die greep van die humanistiese grondmotief
wat7 vanweë die immanente aard daarvan, die Sosiologie
gedwing het om in een of ander aspek van die tydelike
werklikheid sy oorsprongs- en verklaringsbeginsel te
vindo
Dit weerhou die Sosiologie in die allereerste plek
daar-van om TI helder uitsig te verwerf van sy eie plek en
studiegebied; daarom moes die Sosiologie voortdurend
"mo de.Ll.e" leen van ander wetenskappe om sy eie
studie-veld op di~ lees te skoeio Daarmee wilons nie beweer
dat die Sosiologie die enigste vakwetenskap is wat
mo-delle van ander leen nie. Ewe min wilons daarmee beweer
dat die leen van modelle in alle gevalle
ongeregver-dig is. Met die leen van genoemde modelle het die Sosio,
logie egter pro beer om sy studiege bied te konstrueer
na analogie van ander vakwetenskappe -- en daarmee bewys
dat daar nog nie tot TI helder besef van TI eie
studiege-bied geraak is nie. Voorts roep die werklikheidsaspek
wat verabsoluteer is en tot oorsprongs,,· en
verklarings-beginsel verhef iS7 altyd sy teenpool op en wreek hom op'
laasgenoemde e Ditveroorsaak 'n onrustige swaai tussen
twee antipodes in die stryd om dominansie in die
weten-ekap s beo ef ening , Die Sosiologie sou hierdie stryd leer
ken aS die stryd tussen die individualisme en die
uni-versalismeo Hierdie stryd loop soos TI goue draad
dwars-deur die ontwikkelingsgeskiedenis van veral die vroeëre
..,. 10
-In hoofstuk vier toon ons aan dat diG universalisme
uit-eindelik tog weer die oorwinning behaal in hierdie stryd
om primate. Die moderne universalisme vind sy beslag
in die sosiologiese funksionalisme, met sy uitvloeisels
in die moderne sisteemteorie, die kategorie van die sos~ale
rol in die vryheid-gebondenheid-problematiek.
Hoofstuk vyf wy ons aan 'n kort bespreking van die sosia+G
universalisme in ons moderne beskawing waarin die
ge-meenskapsgedagte oorspan word. Die praktiese gevare
wa.ar-t oe die humanistiese werklikheidsiening ons ver «
lei, kom hier ter sprake.
In die sesde hoofstuk (waarin tegelyk ook 'n
same-vattende gevolgtrokking aangebied word), word die
uitsig wat ~ Christelike Sosiologie ons bied,
aangedui.
Omdat 'n groot gedeel te van die begripsapparatuur
wat in hierdie v0rhandeling gebruik word uit die
Wysbegeerte afkomstig is, en daarom waarskynlik
minder bQkend is, word sommige kernbegrippe onder
~ afsonderlike byla0 (Bylae A) kortliks omskryf.
Hierdie bylae word ná die opgawe van
ger8adpleeg-de bronne aangetref.
11 -HOOFSTUK 2. DIE BEGINSEL VRUG VAN VAN SOEWEREINITEIT IN EIE
DIE CHRISTELIKE DENKE
KRING .AS
A. WETENSKAP EN LBWENS.- "WN WERELDBESKOUING •
Dit wil voorkom of daar uiteindelik in die akademiese
wêreld afgehandel is met die mi te van 'D apriori~lose
we-tenskaps beoefening. John Madge gee op 'D kernagtige wyse
daarvan blyke dat hy van dié waarheid kennis geneem het:
"Every philosopher today agrees that we cannot learn
about the world without enlisting the help of our'
senses. But all philosophers~ except for a few fanatics1
are by now also reconciled to the fact that we cannot mak~
use of our sense experiences without adopting certain
presuppositions - or a priori truths - which can never
be verified by appeal to the senses1 and they accept the
view that ultimately therefore empirical truth itself rests
on these presupposi t Lons " ~l)Van hierdie feitsal sosioloë
en wetenskapsbeoefenaars deeglik kennis moet neem. Grond~
vrae na die aard van die SOSiologie as wetenskap dwing
ons daartoe.
Daar heers algemene konsensus oor die feit dat die
Sosiologie as wetenskap te doen het met die menslike
samelewing. By die nadere presisering van hierdie breë
omskrywing1 gaan die paaie van sosioloë egter dikwels
uiteen. Ons volstaan met die volgende omskrywing van die
Sosiologie om bogenoemde stelling arul die hand daarvan
te belig: die Sosiologie is i1die wetenskaplike ondersoek~
beskrywing en verklaring van die wisselwerking tussen
mense, asook die gepatroneerde ordelikheid waarin hierdie
wisselwerking sigself manifesteer"o 2)
1) Madge1 John:
2) Roode1 C.D.
The Tools of Social Science,
Longmans, Green and Co. Ltd., London,
1963, P.3.
Inleiding tot die Sosiologie~
- 12 ~
Uit hierdie omskrywing is dit reeds duidelik dat die
Sosiologie n wetenskap is. As wetenskaplike beeig-we es
moet die Sosiologie dan ook onderskei word van die
voor-wetenskaplike kennis, of naïewe ervaring. In die naïewe
ervaring beleef ons die werklikheid wat ons omring in sy
samehangende totaliteit. Wanneer ons vanuit die naïewe
ervaring die sosiale werklikheid beleef, onderskei ons
daarin reeds sekere groeperinge van mensep byvoorbeeld
die huwelik, gesin, kerk, staat ensovoorts" Om hiordie
groeperinge wetenskaplik te gaan bestudeer, vereis egter
In ander benaderingswyse wat weliswaar ons naïewe kyk op
die werklikheid tot grondslag het, maar wat die objekte van
ons ondersoek abstraheer of uitlig uit die samehangende
totaliteit waarin ons dit beleef om die wetenskaplike
aandag dáárop te konsentreern Wie hom met ander woorde met
die "sosiale" in terme van ons definisie van die
Sosiologie wil besighou, moet die Hwisselwerking tussen
mense, asook die gepatroneerde ordelikheid waarin
hier-die wisselwerking sigself manifesteer" wotenskap.li.k
aan-wys as TI gegewene wat tot die ondersoekbare in hierdie
werklikheid behoort en dit voorts afbaken en omgrens
-dit asOt ware op TI voetstuk plaas om dit wetenskaplik van
naderby te beskou.
Uit die aard van die saak plaas hierdie
abstraherings-proses die wetenskap voor sy grondprobleem, want in die
fokus op n spesifieke aspek van die werklikheid moet
daar nou gesê word waarin die eiendomlike van diê
spesi-fieke aspek bestaan, hoe sy samehang met ander aspekte
verstaan moet word, ensovoorts.
Ook die Sosiologie word in hierdie abstraheringsproses
voor sy grondvrae geplaas. 'n Vae belewing van die
totali-teit van menslike saamlewe met sy groepering soos ons dit
in die naïewe ervaring beleef, word nou onvoldoende. Die
13
-samelewing; wat is die aard van elkeen van die groeperings;
hoe hou hulle verband met mekaar, en watter invloed oefen
hulle op mekaar uit? Dooyeweerd stel dan ook die
grond-probleem van die Sosiologie soos volg: VIDe grondprobleem
der sociologie? die de afbakening van haar eigenlijk
onderzoekingsveld raken1 blijven die van die typische
totaalstructuren der samenleving en haar onderlinge
betrekkingeno De bedoelde typische structuren bepalen
1)
de geaardheid der verschillende samenlevingskringen."
Strauss vat dieselfde gedagte soos volg aaams ~iWat
is die aard en die samehang van die sinverskeidenheid
wat ook in die menslike samele~ing tot openbaring kom
en wat deur die wetenskaplike denkhouding teoreties
uit-eengestel word? Dit wil sê? onder watter grondnoemer
word die verskeidenheid sosiale betrekkinge tuisgebring?" 2)
Du Preez voeg die baie belangrike grondvraag na konstante
strukture in die samelewing hierby wanneer hy vier
grond-vrae vir die Sosiologie formuleer, tewete~
lo die vraag na die verhouding tussen die onderskeie
samelewingsverbande en die kosmiese ~etscrde;
2. die vraag of die betrokke samelewingsvorbande
kon-stante strukture vertoon; dit wil sê of huwelik?
gesin? ensovoorts elk ~ onherleibare eie-aard het
wat konstant bly te midde van die wisselende vorme
waarin huwelik? gesin9 ensovoorts hulle in
ver-skillende kulture en tydperke openbaar;
3. die vraag na die onderlinge verhouding tussen die
samelewingsverbande; en
1) Dooyeweerd, H. 'y.erkennill@.l}_in_diEL.JVi~s begeerte. de
Sociologie ~~ de re~htsgeschiedenis.
Buijten en Shipperheijn9 Amsterdam?
19629 p. 80.
W.vsbege.er'teen VakwetenskaE, Sacum
~a 14
-4. die vraag na die diepere eenheid en oorsprong van
die onderskeie verbande. 1)
Die belangrike tweede grondvraag wat du Preoz onderskei,
Sou soos volg geformulGer kon word: wat is die blywende
Iliets" in byvoorbE:eld die gesin wat ons die gesin in
elke samelewing en kultuur (hoe gevariëerd oOkal) laat
herken as die _ggsin? Dit is die vraag na die identi tei t
van die gesino2) Waarin vind ons met ana.Gr woorde die
identiteit van die gesin gewaarborg sodat ons hom,
al-hoewel hy telkens in 'n ander gedaante verskyn, tog
as gesin herken? Hier het ons te do er; met een van die
grondprobleme van die Sosiolog.i.e waarmee die
immanen-siestandpunt die meeste moeite h et , Dá c feit is dat hi.er-,
die grondvraag hom nie laat baantwoord sonder die
aan-lê van norme nie - norme wat d9ur clie Skepper aan sy
skepping gegee is en onveranderd b2_y vir solank hierdie
wêreld bestaan,
Daar is seker veel meer dergelike vrae wat tot die
kate-gorie "grondprobleme van die Sosiologie" toegevoeg kan
wordo Ons volstaan egter hiermee met die bedoeling om
aan te toon dat geen Sosiologie as we t.enakap kan
funk-sioneer sonder om Ian 'n kosmologiese en au tr-opoLo g.ies a
basis gebruik te maak nie 0 Mede as gevolg hiervan is die
sosiologiese wetenskapsbeoefening dan ook altyd
onlos-maaklik verbind met die lewens~ en wêreldbeskouing van
die beoefenaar daarvan. Immers: ons siening van die
werklikheid sal tog seersekerlik meespreek in die beeld
wat ons van die samelewing met sy groeperinge het.
Meer nog: ons kyk op die .~~?. sal ten diepste bepaal
hoe ons hom gaan sien waar hy met sy medemens in
inter-aksie betrokke raako
2) Vergelyk Kalsbeek, L.
Die Grondprobleem van die
~SO'STOIogTë;-p0t che fs tro orn,
p. 1 - 2o--~
pie Wij.ê__begeertc_ der Wetsidee,
Buijten en Schipporheijn,
Amst -:,'dam,1970, p.179
vir identiteitsvraago
2) Vergelyk Kalsbeek1 Lo
3) Vergelyk Roode, C.D.
op. eit., p , 40 - 41.
- 15 ....
Cronjé verklaar in die verband: 11 •••••• Daardie
same-lewing is menslik1 en daarui t volg dan ook dat 'n
bepaal-de mens~begrip in die beoefening van die Sosiologie van
fundamentele belang geag moet wordo Vandaar datg vir
my altans? die sentrale vraag in die Sosiologie is:
Wat is die mens en wie is die mens en wat is die aard
~~ sy problematiek~l)
Hierdie vraag hang saam met die lewens- en
wêreldbe-skoulike visie wat dis ondersoeker op die werklikheid
het. Die Sosiologie kan dus nooitop 'n algehele "0
bjek-tiewe" grondslag beoefen word nie9 dit wil sê wanneer
objektiwiteit in die sin van die aprioriloosheid
verstaan word~ Objektiwiteit in die sin dat daar
gepoog word om so waarheidsgetrou as moontlik te wees?
met ander woorde wetenskaplike eerlikheid, is egter 'n
geldige wetenskaplike eiso Lewens- en wêreldbeskoulike
grondaanvaardings sal telkens die wetenslcap Li ke
be-sinning deurspoelo Kalsbeek vestig die aandag daarop
dat elke mens in sy denke en handeLi.nge gedryf word deur
diepe motiewe wat soms (meesal) onbewus :funl::sioneer
en vra dan die vraag of ons wetenskaplike denke d.an
n uitsondering sou wees~ 2)
Ons moet dut dus aanvaar dat die neerslag van genoemde
motiewe ons sosiologiese nadenke ten sterkste sal
beïnvloed. 3)
16
-B. PRINSIPIELE S~ELLINGNArJIE TEN OPSIGTE VAN DIE
WETENSKAPSBEOEFENING.
Dit is egter nie slegs die sosiologiese grondvrae self
wat ons tot hernude besinning oor dié wetenskaplike
bedryf roep nic, maar ook ons
lnnerlik£_geloofsoor-tuiging. Die Calvinistiese geloofshouding was nog
altyd daardeur gekenmerk dat hy alles as religieus
bepaald sien. Die Calvinis aanvaar dus dat die ganse
skepping in al sy fasette op God as sy Oorsprong betrek
iso Alleen wanneer die skeppingsfafJette in hul
betrok-kenheid op God waargeneem word? kan In juiste blik op
hul ware aard verkry word" Hierop is die wetenskaps~
beoefening geen uitsondering nie. In die Calvinistiese
denke speel die feitdat die God van die Skrif In
Soe-wereine God is In geweldige belangrike roL, Hy is die
A bsolute Middelpunt om Wie letterlik alles draai 0 Alles
is daar ter wille van Sy lof~ eer en verheerliking
-ook die wetenskapsbeoefening~ Gepaardgaande hiermee
aan-vaar die Calvinis die beginsel van o~Sola Scriptural!
onvoorwaardelik. Immers: die Vrymagti.ge God het in sy
Woord gespreek~ en daarom moet die mens luister en
g eho or-aaam; In die Yhoord kom die eis tot ons orn, of
ons eet en drink of enigiets dor'!'19ditte doen tot
ver-heerliking van God (1 Kor. lO~31). Aangegryp deur die
Gees van Gehoorsaamheid? leef daar in die hart van die
Calvinis die passie om dié bevel te gehoorsaam - ook
in die Wetenskapsbeoefening!
Natuurlik besef die Calvinis ook dat alleen diegene wat
deur die geloof Hin Ch r-i.stu s " .is , in hierdie passie kan
deel" Hierdie wete maak hom nie hoogmoedig nie9 maar
juis beskeie omdat hy deur genade in Christus deel
gekry het. Sy eie lewenshouding word van begin tot
end daardeur bepaal dat hy in Christus is en in Hom
opnuut gehoorsaam gemaak iso Hy weet egter ook dat daar
ander is wat anders dink. In die verbygaan wilons
17
-Skrifgetroue Christendom verstaan.
Op Calvinistiese standpunt is dit dus duidelik dat die
Christen hom in sy wetenskapsbeoefening deur die Woord
van God beheers laat word. Dit beteken nie dat die
Heilige Skrif tot handboek van die wetenskapsbeoefening
gemaak word nieo OnS vind geen pasklare Biologie of
Sosiolagie in die Skrif nie - nie eens n pasklare
Teologie nie! Wetenskap is en bly E_lenslike denkarbeid ..
Wat egter wel aanvaar moet word, is dat die Bybel die
grondverhoudinge waarin die wetenska~ beoefen word,
blootlê. Die Woord is m lamp ook vir die (akademiese)
voet en TI lig ook op die (wetenSkaplike) pad? Ps. 119:105p
Die Woord is die Openbaring van God aangaande Homself
in sy bemoeienis met hierdie wgreld waarin ons met feite
soos die saamleef van menSe te doen heto
In Sy Openbaring aangaande Homself9 val die Lig
deeg-lik op hierdie wêreld aR die stramien waarop Hy sy
bemoeie-nisse weef. In Sy Selfopenbaring onthul God aan ons
dat Hy hierdie wêreld (waarin ons ordelik en
gepatro-neerd met ons medemens saamleef) gemaak het en di t nog
steeds deur Sy Wet onderhou; dat hierdie wêreld in die
sonde gedompel is tydens die hiotorj.ese sondeval in
Adam; en dat Hy nou verlossend en herskeppend in hierdie
wêreld besig is in Christus Jesus en Sy Geeso
Nou is dit so dat die wetenskap hom besig hou met
gegewens in hierdie wêreld waarna so pas verrJys is;
hierdie kosmos wat deur die Skrif belig word. Ons hoop
om aan te toon dat dit wat die Woord van hierdie kosmos
sê, van deurslaggéwende betekenis vir die
= 18 -.
C.
-~
DIE BETEKENISEN WERELDBESKOUING TEN OPSIGTE VAN DIE
WETENSKAPSBEOEFENING.
As die Lig van die Woord dan op die kosmos va19
wat "sien" ons?
Allereers moet ten sterkste beklemtoon word dat
hier-die kosmos in TI sekore verhouding tot God staan - die
verhouding van Skepper teenoor skepsel; Oorsprong
teen-oor afhanklike. God is geen deel van Sy skepping nie9
maar daarbo verhewe. Miskien word dit wat ons bedoel die
beste openbaar in Rom , 11~36~ "V/ant uit Hom en
deur Hom en tot Hom is alle dingso Syno is die
heerlik-heid tot in alle ewi gheLd ", UitHom is alle dinge; di t
wil sê Hy is die absolute Oorsprong van alles wat iso Ons
mag dus die verklaringsbeginsels van skoppingsgegewenhede
nie in die skepping self soek nie. Ons hoop om later
aan te toon dat juis die aanvaarding hiervan die
Sosio-logie as wetenskap van vele valstrikke kan bewaar,
en tegelyk veel verheldering kan bring in sake waarmee
tot nog toe oneindig veel moeite ondervind iS9 soos die
afbakening van sy eie stu d.ieve Ld , die omakz-yw.ing van
sy studie-objekte en die stry~ van die universele
teen-oor die individueleo As die God
.3.~I.
Wie alle dinge iS9is Hy ook die Een wat alle dinge deur sy Wet onderhou en
sodoende die skeppingsorde hano.haaf9 vo Lgans Pe0 119: 90:
ilU trou is van geslag tot geslag9 U het die aarde
bevestig en di t bly staan. Volgens U verordeninge bly
hulle vandag nog staan9 want alle dinge is U knegte".
Met behulp van die ChrisUilikekosmologie wilons later
graag aantoon dat ook hierdie Skrifwaarheid vir die
wetenskap van onskatbare wearde iso Ons sal verneem dat
God aan elke lewenssfeer TI eie-aard gegee het, met wette
of norme wat die kontinue funksionering daarvan waarborg.
Deurdat Hy elke lewenssfeer met Sy eie wette in stand
hou, word die skeppingsorde (waarsonder geen lewe en geen
Waar die wetenskapsbeoefenaar nie van hierdie
vertrek-punt uitgaan nie9 stel hy hom op die sogenaamde
19immanen-sie~standpuntH9 dit wil so: hy probeer om die raaisels
van die werklikheid van binne uit te ontrafel. Waar
die Sosiolagie hom op hierdie standpunt stel9 word
hy voor n warboel van onoplos bare pro bleme geplaas 0 Ook
as die God tot Wie alle dinge is, is Hy die Sin van die
ganse ge~tap~o Alles wat tot die geskapene behoorty
is onrustig in sigself on wys voortd.urend h een na Hom
ter wille van Wie di t ces t.aan, Dit is 'n Goddelike eis
dat ook die wetenskap God7erheerj_j_kend moet wees~
Ook die beoefenaars van die Sosiolagie sal dit dus moet
onthou: hierdie werklikheid waarmee ons besig iS9 is
'n afhanklike werklikheid wat heenwys na Sy Sin. Niks
in hierdie werklikheid mag daarom verabsoluteer of
ver-goddelik word deur dittot oorsprongs·· of
verklarings-beginsel te verhef nie. Die wetenskap wat dit wel doen,
loop hom vaa teen 'n onrustige war-boeL van pro bleme e
Di t dan wat be tref die ve r-houdi.ng Gcd--kosmo s soos die
Skrif dit belig"
Ons moet nog opmerk dat die aanvaarding van hierdie
Bybelse waarhede ons laat aanland by die sogenaamde
t rans cndens.ie-e candpunt in Clio wetenskap - toenoor die
sogenaamde Lmmanens ic-etandpunt c D.5_eChristelike
tran-sendensie-standpunt beteken nie alleen. dat die
werklik-heid se Sin homself transendeer nie, maar ook dat
die regte blik op die werklikheid alleen van HBo"
te verkry is - dit wil sê dat die mens in die greep
van Gods Woordopenbaring na die skepping kyk. Hier kry
ons ook te doen met die soeke na 'n sogenaamde "Ar ch.i-,
medespunt vr in die Wys begeerte. 1) Die wetenskaplike
soek na 'n staanplek vanwaar hy 'n geheeloorsig oor
die bestudeerbare werklikheid kan kry e- Sonder so 'n
geheeloorsig kan hy nie sy vakgebied behoorlik afbaken
- 20
-nie en loop hy bowendien gevaar om die gebied waarmee
hy besig is tot die een en die al te verhef en alle ander
vakgebiede daaruit te verklaar. Op Bybelse grond aanvaar
ons dat die Christelike denkgemeenskap "Ln Christus" so
'11 Archimedespunt vind omdat ons vanuit die hart deur
die Gees in Christus ingeënt is soos die loot in die
wynstok. Die Christus-herbore hart kan dus in die Greep
van Gods Woord en Gees r'vanbo " afkyk om '11 totaalbeeld
van die werklikheid te verkryo
1)
Die tweede grondverhouding waarbinne die wetenskap
homself afspeel en wat deur die Skrif belig word, is
die intra-kosmiese verhoudinge self. Ons sou die vraag
kon stel: as die Woord sy lig op die kosmos laat val
en ons vanuit die Archimedespunt na die beligte kosmos
kyk, wat sien ons? Dit is dUF 'n vraag na die
sinsamehagg in die kosmos selfo Kortliks is die
ant-woord hierop: die kosmos word openbaar as '11 samehangende
verskeidenheid. Dat hierdie vraag en die antwoord
daarop vir die wetenskap van onontbeerbare betekenis is,
is voor die handliggend. Immers: die wetenskap grens
sy stUdiegebied binne hierdie beligte werklikheid af
en doen ondersoek na gegewenhede wattot hiordie
werk-likheid behoort.
Nou is dit so dat ons reeds in die naïewe ervaring al
bewus is van verskeidenheid in die kosmos, asook dat
onderskeie dinge op so TI wyse met mekaar vervleg is dat
daar ri wonderbare samhang opgemerk WOL do Ons is daarvan
bewus dat die gesin iets anders is aS die kerk: die
skool iets anders is as die staat. Tog besef ons dat
gesin, skool, kerk en staat op Gen of ander wyse aan
mekaar verbonde is en saamwerk.
21
-Die Bybel leer die eie-aard waarin dinge geskep is en
bestaan baie duidelik .- veral in die skeppingsverhaal
van Gen. Spier verklaar "Dat dit souvereiniteitsbeginsel
in laatster instantie aan de Heilige Schrift is
ont-leend, kan moeilijk worden betwijfeld. WGl zijn
er geen teksten, die dit beginsel woordelijk
uitspre-ken, maar het is de doorlopende lijn in de
Woord-openbaring. Het zegt voor ons reeds veel, dat God alle
dingen naar hun aard geschapen heeft. Ook is het van
belang er op -Ce letten, dat in Israel de ambten van profeet,
priester en koning tegen elkander waren afgegrensd.
Voorts moeten we niet voorbijzien, dat de Heiland _
toen Hij op aarde was - weigerde om als rechter op te
treden; dat de apostelen zich niet ambtelijk mengen
in zaken van de overheidr noch zich uitspreken over het
of niet gewenste van de toestand van slavernij, die toen
bestond. Zij verkondigen slechts het Woord van God,
dat zonder twijfel wel grondbeginselen bevat voor heel
het menselijke samenJeving, maar dat aan de kerk de
roe-ping niet geeft om positieve normen vast te stellen
voor de interne kring van het gezins18ven, het
staats-leven, het bedrijfsleven, ensovoortsol) Ondertussen
waarsku Deuteronomium 22:
5, 9,
10 en 11 ons daarteenom nie ongelyksoortige dinge saam te voeg nie; dit wil sa:
in die skepping van God moet die verskeidenhede
ge-handhaaf bly! In I Kor. 12 word die praktiese beteke~
nis van die verskeidenheid in die eenheid vir die
gemeente beklemtoon.
1) Spier, J.M. InleidiEB ~~~w~sbegeerte der Wetside~,
J:1.I':'" Kok, •
0,
Kampen,T9""?éJ;"
po530
'
Wanneer ons nou wetenskaplik oor die samehangde ver~
skeidenheid in die kosmos wil nadink, salons ons moet
laat lei deur 'n Kosmologies wat sy ondersoekveld
liin die Skrifligl' sian , Aangesien die Wys begeerte van
Herman Dooyeweerd na ons mening die Calvinistiese
- 22
-hierdie Filosofie laat leio Dit behoort reeds duidelik
te wees dat die aard van ons geloofsoortuiging
(Cal-vinisties) ons in hierdie rigting beweeg. In die Calvi~
nistiese Wysbegeerte word daar onder andere erns gemaak
met die feit dat God die Sin en Oorsprong van die ganse
geskapene is9 asook met die eis van ~'Sola Scriptura" 0
~ Ander wysgerige Calvinistiese sisteem wat vir
Suid-Afrika relevo.nt is 9 naainlikdié van H.G~_Stok~9 be'~
vredig ons om verskillende redes nie. Die belangrikste
rede is daarin geleë dat Stoker die wetenskap vanuit
drie lib.l.ikr-Lg't i.nge" wil benader~ die Teologiese, die
Filosofiese en Vakwetenskaplikeo Stoker vat sy bedoelinge
in dié verband soos volg saarnr "Byvoorbeeld: as
iemand godsdiens, die sedelike, kuns, die psigiese,
lewe ensovoorts, ondersoek en hy sien dit in respecto
Dei, is hy met Teologie besig9 sien hy dit in sy
ver-houding tot die kosmiese totaliteit, beoefen hy Wys~
begeerte9 en sien hy die gegewens van eenvan hierdie
kringe in hul besonderheid en besondere verhoudings,
dan is hy met 'n vakwetenskap bosi.g,il 1) Hierop sou ons
graag wou vra: eis die religieuse bepaaldheid van ons
Calvinistiese denke dan nie juis dat ons onder alle
omstandighede alles in respe~ sal sien nie?
Aangesien hierdie driedeling ten grondslag van Stoker se
ganse wetenskapsopvatting lê, bevredig sy benadering tot
die wetenskap volgens ons beskeie mening~ nio.
Do aN CHRISTELIKE KOSMOLOGIE AAN DIE HAND VAN
DIE CHRISTELIKE V~SBEGEERTE.
In ~ kort uiteensetting van wat ons onder Christelike
Kosmologie verstaan, slui t ons dus ten nouste aan by
die beskouinge van Dooyeweerd en sy navolgerso
Oorsprong en Rigting, Tafelberg
Uitgewers, Kaapstad,
1967,
Band=
23 ~
Die feitdat die woord "koarnoe " vir die geskape werklik=
heid gebruik worel~ dui al aan dat daar in die werklikheid
van 'n sekere orde of wetmatigheid sprake is& Die
Griekse woord Hkosmos1V beteken dan ook orde of reol=
maat en staan as sodanig teenoor die "chaos 119 die du.i
s-tere, ongevormde wanordelike. By Bybelse lig het ons
hierdie orde reeds leer ken as m orde wat voortsprui t
uit die feit dat God hierdie werklikheid deur Sy wette
onderhou e
.Aangesien die Wet in die gedagtegang so 'n belangrike
rol speel, salons Gers vir TI oomblik daarby moet
stil-staane Ons sal eerstens moet onderskei: die Wet as
geopenbaarde Wil van God aan Sy skepping. In hierdie Wet
druk God, wat Skepper is en daarom eiendomsreg op Sy
skepping het~ uit wat Hy van Sy skepping verwago Hierdie
Wet kan ook die "Konstitusie van die Verbond;' genoem
word en vind as sodanig konkrete vergestalting in
die Dekaloog of Tien Gebooie. Hierdie Wet is op TI hele
paar plekke in die Skrif saamgevat as die eis om die
Here ons God lief te hê met ons hele hart, siel, verstand
en al ons kragte, en om ons naasto lief te hê soos
onsself 0 ~rWetltkan egter ook in 'n tweede sin verstaan
word as "ko smi.ese wetsorde ", Hier moet egter na ons
mening onderskoi word, Inaar nimmer geskei word nieo
Die Wet as kosmiese wetsorde slaan op die wette en
norme wat God asvt ware in Sy skepping ingelê het waar~
volgens Hy die skepping ordelik onderhouo Ons haal Kock
aan om te verduidelik wat bedoel word: "Daar kan
naamlik met goeie reg in tweërlei sin van die wet van
God gesrreek word: Daar is in die eerste plek die wet
van God in die sin van sy geopenbaarde Wil. In die
bedeling van die sonde kom dit na ons deur middel van
die besondere Openbaring of Woordopenbaring soos tans
vasgelê en verduursaam in die Heilige Skrifo Ons het
hierin te doen met Goels verbondswil, soos wat dit in
die verskillende fases van die genadeverbond aan sy
= 24
-van die wet van God in die sin van die wetsorde wat geld
vir die kosmos, vir die geskape heelalo Hier kryons
onder meer te doen met wette vir getal, ruimte, lewe,
denke, die estetiese ensovoortso Hierdie wette word
nie as sodanig en om hulleself ontwil in die Heilige Skrif
aan diG mens gegee nie. Hulle moet afgelees word uit
die werko van Gods hande.1i 1)
Dit moet op hierdie stadium reeds duidelik weos dat,
wanneer da~rby Bybelse Lig oor die kosmos en sy verhou~
ding tot God besin word, ons dit as 'n baie sterk
uit-gangspunt moet aanvaar dat daar 'n onderskeid is tussen
God en die kosmoso God is geen deel van die kosmos nieo
Hy is daarbo verheweo Hierdie 'waarheid druk die
Wys-begeerte van Dooyeweerd uit deur te poneer dat die Wet
die grens tussen God in die kosmos iso 2) Dit beteken
dat God nie onderworpe is aan die wette wat Hyself vir
die kosmos daargestel het nieo Hyself onderhou die
kosmos deur dia wet in Christus.
Van die uiterste belang vir ons onderwerp, is om te
besef dat die Wet waardeur God sy skepping ordelik
onderhou (kosmiese wetsorde) in die tyd die vorm van
verskeie "mo da.Ii,tei te" aanneem. Dit is aspekte of avns-.
wyses van die tydelike werklikheid. Die Christelike
Wysbegeerte het reeds vyftien sulke modaliteite
onder-skei. In hierdie modaliteite is dan die onderskeie
wette wat God aan die verskillende fasette van sy
skepping toegeken het, weergegee. Dit wil sê: aan
die VIterrein" of aspek van die getal (as
skGppingsge-gewe) is sy Gie wette gegee waardeur die ordelike ver=
loop van sake in die getalswêreld gewaarborg wordo So
is ook aan die aspekte van ruimte, bewegine, die fisiese,
1)
Kock, P de Bo : Christelike Wysbegeerte m Inleiding~acum Bpk., Bloemfontein, 1970, po 15~
Vergelyk Spier, JoM. opo cito, po
39.
- 25 ~
die biotiese en die pSlglese (as kante of fasette van die
skepping) hul eie wette gegee waardeur sake in hul eie
gebiede ordelik onderhou wordo
Tot die kategorie van die kosmiese wetsorde behoort
voorts die onderskeie norme wat God vir menslike kultuur=
positivering bedoel het. Norme word van wette onderskei
deurdat dit nic dieselfde graad wat dwingendheid besit nie en
as9t ware roep om deur die mens gepositiveer te word.
Vanw6~ die feit van menslike vryheid, is norme egter
ook verkeerd te positiveer. Op die skeppingsfasette
van die logiese, historiese, taal~ sosiale, ekonomiese,
estetieso, juridiese, etiese en die goloof kan daar
dus gefouteer word - en word dit ook vanuit die sonde~
afvallige hart van die mens gedoeno Die feit bly
egter staan dat God ook vir h.ic.r-d.i e skeppingsterreine
elk sy eie behorenseise gegee het - norme waaraan
gehoor-saam moet word, wil die mens hê dat die kultuur ordelik
moet verloop. Onder "kultuur" verstaan ons dan daardie
arbeid wat aan die mens eie is en waarin daar van
materiaal wat voor hande is gebruik gemaak word om
dit te ontwikkel en te omvorm tot bruikbare voorwerpeo
So byvoorbeeld word die boom as voorhande skeppings~
gegewendheid omvorm tot 'D wye verskeidenheid
gebruiks-goedere soos stoele~ tafels ensovoorts. Klanke as
skeppingsgegewendheid word gepatroneer tot 'D musikale
komposisie. Uitdie aard van die saak speel norme 'D
beslissende rol in die kultuurarbeid: wie byvoorbeeld
musikale klanke antinormatief patroneer, verkry 'D
kakofonie in plaas van 'D simfonie as produk~
Eo DIE BEGINSEL VAN SOEWEREINITEIT IN EIE
KRING = VRUG VAN DIE CHInSTELIKE DENKEe
Van die allergrootste belang is nou (en hiermee het ons
aangeland by die kern van hierdie studie~onderwerp) dat
God aan elk van die modaliteit van sy eie=aard gegee het,
26
-geld dus nie op die ruimtelike terrein nie9 biotiese
wette nie op die sosiale terrein nie. Die wette
wat aan elk van die modaliteite verbonde iS7 geld
elk slegs op eie terrein.
Hiermee hang saam die groot waarheid dat die verskillende
modaliteite nie onderlin~~ot mekaar herl9ibaar is nie.
Die een kan nia uit die ander verklaar of verstaan word
nie. Getal as skeppingsgegewe kan nie uit ruimte as
skeppingsgegewe verklaar word nie? en die sosiale ook
nie uit die biotiese9 die psigiese of die ekonomiese
nie.
Hierdie stand van sake word in die Christelike Wysbegeer~e
beskryf met die uitdrukking SOEWEREINITEIT IN EIE
KRINGo In hierdie kringsoewereiniteit sien Van Riessen
die uitdrukking of spieëlbeeld van die soewereiniteit
van Godo 1)
Uit die aard van die saak, kan alleen 'n
transendensie-filosofie ons oog vir die skeppingsverskeidenheid,
dit wil s~ vir die feit van soewereiniteit in eie kring~
op en , Alleen vanui t 'n transendensiestandpunt verkry
ons immers 'n oorsigtelike kyk op die werklikheid
om die skeppingsverskeidenheid in die oog te vato Kock
vat die gedagtegang soos volg saam: VlDie feitdat elke
modale sfeer eiesoortig en onherleibaar is. word in
die christelik~reformatoriese kosmologie tot uitdrukking
gebring deur die bekende term ~§were~n~lt in eie
kring. Hierdie term, wat reeds in die Calvinistiese
denkw~reld ~ belangrike voorgeskiedenis het, het in die
leer van die wetskringe 'n uiters' vrugbare toepassing
gekry 0 Dit is 'n beginsel wat net binne die Christelike
wysbegeerte en lowens- en wêreldbeskouing denkbaar iS7
en begrond kan word~ Dit rus naamlik onmiddellik op die
1) Van Riessen, H. De Magtscha~~Y der Toekomst,
- 27
-skeppingsverskeidenheid. AlWen on Skepper in die teïs~
tiese sin van die woord, kan on eenheid in
verskeiden-heid daarstelo Dit impliseer dat elke aspek is wat hy is~
en soos hy is~ kragtens die soewereine Skepperswil
van God. Wie di t nie aanvaar nie, kan alleen kom tot on
soort kosmologie deur modale grensoorskryding, dit
wil sê deur afleiding en herleiding." 1)
Die praktiese betekenis wat hierdie beginsel vir die
wetenskapsbeoefening inhou, blyk nou reeds duidelik.
Dit hou nic alleen praktiese betekenis in vir die
grens-afbakening van die verskillende wetenskappe nie, maar
dit bewaar die wetenskaplike ook daarvan om sy
studie-gebied tot die een en die al te verhef deurdat hy on
oog het vir die skeppingsverskeidenheido Voorts weerhou
dit die wetenskaplike daarvan om sy studiegebied tot
verklaringsbeginsel te verhef, of om in on ander aspek
on oorsprongs- of verklaringsbeginsel vir sy aspek te
probeer vindo Ons hoop om later aan te toon hoe juis
hierdie probleme die Sosiolagie baie lank besig gehou
het, omdat die immanensie-Sosiolog.ie nie 'n oog het vir
die genoemde skeppingsverskeidenheid soos ons dit
hier gestel het nie.
Ons het nou probeer om die skeppingsverskeidenheid by
Bybelse Lig en aan hand van 'n Christelike kosmologie
te verduideliko Daarmee het ons reeds aangeland by die
kern van dit wat ons onder "soewereiniteit in eie kring"
verstaan. Ons het ook probeer duidelik maak dat dié
beginsel se hantering in die wetenskapsbeoefening vrug
van die Christelike denke is. Ons het egter reeds
aan-getoon dat ons by Bybelse Lig die skepping leer ken
as 'n samehangende versk_eidenhe~.dn Die _yers~eidenheid
word uitgedruk deur die uitdrukking "soewereiniteit
ins eie king". Die skepping van God bestaan egter nie
net ui t 'n klomp losstaande aspekte nie. Die
verskei-denheid van aspekte vertoon ook 'n wonderbare samehang.
Nou was dit nog altyd 'n kenmerk van die Sosiologie (ver~
staanbaar vanuit sy aard) dat di t 'n oog gehad het vir
die verbande, samehang en universele in onderskeiding
van die afsonderlike entiteite. OnS sal nog moet aantoon
dat die Sosiologie juis met die verskeidenhede in
onder-skeiding van die samehangende groot erns sal moet maak,
wil hy werklikheidsgetrou bly, Daarom konsentreer
ons op die beginsel van "s oewe r-eini.tei t in eie k.r-i.ngv , Om
die probleem in perspektief te sien, salons ons egter
ook deeglik moet vergewis van die genoemde samehange en
verbande wat in Gods skepping tot openbaring kom.
Nou is dit egter so dat ons~ om die samehange en verbande
goed te begryp, van 'n belangrike onderskeiding kennis
moet neem ._ die van die 0o~.~:~:~,ei_i~5?in onderskeiding van
die individuali tei_tstruktur.:.ê.oHierin is ons no g steeds
besig om gebruik te maak van die vrugbare insigte van
die Wysbegeerte van die Wetsidee.
In die lewenspraktyk beleef ons die werklikheid nie in
terme van modali tei te nie, maar in telnme van konkrete
dinge, handelinge en gebeurteniss80 Dit is so dat die
modali tei te 'n hoë mate van abst rakaio besit" wanneer
ons vakwetenskaplik prakties besig iS9 bemoei ons ons
egter [net konkrete dinge soos water, selle,
samelewings-kringe soos die huwelik, gesin~ staat, kerk ensovoorts.
Hierdie konkrete dinge~ onder andere, word deur die
Wys-begeerte van die Wetsidee liindividualiteitstruktureli
genoem. Vir die doel van hierdie studie ag ons dit nie
nodig om in te gaan op die filosofiese beskrywing en
ontleding van die individualiteitstrukture nie. Dit
is vir ons genoeg om te weet dat die kosmologie
waar-teen ons aanleun 'n oog het vir die onderskeie
same-lewingsvorme en hul samehang (met wedersydse beïnvloeding)
29
-Op modale vlak het ons die skeppinesverskeidenheid leer
ken as soewereiniteit in eie kring. Die samehang op modale
vlak, word tot uitdrukking gebring in die feit van
universaliteit in eie kring.l) In elke modaliteit is
daar, afgesien van die sinkern van die betrokke
modali-teit (waarin sy eie-aard saamgetrek word), ook momente
wat heenwys na alle aspekte "vo or" hom (anti=sipasies)
asook momente wat terugwys na aspekte "agteriQ die betrokke
modaliteit (retrosipasies genoem). As gevolg hiervan
word al die ander aspekte in elke afsonderlike aspek
asVt ware weerspieël. Kalsbeek verduidelik dit wat
hier bedoel word aan die hand van die praktiese situasie
soos dit hom voordoen in die~manensiewetenskappe, en
soos dit onder andere in die verskillende
-isme-stelsels in die wetenskappe tot openbaring kom: hoe komt
het 1 dat h.et materialisme al thans de illusie kan hebben
alle verschijnselen te kunnen ontraadselen? Deze
illusie wordt mogelijk gemaakt door de anti- en
retrocipaties in de fysische modaliteit, die als
analogische zinmomenten verwijzen naar de zinkernen
der overige aspecten. Het gaat hier dus om de
univer-saliteit in eigen kring van het fysisch aspect. Door
de analogieën in dit aspect voor originair te houden
ontstond de gedachte, dat alle overiche aspecten tot
het fysische konden worden herleidli. 2) Uit die
anti-en retrosipasies blyk die sam~Eang wat daar in die
kategorie van die modaliteite bestaann
Daarmee is die samehangende verskeidenheid wat daar
onder die modaliteite bestaan~ vir ons opgeklaar.
1) I bid. , p. 65.
2) Kalsbeek, Ho op. c i t , , p , 1070
Samehangende verskeidenheid kom egter ook tot openbaring
in die ryk van konkrete dinge; dit wil sê die ryk van die
30
-van die Sosiologie is juis dit vir ons van belang omdát
ons ons onder andere besig hou met die
9iindividualiteits-strukture" soos die huwelik 9 geein , ensovoorts 4
Ook vir hierdie strukture geld die beginsel van
soewe-reiniteit in eie kring~ dit wil sê die skeppingsver~
skeidenheid kom ook in konkrete dinge soos
samelewings-vorme tot openbaring.
1)
Dit beteken dqt elkeen syeie-aard het; dat die een nie uit die ander verklaar of
verstaan kan word nie en tot 'n oorsprongs·· of verkla=
rings beginsel geproklameer mag word nie 0 Om.dat di e
imm.anensie=Sosiologie hierdie beginsel globaal misken
het, het di e Sosiologie juis op hierdie ge bied van die
een slaggat na die ander voortgestrom.pelo Ons sal later
aantoon hoedat die Sosiologie nog altyd te kampe gehad
het met die individualisme-universalisme-problematiek.
En die problematiek funksioneer binne bogenoemde kader!
J •Do Dengerink het 'n studie gewyaan 'n ondersoek na die
sosiologiese ontwikkeling van die beginsel van
soewe-reiniteit in eie kring j.n die negentiende en
twintig-ste eeu.2) Hierui t blyk di t duidelik dat h.ior-dis
begin-sel nie aS iets nuuts deur die Wysbegeerte van die
Wetsidee ontdek is nieo Christendenkers soos Groen van
Prinsterer en Abraham Kuyper het reeds met die beginsel
opereero Dooyeweerd het weliswaar die beginsel
gesui-wer en dit uiters vrugbaar van toepassing gemaak in sy
ontwikkeling van TI Christelike Kosmologie in die
Wysbegeerte van die Wetsideen Ons mag hierdie beginsel
daarom nie verbind tot TI spesifieke wysgerige sisteem
om, wanneer ons nie die sisteem wil aanvaar nie, ook
daarmee saam die beginsel van soewereiniteit in eie
kring te verwerp nie" Daar is teveel getuieniS dat
1)
2)
Vergelyk Kock, P. de Bo op. cit., po 76$
Dengerink, JoD. Critisch - Historisch Onderzoek
r.iaar·-~e.§·o-:i..:[o).Qir~iê·heontwikkeling
van het Beginsel der HSouvereiniteit
in eigenÏ<ring" in de 1ge en 208
- 31 ~
die aanvaarding van hierdie beginsel inherent aan die
Christelike denke as sodanig iso Ondertussen handhaaf
ons egter steeds dat Dooyeweerd na ons mening hierdie
beginselop 'n meesterlike wyse gesuiwer en vrugbaar
gemaak hete
Op Christelike standpunt moet ons dus aanvaar dat God
sy skepping ordelik onderhou deur aan die konkrete dinge
soos onder andere samelewingskringe elke 'n spesifieke
eie-aard en eie-wetlikheid toe te ken. Aan die mens
wat na Sy Beeld geskape iS9 .laat By dit oor om in vrye,
beheersde vormgewing aan hierdie struktuurbeginsels
positiewe gestalte te gee. In sy positiveringsarbeid
sal die mens egter deeglik reken.ing moet hou met die
struktuurbeginsels om hul oie-vaar-d te erken en aan hul
eie-wetlikheid te gehooY'saamn Doen die mens dit nie,
is hy ten diepste aan God~ die Wetgewer ongehoorsaam;
versteur hy die kosmos en werk hy in die hand van die
chaos, en moet hy regverdige vergelding vi~ die onge=
hoorsaamheid ontvang. Uit ons studie sa..ldit later
blyk dat die mens vandag juis op die chaos afstuur
-omdat hy Gods wette of norme vir sy kosmos nie wil
gehoorsaam nie.
Daarmee het ons dan probeer verduidelik wat ons onder
die verskeidenheidspool in die samehangende
verskei-denheid van Gods skepping verstaan.
F. .,,;;..;;:..=...;.:.:::;.::;.=.:;;;;.;..;.,;;;;..;;:.::::.._ ..•__SOEWEREINITEIT IN. ,, EIE ._,- __KRING.•__..1_. __ ENKAPTIESE~. '._"=,~._'__
STRUKTUUR ·VERVLEGTING EN DIE
DEEL-GEBEEL-SKEMA.
Ook in die kategorie van die individualiteitstrukture
openbaar die skepping hom egter as ~a.@e-b-a~e
ver-skeidenheido Die samehang tussen die onderskeie
indi-vidualiteitstrukture9 word deur die Wysbegeerte van
die Wetsidee "enkapsis9i (enkaptiese
1) Kock, P. de B. op0 cit ~~ p , 77.
32
-egter die aandag vestig op 'n belangrike onderskeiding wat
Kock op voetspoor van Stoker maak _. die van die
"uni-versele afhanklikheid van die eie bevoegdheidli:
"Daarmee word eenvoudig bedoel dat al die strukture
saam en elkeen apart slegs in onderlinge samehange
gesond kan funksioneer. As die kerk deformoer, sal
dit ook die gesonde funksionering van die staat en die
welsyn van huwelik en gesin nadelig tref. Kom die huislike
lewe in verval, sal dit noodwendig die kerk en staat
ondermyn. 1) Dit wil vir ons voorkom asof ons hier
met dieselfde gedagte te doen het as dié waarmee die
sosiale sisteemteorie in sy struktuur-funksionele
be-nadering opereer? al is dit so dat die Christelike
denke me t sy begins el van uni vers ele af'hank Likheid van
eie bevoegdheid nooit akkoord sal kan gaan met die
uitgangspunt van die deel-geheel-verhouding wat aan
die sisteem-teorie ten grondslag lê nie. Wanneer
hier-die gedagte vanuit Christelike gesigshoek uitgebou
word, behoort dit ryke en vrugbare toepaslikheid op
sosiologiese terrein te hê.
Oor wat ons kortliks onder "cnkap t.ieae
struktuurvervleg-ting" moet verstaan, laat ons Spier aan die woord: " ••e
die samehang van individualiteitstrukturen waarin deze
laatste wel hun interne souvereiniteit in eigen kring
behouden~ maar in hun externe funksies ontsloten worden.
Een voorbeeld van vervlechting is de samehang tussen
een ~ogel en zVn nest~ De vogel heeft een
subjectief-psychische bestemmingsfunctie, is zelf aan de psychische
wetten onderworpen, terwijl het nest objectief-psychisch
gequalificeerd is, dnw.z. het nest zelf heeft geen
gevoel, is slechts voorwerp van het gevoelsleven van
het dier. Beide individualiteiten, de vogel en het
nest, behouden in deze vervlechtingsamehang hun eigen
structuur. Hadden we hier te doen met de relatie van
- 33 ~
bestemmingsfunctie moeten hebben als de vogel~ het zou
ook subjectief-psychisch gequalificeerd moeten zijn. Nog
een ander voorbeeld. Een staatsbedrijf is een bedrijf,
dat een nauwe vervlechtingsam~ang toont met het
staats-leven. Doch in de :vervlechting behoudt het bedrijf &z' n
eigen structuur. Het blijft een
oeconomisch~geqMalifi-ceerd samenlevingsverband~ waarin de staat de
onder-nemer is.vv 1) Uit die voorafgaande verduideliking
blyk dit reeds duidelik dat die figuur van die enkapsis
nie behoorlik verstaan kan word as dit nie met die deel=
geheel-skema vergelyk word nie.
on Ding is deel van on geheel as die deel dieselfde interne
struktuur vertoon as die geheel. So kan on mens on
bak-steen neem en dit in on hele paar dele verbreek. Die
opge-breekte dele word egter nog steeds as baksteen-dele herken,
omdat dit dieselfde struktuuraard as die baksteen
(oor-spronklike heel baksteen) besi te Daarenteen sou on mens.
nooit van die gesin as deel van die staat kon praat nie.
Die staat vertoon immers on gans ander struktuur as die
gesin. Die staat vind sy grondslag in die historiese
magsvorming en het die handhawing van die publieke reg
binne die territorium waaroor hy jurisdiksie uitoefen as
sy kwalifiserende funksie. Die gesin daarenteen, vind
sy grondslag in die biotiese bloedband tussen ouers en
kinders en het as kwalifiseringsfunksie die liefdevolle
Sa81l1WeeS van ouers en kinders waarin die versorging
van die kinders deur ouers on gro0t rol sp ee.L, Van on
deel-geheel-verhouding kan daar dus alleen sprake weeS
aS die dele dieselfde interne struktuuraard vertoon as
die geheel. Ons laat Strauss aan die woord in hierdie
verband: "Wat on intrinsieke deel van on groter geheel is,
besit dieselfde struktuuraard as die geheel, en kan dus
nooit met behoud van die interne s.i.e.k. daarmee vervl~g,.
wees nie. Daarenteen mag ons wel gepresiseerd praat va4,
die dele van on indi vi.dualitei tstruktuur (hetsy dit
