Die betekenis van Ambrosius as oorgangsfiguur tussen die klassieke kultuurpatroon en sekere aspekte van die vroeë Christendom

DIE BNTEJIB.NIS VAN AMBROSIUS AS OORGANGSFIGUUR TUSSEN DIE KLASSIEIIB KULTUURPATROON EN SEKElIB ASFEKTE VAN DIE VROEE CHRIS'fENDOM

deur CHRISTIAAN JACOBUS MALAN

Aangebied ter voldoening aan die ver -eistea vir die graad Doctor Litterarum aan die Potchefstroomae Universiteit vir Chrietelike HoMr Onderwys met prof. W.N. Coetzee as promoter en prof.

s.c.w.

Duvenage as hulppromotor

Potchefstroom 1972

~E!- 36._lO; Wan-v by U is die fo,nt~i~ y~ di~ lewe; in u l i i sien ons die iig~

VOORWOORD

In my dankbetuiging wil ek allereers my diepste lof en <lank teenoor die Drie-enige God betuig vir die leiding en volharding wat Hy aan my geskenk het j n die vol tooiing van hierd i.e werk. Saam met 'n P::i.u.lus 1,il ek ootmoedig vra: wat het jy wat jy nie ontvang het nie? ( l Kor. 4: 7); en saam met 'n Johan-nes hely dat dit alles genade op genade is (Joh. 1:16). Dit was n magtige belewenis om Gods voor-sienige bestel in die kerkgeskiedenis van die eerste eeue na te speur . Uit Hom en deur Hom en tot Hom is alle dinge (Rom. 11:36).

Aan my vrou, wat vir my son inspirasie was. om met die studie te volhard, en aan one kinders

n

woord van hartlike dank viral hulle opofferings, liefde, geduld en belangstelling deur al die jare heen.

Ver er ook my opregte dank en waardering aan my promotor, prof. W.N. Coetzee, wat in woord en daad my geinspireer en liefde vir die Klassieke by my gewek het. Dit was inderdaad vir my 'n groot voorreg om deur al die jare heen kenni.s en besieling uit die fontein van sy ensiklopediese kennis te · skep. Ook aan my hulppromotor, prof. S.C.W. Du-venage, vir wie ek die hoogste agting het, n woord van hartUke dank.

Vervolgens woorde van hartlike dank aan: die Potchefstroomse Universiteit vir Chris-telike Ho@r onderwys vir my prinsipiele vorming;

die Ferdinand Postma-biblioteek wat geen koste of tyd ontsien het om boeke oor die hele land en oorsee vj_r my te bekom nie;

mev. E.S. Coetzer vir hR,a.r onbaatsugtige op -offering om hierdie proefskrif op so 'n bekw:=une wyse te tik;

My bede is dat hierdie studie ryklik sal mee-werk tot die uitbreiding van Gods koninkryk en tot die verheerliking van sy Naam.

lNHOUD

Voorwoord

1 Inleidend: Die Klaesieke en Christelike kultuur-patroon in kon:frontasie 1

1.1 Algemene ori~ntering 1

1.2 Die houding van die Christene met betrekking tot die Klassieke kultuur 17

1.3 Ambrosius, eksponent van die ,.via media" 30 1.4 Verwysings 35

2 Die 11summum bonum" 59

2.1 Die Stoisyne en die 11summum bonum" 2.2 Ambrosius en die ,.summum bonum" 66 2.3 Verwysings 80

3 Die .,officium" 91 3.1 Verwysings 114 4 Die .,virtue" 128 4.1 Verw,ysings 151 5 Die Mariaverering 163 5.1 Verwysings 182 59

6 Die askese 195

6.1 Algeroene orientering 195 6.2 Die 11virginitas11 205 6. 3 Martelaarskap 214 6.4 Vrywillige armoede 217 6.5 Verwysings 224

7 Heidense gebruike in die kerk 246 7.1 Kultus van martelare 247

7 .-2 Kultus van relikwieM 257 7.3 Verwysings 270

8 1AmbTOBiUB as himnedigte-r 285

8.1 Ontwikkeli!lg van dle himne in die algemeen 285 8.2 Bydrae van Ambrosius tot die ontwikkeling van

die himne 291

8.3 Kritiese beoordeling van die vier outentieke himnes van Ambrosius 300

8.4 Verwysings 320 9 Slotbeskouing 341 9.1 Verwysings 358 10 Bibliografie 362 10.1 Prim@re bronne 362 10.2 _{Sekond@re bronne 366} 10.3 Tydskrifte 387 10.4 Ensiklopedie~/Woordeboeke 388

l INLEIDEND: DIE KLASSIBKE EN CERISTEJ.IKR KULTUURPATROQN IN KONFRONTASIE

1.1 Algemene oriUnterblK

As die Christendom in die volheid van die tyd sy intrede in die wAreld doen, vind ons by die heidendom

n

bont tafereel,

n

kaleidoskoop van filo-aofieae spelrulasies en godadienate. Die k enmerken-de sinkretisme van die Hellenistieae tydvak l) was -onteenseglik verantwoordelik vir n merkwaardige liberalisme en verdraageaamheid in die religieuae gedagtew3reld van die antieke mens. 2 ) Die Rom ein-se ryk, wat in hierdie tyd milit3r die hoogtepunt van sy mag en omvang bereik het, het ku.J.Lu..reel die hellen~seringsinvloed sodanig ondergaan dat Hora-tius van die Romeinse oorwinnaa.r praat vir wie "Graecia capta ferum victorem cepit. 113 )

Hierdie kultuurvermenging het tot gevolg gehad dat die offisiUle staatsgodadiens agteruit gegaan en die vroe~re nasionale gode grootliks aan bete-kenis inge boet het. 4 ) Weliswaar het huJ_le nog bly bestaan en tot

n

sekere illate lok~le erering geniet, maar hulle moes die bell,ngstelli 11:, van 'n groot aantal van hulle aanbidders met talle vreemde gode deal wat vanuit die Ooste en A:frika ingevoer ia. 5 ) Die gevolg was dat, met die kows van die Christendom, Rome onderdak aan talle buitelandse

kultusse verleen het, 6 ) op grand van

n

beleid wat berua het op ,.the exclusiveness of a national religion, and the comprehensiveness which is in-herent in all polytheism."7)

Hierdie verdraagsaamheid ten opsige van vreem-d e godsdienste het ook vir die Joodse godsdiens ge-gela. 8) Ofskoon die streng monote!sme van die Jode vreemd wa.s vir die polite!stiese aanvoeling van die heidene en deur sommige vertolk is as

n

11gratuitous attack upon its traditional institu-tions, 119) het die Romeinse owerheid oor die alge-meen behalwe vir sporadiese vervolgings soma -die regte erken en gewaarborg wat -die konings van d.ie Hellenistiese ryke aan die J ode verleen het. lO) ,J i.erdie regte het daarin bestaa.n dat die Jode vol-gens hulle eie wette kon leef.11)

Die Christendom is aanvanklik as een van die vele godsdienste beskou wat in die antieke w@reld op die sinkretistiese teelaarde welig getier het, 12 ) meer in beeonder ,.as an extremist branch of

Judaism;"l3) maa.r met verloop van tyd, en veral

na

die verwoesting van die tempel in Jerusalem in 70 n.c., 14 ) ,.it learnt that in its midst there was something which seemed more dangerous and con-temptible than Judaism, something which through its 1 _{odium humani generj_s' was definitely anti} -social. nJ-5 )

Die vraag waarom die Christene so gehaat is dat Tacitus hulle as ,,odium humani generis 1116 )

bestempel en dat Tertullianus verklaar: 11hostes maluistis vocare generis humani potius quam erroris humani!. 1117 ) kan, volgens Rostovtzeff, nie so sim-plisties beantwoord word nie. 18 ) Hy weerhou hom dus van enige kategoriese uitspraak oor die redes vir die vervolging.

Dit

lA

nie op one weg om in hierdie inleiding

n

opsomming te maak van al die vermeende redes vir die Christenvervolging nie. O.i. moet die konflik in die unieke belydenis en lewenswande1 van die Christene gesoek word.

Die credo van die Christen kan soos volg saam-1 gevat word: absolute monote!eme in teenstelling f met die heidense polite!sme; 19 ) ekeklusiewe en absolute proklamering van die eoewereiniteit van Jesus Christus as Here van die w~reld; 20) die on-betwiste stelling dat die Christendom die enige _ware godsdiens is en dat prinsipieel geen

kom-promisse met enige ander godsdiens gesluit mag word nie; 21 ) verset teen die keiserk:ultus in volhardende a:fkeer 11 to·accept a living incarnation of God in a mortal man. 1122 )

As die belydenis van die Christene bevrcemding verwek het, nog meer die lewenswandei. 23 ) lJje uitsluiting van nie-Christene by sekere byeenkomste het die indruk van geheime genootskappe verwek

11whose members signs and were intimacy. 24 )

recognised each other by private bound together by some mysterious Hierdie byeenkomste het aanleiding,

tot die wildste beskuldigings gegee.25) Die af-swering van verskillende lewensgewoontes en die onttrekking aan baie feeste wat

n

godsdienstige agtergrond gehad en dikwels met uitspattighede ge-paard gegaan het, het die Christene in diskrediet gebring, want 11in an essentially sociable community such as a Greek or Roman city self-isolation was viewed with disfavour." 26 ) As one nog verder in gedagte hou: dat die Christene die aardse dinge verag en vurig uitgesien het na die spoedige weder-koms van Jesus Chriatus wat die Romeinse imperiwn omver sou werp; 27) dat hulle die gemeenskaplike besit van goedere gepropageer en die selibaat ver-dedig het; 28 ) dat hulle aoaial.e gelykheid verkondig het wat met soaiale rewolusie vereenselwig ia; 29) dat hulle doelbewus martelaarskap gesoek het;30) dat hulle geweier het om ede te neem, om m.ilitAre diens te verrig en om burgerlike verpligtinge op hulle te neem;3l) dat hulle

afaydi~e

houding sekere beroepe definitief benadeel het,3 2) kan one die uitspraak van Tucker 33) begryp dat die Christene as die 111Nihilists1 of the period" beskou is.

Die onvermydelike gevolg was dat die Christene wreed vervolg is. Aanvanklik was die vervolging meer plaaslik en sporadies, maar toe die Christen-dom as staatsgevaarlik bestempel is, was die ver-volgings algemeen en volgens

n

vaste patroon.34 ) Veral toe die katolisiteit van die Christendom

ooglopend na vore getree het, het die Romeinse staat

n

stryd om lewe en dood met die Christendom begin. Hoewel die wreedste en mees geraffineer®:

martelpogings ontwerp is om die viriele groei en inherente lewenskrag van die Christendom te ver-breek,35) hoewel die belastering van die kant van die volk tot die wildste spekulasies aAnleiding gegee het,36 ) hoewel die geringste natuurramp toe-geskryf is aan die sg. ate!sme van die Christene 37) en die uitroep ontlok het: 11Christianos ad

leonem!1138 ) het die Christendom in sterkte toege-neem. Die lewensbloed van die martelare het die saad van die Kerk geword.

Die triom:ftog van die Christendom in die an -tieke sfeer met sy gryse verlede hoef geen bevreem -ding te verwek nie. Die heidendom ,.was in reality not a religion but merely a body of cults and a great umber of beliefs and superstitions1139) en kon daarom aan die ontredderde mens geen waaragtige verlossing uit die mag van sonde en dood en geen hoop op die ewige lewe hiernamaals bied nie. 40 ) Die Christendom, daarteenoor, berus op die op en-baring van die Drie-enige God in natuur en Skrif-tuur en is gebaseer op die historiese reallteit van die dood en opstanding van Jesus, die Christus, die Seun van die lewende Goct.41) Die blye bood-skap: .,Want so lief het God die w~reld gehad, dat t{y 1:3y enigge bore Seun gegee he t, soda t elk een wa t i.n Hom gJ.o, nie verlore mag gaan nie, maar die ewige

lewe kan h~,1142 ) was die enigste troos in die

Hellenistiese kultuurw~reld ,,met haar zoeken naar uitkorast en verlossing uit de gebondenheid door magie en mysteriegodsdiensten. ,,43 ) Die rnens, pynl.ik bewus van die 11alj_e11;;;. tlon of 1,w..iani tJ f i _ :

6

God, and the need of redemption and atonement,1144 ) het allerweU gevoel 11that an act of divine grace was required to secure his release. 114 5)

Die sogenaamde Edik van Milaan 46 ) sou

n

keer-punt in die verbete stryd teweegbring. Die Chris-tene het nou die geleentheid ontvang om volgens eie keuse te aanbid 47 ) en hulle godsdiens onbe-lemmerd te beoefen. 48 ) Ofskoon hierdie beleid van verdraagsaamheid heilsame verademing beteken en Konstantyn die Grote self tot die Christendom oorgegaan het,49 ) was die stryd hierdeur geensine be!:!indig nie. 11Religious conservatism is, of all forms of attachment to the past, probably the most difficult to overcome 1150 ) merk Dill tereg op.

•-1) Die ondergang van die heidendom het stadig verloop.~ Die stryd het met wisselende sterkte voortgeduur tot aan die einde van die vyfde eeu toe die weer-stand van die heidendom finaal verbreek is.52)

As die stryd om bestaansreg verbete was, on-eindig meer verbete die konfrontasie tussen die Klassieke en Christelike kultuurpatrone. Die Christene is naamlik voor die bomenslike taak g e-(stel om enersyds Christelike dogmas en beginsels

suiwer te formuleer en om andersyds, teenoor die 6root skatte van kulturele waarde wat ceur die Griekse en Romeinse wereld oorgelewer is, die regte houding te vind. Die brandende vraag was: watter elemente van die ou beskawing kon hulle in hul prinsipieel-gerigte nuwe lewenshouding inkorporeer en ,rat woes hulle verwerp. 3izoo

S

e

tereg:

11Het ging om een omzetting der geesten, om een fundamentele verandering van de basis, waarop de menselijke cultuur rust. 1153 ) Wat hierdie konfron-tasie ook so uiters moeilik gemaak het, was die feit dat die Christene in die tipies-antieke sfeer opgegroei het en deurdrenk was van die heidense kultuur.

Wat die oorgelewerde heidense godsdiens betref was dit weliswaar vir die Christene nie moeilik om hulle weg te vind nie. Die streng monote!sme van die Christene was die tipiese kenmerk wat hulle radikaal van die heersende polite!sme onderskei het.54 ) Weliswaar het die vroe~ Griekse en Ro-meinse godsdienste ,.germs of monotheism1155 ) bevat, en vind ons in die toentertydse wereld met sy kaleidoskoop van nasionale gode en misteriegodsJ dienate die begrip van en strewe na monoteisme, maar nooit het dit die konnotasie van die Chris-telike begrip gekry 56 ) en nooit kon dit bevry word van die samehang met die tradisionele gode nie.57)

Die onvermydelike gevolg was dat die Chris-tene die polite!sme van die heidendom fel aangeval en bestry het. Hulle kritiek was veral gerig teen die antropomorfe opvatting van die gode, aan wie menslike swakhede en bose hartstogte toegedig is; en teen die stellings van die Euhemerisme waarvolgens die gode oorspronklik gewone mense was wat hulle verdienstelik gemaak het en later_as gode vereer is. SB) 'feenoor baie Christene wat 11niet

durfden loochenen, dater toch sprake moet zijn van zekere macht, die de goden oefenden•;59 ) is 'n beroep op die woorde van die apostel Paulus in 1 Kor. 10:20 60 ) gedoen en is aangevoer dat die gode die in.karnasie van die duiwels was. As one in gedagte hou dat die heidense godsdiena vir die Christene nie slegs 'n ydele politelsme was nie maar 11een schandelijk en schadelijk polydae-monisme, een veelduiveldom, 1161 ) kan one die ge-wetensbesware van baie Christene teen die eet van afgodsoffers verstaan.62 )

Net so kragtig as wat die Christene die veel-godendom bestry het, was hulle stryd teen die keiserkul1..us. H.ierdie mensvergoding wat,volgenB sekere beskouings, · va.nui t die Ooste in die Grieks- -Jl.omeinse w~reld ingedring en tot gevolg gehad het

-dat aan die keiser goddelike eer toegebring is,.6}) het die hewige verset van die Christene opgewek. Die Christene het dit onomwonde gestel .,that they were quite happy to pray for the Emperor, and to acknowledge him as a being second only to God, 1164 ) maa.r hulle het resoluut geweier ,, to accept a

living incarnation of God in a mortal man. 1105 ) Aangesien die keiserverering staatskultua by uit-stek was, omdat keiser en staat vereenselwig is, 66) is die verset van die Christene as dislo-jaliteit teenoor die staat gebrandmerk. 67 )

Dit spreek vanself dat die Christene hulle ewe-eens fel verset het teen die opdringende m is-teriegodsdienste wat in die Hellenistiese tyd

geweldige belangstelling geniet het. 68 ) Weliswaar het hulle in die wassinge en gemeenskaplike maaltye· tog ooreenkomstige trek.ke met die Christelike sere-monies gesien, maar uitdruklik verklaar dat dit na-bootsinge van die duiwel is. 69 )

Baie moderne godsdienshistorici is van mening dat die Christendom of veel aan die misteriegods-dienste ontleen bf uit dieselfde geestesgesteld-heid ontstaan het. 7O ) Gelukkig is hierdie stand- -punt nie meer oorheersend nie. 71 ) Die absolute verskil tussen die Christendom en die misteriego ds-dienste word deur Carcopino onverbeterlik gestel:

11To the polytheism of the Graeco Roman gods, to the vague and diffuse monotheism of the oriental religions, the Christian opposed his doctrine of the One God, the Father Omnipotent. In contrast to the various idolatries he offered a worship solely of the spirit, purified of astrological aberration, of bleeding sacrifice, of my stery-ridden initiation; for all these he substituted a baptism of pure water, prax_er, and a frugal common meal. Like the pagan religionists he gave answer in the name of his sacred books to every question about the origin of things and the destiny of man; but the Redeemer whose 'good tidings' he brought, instead of being an elusive and ambiguous figure lost in a mythological labyrinth, was revealed in miraculous reality in the earthly life of Jesus, the Son of God. Like the pagan religionists, the Christian guaranteed salvation after death, but instead of engulfing the believer in the silence f

i.O

a starry eternity, he restored him to life in a personal resurrection foreshadowed by the resur-rection of Christ himself. Like the pagan, the Christian laid down a rule of life for all believers, but while not excluding contemplation or asceti-cism or ecstasy, he <lid not abuse them and con-densed his moral teaching into man's love of his neighbour which the gospels inculcated. 1172 )

As die Christene in die midde van die Grieks-Rumeinse veelgodendom gemaklik huD_e weg kon vind,

oneindig moeiliker sou h1nle di t vind t. o. v. die literatuur van die antieke w~reld. Die Chris-tene het veral verle@ gesit met die onderwys wat

n

liter~re karakter gedra en op die lektuur van K.lassieke skrywers en digters gebaseer was.

73)

Homerus, Menander, Terentius, Horatius, Vergilius e.a. het die basis gevorm van die kennis wat deur letterlike eksegese en parafrasering van huD_e werke verkry is.74) Die onvermydelike gevolg was dat die denkk.onstruksie van die Christene berus het op en bepaal is deur boeke ,,which was created in the atmospher•~ of paganism, and teemed with mytholov,ic· .l allusions. 1175) Augustinus spreek met bittt:J.·heid oor die 11vinum e.eroris, quad in eis nobis propinabatur ab ebriis doctoribus!1176 )

Hoeseer die Christene produkte van die he er-sende paganistiese opvoedingstelsel was, blyk daar-uit dat die Christenonderwysers geen Christelike

skool of ontlerwysmetode in die lewe kon roep nie, maar slegs voortborduur het op die oorgelewerde

stelsei. 77 ) Boissier spreek sy verwondering hier-oor uit dat, nadat die Kerk heeltemal oorwin het, 11ze nog geen enkel middel gezocht heeft om zich,

al was 't dan maar ten deele, van het onderwijs

meester te maken; ze heeft niet eens beproefd er den geest van te wijzigen, of er hare idee~n en hare kerkelijke schrijvers te doen invoeren, en

het alzoo minder gevaarlijk voor de jeugd te maken. 1178 ) Die gevolg was dat byna die gehele heidense oudheid die Christendom binnegedring het. 79 ) Daarom was daar die voortdurende ge-wetenskonflik wat deur de Labriolle raak getipeer

word: 11In how far had a Christian, who was desirous of preserving in his intellectual and moral life an entirely logical attitude, the right to take pleasure in the reading of pagan books and in making of them his favourite mental diet?"BO)

Wat die konflik nog meer vererger het, was die feit dat die Christelike skrywers en denkers deurkneed was in die r~torika wat 'n tweede natuur, 'n geesteshebbelikheid by Romeinse sprekers en skrywers geword het. 81 ) Deur die natuurlike aan-leg van die Grieke en Romeine vir die welsprek

end-heid en onder invloed van hulle poli ti eke en ,naa

t-skaplike verhoudinge, het die praktiese re ,)riek 'n hoogtepunt bereik wat nooit weer later ge~wenaar

is nie. 82 ) Op voetspoor van die welsprekendheid

het die teoretiese retoriek gevolg, 'n wetenskap wat in Griekeland gebore en in die Romeinse w~reld

l

heelhartig aanvaar is. 8·5) Die Rom8ine, wat ten alle tye bereid was ,,to wield the weapons which Rhetoric could fuTnish, and pay his tribute to the

power of the spoken word, and to the spell which emotional oratory could cast upon its hearers,1184 ) 'het die retorika as basis van die opvoeding en as

riglyn vir die Romeinse letterkunde aanvaar.85 ) Hierdie retoriese inslag was nie

n

ongemengde se~n nie. Die welsprekendheid is sowel in Grie ke-land as in Rome op skandelike wyse misbruik.86 ) Uitgaande van die doelstelling van die redenaars-kuns nl. 11persuadere,1187 ) het baie redenaars die ...

gemoedere probeer oorrompel deur oratoriese woorde, bombastiese sinne, skitterende beelde, vernuftige woordspelings en treffende te~stellinga.88) Suk-sesvolle welsprekendheid het vir baie nie op die inhoud betrekking gehad nie maar op die wyse waar-op die inhoud aangebied is.89 ) Geen wonder dat Paulus, in die lig van die retoriese ontaarding, aan die Korinthi~rs skryf dat sy rede en prediking nie in oorredende woorde van menslike wysheid be-staan nie, maar in die betoning van gees en krag. 90)

Hierdie woorde van die apostel Paulus kan on-gelukkig nie van toepassing gemaak word op die grootste deel van die Christelike orators en skry-wers nie. 91 ) Hulle was geskoold in die retorika en het ook aandeel gehad aan 11het bijgeloovige

respect dat men toen had voor dit soort van opleiding, waaraan wij zooveel te berispen vonden. 1192 ) Hulle kon of wou nie anders as om in die retoriese trant

te sk.I·)f wat hrule werk tot li teratuur moes maak nie.93 Dit is juis die konsekwente toepassing van retoriese reijls wat soma

n

skadu werp op die innerlike skoonheid van hulle werke.

Die vraag of die retorika so ongesuiwerd in diens van die Christelike skrywers gestel kon word~ en of dit eers

n

kersteningsproses moes ondergaan

en vanuit die beginsels van die gelowige denke uitgebou moes word, het meer akuut geword in die lig van die vroegste Latynse vertalings van die Bybel wat beskeie, ongeleerde en onbedrewe pogings

was om die inhoud van die Heilige Skrif aan die ge-lowigea bekend te maak wat weinig kennis van Grieks besit het. 94 ) Moes die Bybel beoordeel word vol-gens die re~ls van die antieke retorika?95 ) Was dit vir die gelowigea geoorloof om in die retoriese trant te skryf, terwyl die vertalers juis van die 11sermo plebeius" gebruik gemaak het en nie van die letterkundige idioom van die toenmalige tyd nie?96 ) Sizoo dui die problematiek helder aan: 11Hoe is de stijlloosheid, dat wil dus in deze tijd zeggen de wetenschappelijkP- roinderwaardigheid, der Heilige Schrift te rijmen met het feit, dat dit Boek, d.at zelfs tot in de volgorde der woorden door God

geinspireerd was, de bron is van alle waarheid? 1197 ) Die vraag of die stylopvatting van hulle tyd nie dalk verkeerd kan wees nie, het nie by hulle op-gekom nie.98 ) Dit is daarom dat sy sterk re-toriese inslag Augu~tinus aanvanklik tot geen antler insigte kon bring nie as dat die Heilige Sk_{rif 11visa} est mihi indigna, quam Tullianae

14

dignitati compararem.11₉₉₎

As die literatuurpatroon die Christene voor

~noorkomelike probleme gestel het, ewe-eene die t etenskap, 11dat wil in deze tijd in de eerete plaate

zeggen: de philoeophie."lOO)

Die Griekse filosowe het hulle vanaf die

vroegste tye beeig gehou met metafisies~ spekulasie oor die ontetaan en wese van die kosmos en oor die probleme van syn en wording.lOl) ( Sedert Sokrates en Plato het die mens in die middelpunt van die ~ilosofiese spekulasie gekom. 102 ) In die Hellenis-1.iese tydvak was die vraag nie meer wat vir die

gemeenskap en vir die etaat nutti.g was nie, maar 11hoe moet ieder pereoonlijk leven en handelen om in deze wereld zijn rol te vervullen."l03) Dit was veral die leer van die Epikuriijre en Sto~syne

wat, sedert hierdie tyd, groot invloed gehad het omdat hulle - met verlegging van die aksent - die doel van die filosofie nie in suiwere wetenekape-beoefening en die oplossing van kernkritiese pro-bleme gesoek het nie, maar in die beantwoording van vrae rond:om die .,vita beata. 11104 )

.As one

n

ondersoek doen na die invloed van die filosofieee steleele in die Romeinee wA·re·ld, blyk dit dadelik dat die Romein nie filosofies aangelA was en geen smaak vir filosofiese speku-\lasie geopenbaar het nie. 105 ) Vir hulle het die

doel van filoaofie nie prim3r in kennia gelf nie maar in die daad. Daarom kon alega etiek die ge-dagte van die Romein aangryp. 106 ) Aa gevolg van die feit dat die Storaiame tot aktiwiteit op die gebied van die maatakaplike en staatkundige lewe aangespoor het, het dit beaondere inalag gevind by 11de practische, op actie ingestelde Romein."l07) Die Stoisynse filosofie het dan ook eintlik die> filosofie van die Romeine geword.lOB) 1

Vir die Christene het die filosofie in die algemeen en die Stoisynse leerstellings in besonder -in groot verleentheid geatel, vanwe~ die markante ooreenstemming tusaen filosofiese atellings en die Christelike gedagtesfeer. As ans bv. gedagtig is

aan: tlie skerp kritiek van filosowe op die ve el-godendom en die fel bestryding van die geloof in antropomorfe gode wat hulle skuldig gemaak het aan

allerlei misdade; 109 ) die sterk simpatie wat filo-sowe vir die monoteisme gekoester het,llO) al was hierdie religieuegetinte panteistiese filosofie by verre nog nie die Skriftuurlike siening van die Christendom nie, verstaan ona die bewering van

Hatch beter dat 11in spite of the apparent and superficial antagonism, between certain leading

ideas of current philosophy and the leading ideas of Christianity there was a special and real kin-ahip."lll) Dit was juis hierdie "kinship" wat die Christene voor byna onoorkomelike probleme ge-stel het.

16

As die oorgelewerde godsdiens, literatuur en filosofie die Christene voor moeilike probleme ge-stel het, nog moeiliker was dit om, in die lig van hulle Christelike beginsels, konsekwente riglyne te trek vir hulle optrede in die alledaagse lewe. In die maatskaplike en huislike lewe het die Christene daagliks met gebruike, gewoontes en se·des in aan-raking ~ekom wat geheel en al heidens van karakter

waa.ll2 )

As one dink om slegs enkele sake te noem -aan die strate vol afgodsbeelde; 113 ) aan kolossale tempels ter ere van die afgode;ll4 ) aan prosessies watter ere van die gode deur die etrate beweeg

het; aan heidense seremoniee en tallose feesdae ,van godsdienstige aard; 115 ) aan die tallose uitinge

van bygelowigheid wat die lewe van die heidene

be-heers het, 116 ) aan die wetenskaplike beoefening van die magie wat die lewe van die antieke mens tot son mate be!nvloed het dat dit rooeilik oorekat kan

word;117 ) aan afgodsoffers;llB) aan die heidense ge~

bruike ten opsigte van dodeversorging en dodever-er1ng;119) aan suggestiewe toneelopvoeringe wat

deur Augustinus as uitvindings van die duiwele be-stempel word; 120 ) aan die bloeddorstige arenaspele en spele ter ere van heidense gode en afgestorwe mense; 121 ) ·aan die Circus "ubi proprie furor

praesidet;"122 ) aan teaters met hulle

losbandig-heid .quod est privatum consistorium inpudici-tiae"123) - kan one enigsins

n

beeld vorm van die groot verleentheld waarin die heidense kultuur-patroon die Christendom gebring het.

1,2 Die houding van die Christene met betrekking tot die Klassieke kultuur

Noudat ons n kursoriese oorsig gegee het van die koni'rontasie tussen die Klassieke en Christe-like kultuurpatrone, kom ons vervolgens by die vraag na die houding van die Christene met betrek-king tot die Klassieke kultuur.

Laat ons maar dadelik s~ dat daar geen uni-forme houding was nie.124 ) Highet maak melding van Christelike propagandiste wat die klassieke Latyn in diens van die Christendom wou stel in teenstelling met ander wat 11deliberately

non-classical" was.125 ) Inn deurtastende ondersoek na die houding van die vroeg-Christelike skrywers t.o.v. die Klassieke literatuur, kom Krause tot die gevolgtrekking dat die houding van die kerk-vaders 11 0ft vollig widersprechend" is, maar dat die Latynse kerkvaders 11 eine viel grl:5ssere Einheit-lichkeit" openbaar.126) As n roens egter met on be-vange gemoed die uitsprake van die Christenskrywers ontleed, kan jy nie anders as om heelhartig met die konklusie van de Labriolle saam te stem nie 11 that during the first centuries of the Empire there is hardly a Christian writer in whose case there does(

not intrude, or show itself more or less sincerely, more or less diplomatically, a hostility in regard to the different forms of profane learning. 11127 )

hierdie vyandskap word op sy felste in Te r-tullianus geopenbaar.128) Die 11doctrina

18

aaecularia litteraturae" is nika anders as dwaas-heid in die oe van God nie 129 ) en daarom moet die Christen dit verwerp. Hy fulmineer teen die

heidenae filosofie as die bron van dwalinge. Plato is die leweransier van allerhande ketterye aangaande die oorsprong van die siei. 130 ) Vurig roep die kerkvader uit: ,.Quid ergo Athenia et Hierosolymis? quid academiae et eccleaiae? •.. Viderint qui Stoicum et Platonicum et dialecticum Christianiamum pro-tulerunt.11131) Daar beataan geen groter geluk as om pleaier te verag en die aktiwiteite van die wAreld te veramaad nie. 132 ) Sy kragdadige aanval op die opvoeding en letterkunde 133 ) ,.shows the growth of that persecuting spirit which, as it gathered material force, destroyed ancient art and literature wherever it found them. 11134 )

Wanneer ona die vurige uitlatinga van Tertul-lianus teenoor die Klassieke in o~nakou neem, moet one billikheidshalwe twee sake in gedagte hou: eeratena, dat die kerkvader hom besonder aangetrok-ke gevoel het tot die fanatieaangetrok-ke Montanistieae aekte wat o.a. aangevoer het dat allea van die heidendom verwyder moes word omdat dit aatanies was; 135 ) en tweedens, dat hy inn periode geleef het toe die spanning tusaen Chriatelike en heidense religie by-kans breekpunt bereik 136 ) en die worsteling tus-sen Kerk en Staat die laaate kritieke fase binne-gegaan het. 137 ) Dit is daarom dat Cochrane van mening is dat hierdie uitlatinga van die kerkvader

,.do not so much reflect the normal attitude of the believer as the spirit with which he resisted

imperial persecution, 11138 ) alhoewel hy aan die ander kant ook weer toegee dat die houding van Tertullianus simptomaties is van

n

antipatieke gesindheid van die Christendom teenoor die Klassieke. 1 39)

Dat Tertullianus nie

n

stem roepende in die woestyn was nie, blyk uit die vyandige houding wat ba.ie Christene teenoor die intellektuele erfenis van die Griekse en Romeinse kultuur ingeneem het. Tatianus, byvoorbeeld, wys met onredelike fanatisme die Griekse kultuur en wysbegeerte at. 140 )

Ignatius van AntiochiU, Polycarpus, Theophilus van AntiochiU en Hennas staan sterk afwysend t.o.v. die lees van die Klaseieke literatuur. 141 )

Clemens van AlexandriU 142 ) - wat egter nie dieeelfde gesindheid huldig nie - teken die houding van die Christene in sy omgewing teen die einde van die derde eeu duidelik met die woorde: 11Die gewone k:udde vrees die Griekse filosofie netsoos kinders spoke vrees. 143 ) Hieronymus stel die vraag: .Quae enil:a communicatio luci ad tenebras? Qui consensus Christo cum Belial? Quid facit cum Psalterio Horatius? cum Bva.ngeliis Maro? cum Apos-tolo Cicero? 11144 ) en kom dan tot die uitepraak: nSimul bibere non debemus calicem Christi, et calicem daemoniorum. 11145 ) As ons by hierdie uit-eprake nog Sinodebesluite voeg wat die lees van heidense boeke verbode verklaar het, 146 ) veretaan ons die bewaring van de Labriolle dat tot in die 4de en 5de eeu, vanaf Rome tot by Konstantinopel ,.the same misgivings were evident, not alone on the

20

part of a few isolated protesting voices, but throughout the Christian body.n147)

Vir hierdie, by sommige meer, by ander minder vyandige houding t.o.v. die Klassieke, vind ons genoegsame grond as one enersyds gedagtig is aan die afgodiese praktyke, afstootlike opvoerings en bloeddorstige spele; 148 ) en andersyds aan die mitologie met sy vulgariteite, die letterkunde met sy pornografiese strekking en die dekadente seksuele verhoudings wat sy weerklank in die woorde van Augustinus vind: 11amare et amari. 11149 ) As one die hoU sedelike erns van die Christene in gedagte hou, gegrond op die Goddelike opdrag: 11Daarom, gaan onder hu.lle uit en sonder julle af, spreek die Here: en raak nie aan wat onrein is nie, en Ek sal ju.lle aan-neem,11150) begryp one die absolute onmoontlikheid vir die Christene om tot enige kompromie oor te

gaan.

n

Verdere steen des aanstoots vir die Chris-~ene was die heersende filosofiese stelsels. Die 1stelling van Clemens met betrekking tot die vrees

vir die Griekse filosofie 151 ) was geenains oor-drewe nie. Weliswaar het die filosowe skerp kritiek op die veelgodendom uitgeoefen en sterk simpatie vir die monote!sme gekoester -

n

saak wat baie Christene in verwarring gebring het 152) -maar dit kon geensins opweeg teen die ongenade waarmee die leidende figure onder die Christene di t b·e j eMn het nie. 15 3) Veral die opkoms van die Gnostisisme, wat enersyds gedefinieer word as

n

Hellenisering en Oriijntalisering van die Christendom

en andersyds as

n

Christianisering van Hel.lenistiese en Orientalistiese spekulasies 154 ) en wat met sekere stelsels van die profane filosofie geassosieer

is,155 ) het die afkeer in filosofie nog groter laat word. 156 )

~og

n

aspek wat aanstoot gegee het was die fel-le bespotting wat die Bybel van die kant van die

intellektuele heiden moes ondergaan.157 ) Vir

n

gemeenskap wat gedrenk was in die reijls van die antieke retorika en geskoold inn

perfeksionis-tiese letterkundige styl en tegnieke, was die let-terlike, popul~re styl van die Bybel

n

oorsaak van

minagting.158 ) Sake het vererger toe die Griekse Bybel in Latyn deur mense vertaal is wat besondere'

ywer maar nie besondere vaardigheid geopenbaar het, nie.i59) Bereken volgens die heersende standaard was hierdie letterlike Bybelvertaling

n

trans po-nering inn minderwaardige styl. Dit is die v er-naamste oorsaak, s~ Lactantius 11cur apud sapientes et doctos et principes huius saeculi Scriptura

sancta fide careat, quod prophetae communi ac s

im-plici sermone, ut ad populum, aunt locuti,

contem-nuntur itaque ab iis qui nihil audire vel legere nisi expolitum ac disertum volunt, nee quicqam inhaerere animis eorurn potest) nisi quod aures

blandiori sono permulcet. 11160 Hierdie onr

eg-verdige kritiek het die Christene in reaksie

ge-bring.

22

vervolging van staatsweij wat die Christene tot

moedeloosheid en verset gebring het; aan die

God-delike verxnaning dat die wysheid van hierdie w~reld

dwaasheid by God is;161) aan die vurige verwagti~

van die wederkoms van die Here Jesua Christus; 162

aan die opvatting dat die Christen

n

burger van die nuwe Jerusalem is sodat 11nihil nostra refert in hoc

aevo, nisi de eo quaJJ, celeri ter excedere, 11163)

begr.v p ons dat 11i t was natural, then, fox- the Chrietian Church ••• instinctive:J..y to turn away

from the culture of the past 11164 ) en ₁₁to accentuate

the elements of opposition between the Church and the world.11165 )

Ons het tot hlertoe die vyandig-afsydige hou-ding van baie Christene t.o.v. die 10.assieke erfe-nis geskets.

\ Die vraag ontstaan nou of hierdie

standpunt rigoristies tot sy uiterste konsekwensie deurgetrek kon word. Kon die denkkonstruksie,

kuns en filosofie van die antieke beskawingsmens

-alles wat op die gebied van astronomie~ musiek,

retorika, dialektika en grammatika, 166 kragtens die lig van die algemene openbaring van God, tot stand gebring is - met

n

enkele pennestreep deu.rge~ haal word? Die antwoord hierop is

n

kategoriese

rieel Daar moes

n

kentering kom. ₁₁De

Grieksch-Romeinsche cultuur had onder de Westersche vol.ken ook te diepe wortelen geschoten, dan dat ze zoo

maar zelfs door een triumfeerenden godsdienst zou

n

allianeie tueeen die Ilaeeieke kultu.ur en die Christendom wat by eooe volg motiveers nL'edit de Milan et lee efforts loyaux des successeurs de Constantin pour faire vivre en pa.ix lee deux cultes repandirent un esprit de tol,rance qui aida aces emprunts et

a

cee adaptationS dont nous voulons parler."168 )

Hierdie alliansie het vir baie

n

noodwendig-heid geword by die voortekryding van die Christen-dom. Indian die Christene oor die hele lin:1.e slegs 11homines, deploratae inlicitae ac desperatae" was "qui de ultima faece collectis imperitioribus et mulieribus credulis sexus sui facilitate laben-tibue plebem profanae coniurationis inBtituunt,"16

9)

kon hulle die groot ekatte van kultu.rele waarde sonder enige gewetenswroeging verbygegaan het; maar nou was dit nie die geval nie. Orr kritiseer 11the baselessness of the theory that the bulk of the adherents of early Christianity were drawn from

'the dregs of the populace\" en voer aan nthat the gospel from its earliest beginnings in no slight degree affected the higher as well as the humbler classes of society.nl?O) Hierdie 11men of out-standing ability and original power,"171 ) wat deur die Christendom in sy triomftog meegevoer is, was manna wat gedrenk was in die retoriese beginsel en wat in die retoriese trant wou skryf sodat hul-le werke daardeur as literatuur beetempel kon word. 172 ) Veral toe die heidendom die akerpte van die intellek teen die grondwaarhede van die Christendom begin mobiliseer het en heftige aanva.:g.e

24

op die gelowigee gedoen ie,173 ) wou die geleerdee enereyde die waarheid van die Christelike leer in ey veelkleurige ekoonheid daaretel, maar andereyde ook die monde -van die vyande enoer ,.by becoming their equal.a through -the perfecting of their lite-rary art and by their concern for correct

language• ;,l.7¾)

Die leidende figuur van hierdie rigting was Minucius l'ellx.175 ) Hy verekil radikaa.J. van

Ter-:f;llJ J 1 amw deurdat by daarna streef om Klassiek

l8

~ 176 ) Sy euiwer retoriee gestileerde ·Latyn, geskoei

Oi

die KJ.aeeieke lees, steek Oicero na die kroon.177 J

C

:ey

vil die oorgelewerde kunste en rvetenskappe juie nie verban nie maar 1n diene van

~

ie Chriatendo~ stel en die produk van die me~like enie diensbaar maak aan die kragte van die

Evan-elle.

In hulle poging om die ontlening aan en ge-bru1kmak1ng van die Kl.aeeieke te eanksioneer, het

eommige a.angevoer dat die apostel Paulus profane outeurs 1n sy sendbriewe kwoteer vat soortgelyke kwotasiee uit heidenee geekri.fte outoriseer;178 ) terwyl and.er beweer het ~t bykane die hale waar-heid 1n die heidense filoeofiese stelsels vervat is en dat dit slegs nodig is om by die lig van die beeondere openbaring h rekonstruksie van die ver-spreide waarhede te maak en hulle te verenig.1

79)

Olemens van Alexandri~ het op ey beurt weer die waarde van geometrie, astronomie en dialektiek v1r die interpretasie en verdediging van die

geloofs-waarhede beklemtoon. 180 ) Uitgaande van die gedag-te van Philo dat die ou Griekse wyegere en digtere al hul wysheid uit die Ou Testament, veral uit die boeke van Moses, geeteel het, het hy geen beawaar teen die bestudering van die heidense wetenska.p nie - met die uitsluitlike voorbehoud egter, nze hebben alechta propaedeutische waarde.•J.B:L)

As ons hierdie fluktuerende en onderling-kontradikterende stellinge met betrekking tot die llaseieke in oUnskou neem, is dit duidelik dat d8$X' noodvendig 'n .v1a media• in die prob1ematiese ver-houdinge moes kom. 182 ) Aan die einde van die 4de '

I

eeu vind ons 'n rigtinggewende traktaat uit die hand(

van BasU.ius, biskop van Ceearea, oor die regte gebruik van die Griekse literatuur. 183 ) Hy voer

o.a. aan dat Moses sy gedagtea eere 1n die geleerd-heid van die Egiptenare beoefen en daarna oorge-gaan het tot die bepeinsing van God; 184 ) dat heiden-ee gelheiden-eerdheid nie sonder nuttigheid v1r die aiel is nie;185 ) en dat die werke van digtere, prosa-ekrywere en orators se1ektief gelees moet word 1n

navolging van die bye wat nie alle blomme op gelyke wyse benader nie en ook nie alles van 'n blom weg~ dra nie, maar net soveel as wat vir hulle werk nodig ia.186 ) Dit is inderdaad voordelig vir jo~ense om met die profane geskrifte om te gaan. 187)

Volgens Basilius is hulle waarde due daarin gele! dat dit 'n voorbereiding vir 'n betere begrip van die Ou en Nuwe Testament is en dat dit die jongmen~e

26

voorsien van nthe beginnings of a formation of

character which they will later on complete by the

study of the Holy Books."188 )

'n Soortgel.yke gedagte kry ons by Hieronymus

wat hartstogtelik met hierdie probleem geworstel

ihet. Op 'n vraag waarom hy die 11candor Rcclesiae"

..

met aanhalings uit die profane letterkunde besoedel,

gee hy tlit us >Jy mening dat dit geen misdaad is om 1ran die hP-idense skrywers gebru.ik te maak. nie •189)

11Quis enim nesciat,•• vra hy, 11et in Moyse, et in Prophetarum volwninibus quaedam assumpta de

Gen-tiliumJ.ibrie, et Salomonem Philosophie Tyri et· nonnulla proposuisse, et aliqua respondisee?"l90) Selfs die apostel Paulus kwoteer verse van

Bpi-menides, Menander en Aratue. Hy voer verder aan

dat polemiese aangeleenthede dit·noodeaakJ1k maak

dat die verdedigers van die Christendom dit lees.

Heidense llteratuur moet en kan gelees word, mite

dit gereinig is van alles wat verkeerd ie·eodat·

dit in diens van God gestel kan word. In

Deutero-nomium word bepaal dat die hoof en wenkbroue van 'n

gevangene eers afgeekeer en haar naels geknip moet

word alvorene 'n huwelik met haar gesluit kan word.

Soortgelyk moet die heidense wysheid tot Ieraelletin omskep word ofskoon sy nog die status van

diens-maagd en Slavin sou behou.191) "Quid ergo mirum,"

vervolg hy, 11s1 et ego sapientiam saecularem

prop-ter eloquii venuetatem, et membrorum

pulchritudi-nem, de an.cilia atque oaptiva Israolltidem facere oupio?11192 ) Hy stel homself dit so voor dat 'n

Christendom gesluit kan word en glo dat by beide,

na

sekere wysigings van die uSapientia saecularis," tot een gemeenskaplike doel sou kon gebruik. 193)

Soortgelyk is die beskouing van die kerkvader Augustinus wat maar nie kan vergeet dat die

,.Hor

-tensius" van Cicero verantwoordelik was vir sy lewensvernuwing en dors na die waarheid nie. 194 ) Sy simpatie en bewondering vir die Klassieke vind one oorvloedig in sy werke gelllustreer. 1

95)

Hy siteer weliswaar nie so dikwele as Hieronymus nie, 11maar hij herinnert zich hunner altijd door.11196)

Deurd.at by die hoop koester dat die saligheid ook moontlik is vir die beete van die grotes van die verlede, 197 ) het by geen rede om fel teen hulle op

te tree nie. Sonder gewetensbeswaar kan die hand hulle toegereik word, want 11res ipsa quae nunc christiana religio nuncupatur, erat apud antiquos, nee defui.t ab initio generis humani, quousque ipse Christus veniret in carne, unde vera religio quae

jam erat, coepit appellari christiana.11198 )

Met die verloop van jare het Augustinue egter meer onbuigsaam in sy beskouings t.o.v. die

11liberales disciplinae" geword. 199 ) Volgens

n

uiteensetting in sy 11De Doctrina Christiana• is sekere elemente van die heidense kultuur so be-soedel met bygeloof, dat dit geen doel dien om dit te beoefen nie. 200

>

Daarenteen kan geskiedenis, astronomie, dialektiek e.s.m. beoefen word met die voorbehoud dat teen misbruike gewaak moet word wat

·28

van genoemde wetenskappe kan grootlike die eksegese van die Heilige Skri:f verryk. 20l) Augustinus ver-dedig sy stellings met

n

beroep op die optrede van die Ieraellete in hulJ.e vlug uit .Bgipte: 202 )

,.Sicut enim Aegyptii non solum idol.a habebant et onera gravia, quae populus Israel detestaretur et fugeret, sed etiam vasa atque ornamenta de auro et argento, et vestem, quae ille populus exiena de Aegypto, aibi potius tanquam ad usum meliorem clanculo vindicavit; non auctoritate propria, eed praecepto Dei, ipsis Aegyptiis nescienter commodan-tibus ea, quibus non bene utebantur, sic doctrinae omnea Gentilium non solum simulata et superstitiosa figmenta graveeque sarcinas supervacanei laboris

habent, quae unusquisque nostrum duce Christo de societate Genti11um exiens, debet abominari atque devitare; eed etiam liberalee dieciplinaa usui veri.tatis aptlores, et quaedam morum praecepta utilise i lllB. contirnmt, deque ipso uno Deo colendo nonnulla vera inveniuntur apud eos.• 203)

Uit die voorgaa.nde is die geleidelike veran-dering wat ingetree het in die beskouing van die vorm en inhoud van die heidense erflating duidelik waarneembaar. Onder beskerming van sekere outori-tatiewe uitaprake kon die heidense geskrifte be-studeer word "as a kind of preliminary ~reparation to the profound study of the Bible. 11204 ) Met die voorbehoud dat die antieke geskrifte diensbaar ge-atel moet word aan di.e geloof en vir die lees van die Bybel, word hulle due geaien as ,.an.cillae

theologiae,• nie as doel op sigseil nie maar as middel tot

n

doel. Sizoo se kommentaar is hee tereg: 11De heidense cultuur treedt hier dus op ala dienares van het Christendom ••• Hetgeen voor de Christelijke wetenschap van belang is, wordt

ge-inventariaeerd; het overige kan worden prijsge-geven.11205)

tenslotte - om hierdie algemene inleiding af te sluit - wil ons egter duidelik stel dat ashier-die wens van Augustinus konsekwent gehandha.af is, sou dit die einde betaken het van die Grieks-Romeinee wetenskap. .Die uitspraak van Sizoo dat

11de wetenschap der Grieke-Romeinse oudheid is blij-ven voortleblij-ven, 11206.} is' egter onteeneeg].ik waar. Nieteenstaande die openlike vyandigheid, nieteen-etaande die offieUJle standpunt dat die heidenee geskrifte slegs .auxilium interpretationis Bibllae Sacrae• moat wees, het daar, bewue of onbewus,

n

baie groter i.nvloed van die heidenae geskrifte, eowel wat vorm en inhoud betref, u:itgegaan en het die werke van die Chrietenskrywers

n

magtiger ver-strengeling met en aseimilering van heidense

teg-niek en gedagtee geopenbaar as wat aanvanklik beset is.207)

Hierdie stelling vind one ryklik ge!lluetreer in die geekrifte van die Christenekrywere wat geen afetand kon doen, n~g van die Christelike geloof wat hulle op rypere leeftyd omhele het, nog van die

bewondering vir die Klassieke. One vind dit, om slegs enkele te noem, by 'n Tertullianue wat in J wrewel kan uitroepa "Quid ergo Athenis et Hiero-

-aolymis?"208) en 11 quid academiae et ecclesiae?11209)_ maar wat,-ondanks sy_ tirade, die bekoring van die

-

-

-

-Klassieke nie van hom kan afskud nie, aooa dit on-omatootlik uit die sterk retoriese .inelag van sy werke blyk. 210 ) Ona vind-dit by 'n lliero~ vat

V - ~

-'kan uitroep: "Quid facit cum Psalterio Hor~iif? cum Evangeliis Maro? cum Apostolo Cicero?" ·

-maar vie se werke intueeen met heidenee wyeheid en

~kwotaeiea uit profJU).e_werke deurspek is. 2l2) -One vind dit by 'n Augustinus wie se simpatie v1r die D.aeaieke one dlddelik in sy geskrifte vind.2l3) !ereg merk Boissier ops 11Deze verm:enging was on-vermijdelik; elkeen heeft haar, op zijne eigen wijze en in eene mate die hem geschikt voorkwam, tot stand gebracht; maar niemand heett er zich gansch en al van kunnen onthouden." 214 )

1.3 Ambrosius, ekaponent van die uvia media"

30

Hierdie bewering van Boiasier geld in ge-lyke mate vir ~brosius. Ambrosius is in die jaar 339 te Trier uit 'n vername Romeinse familie ge-bore. 215) Hy was d1.e derde kind in die fa.mi.lie, van wie die oudste idnd 'n dogter l-tarce LI lna was en die tweede oudst1; 'n broer met die 111;1.am van Uraniua Satyrus. 2J 6) V:m <'U.e 1rroeU Lewensjare van Ambrosius is min bekend. As ona weer van hom hoor, is ey vader oorlede en bevind die familie hulle te Rome.217) Hier het Ambrosius die gewone

onderrig ontvang wat kenmerkend vir die Romein van sy tyd was nl. in die element~re laerskool, die skool van die grammaticus en van die retor. 218 ) :Hier het hy 80 vertroud met die Kla88ieke outeure geword en het hulle 80 'n integrale deel van ey denkrigting gevorm, dat Cochrane hom beakryf as 11a typical pro-duct of the secular order, schooled in the ancient disciplines of Romanitas.11219)

Na

sy universit~re loopbaan word Ambrosius stadhouer van die provinsie Aemilla-Liguria met Milaan as verblyfplek. 220) Na' die dood van die Ariaanse biskop Auxentius, word Ambrosius teen ey wil tot biskop verkies. Nadat by hom die benoeming,, na baie aarsellng, tog laat welgeval het, is by ge-doop en in 374 n.C. as biakop van Milaan ingese~n. 221 )

As bis.k:op van so 'n groot etad het Ambrosius 'n veeleisende taak gehad. Vanwe~ die feit egter dat hy genoodsaak was 11docere vo~-• quo!!_ ipse non didici" omdat hy wraptus de tribunalibus atque ad-ministrationie irdul.is ad eacerdotium," 222 ) het Ambrosius hom daarop toegel8 om, te midde van sy drukke werksaamhede, ywerig te studeer. Gedurende hierdie tyd het hy veral vertroud geraak met die werke van l.'!1ilo, Origenes en Baeillus, deur vie hy

.lan ,>Ok - a-fge8ien vau Klassieke outeurs - 8terk

··23)

betnvloed la."

Ambroaiu.1:, het onv, rpvu8d geywer vir die een-heid, suiwerheid ~n mag van die Kerk.224) Vanwe~ uie feit dat Milaan die residensie van die keiser

was en die seuns van Valent .. rnus I, Gratia.nus en Valentinus II,geheel en al under sy invloed gestaan het, kon Ambrosius sy gesae; la.at geld. 225 ) Met onverbiddelike volharding het hy teenoor die weg-sterwende heidendom 226 ) 1:m die nnk 0.nende Aria-nisme 227 ) opgetree. Toe keiser. Theodosius

n

bloedba.d in Thessalonika laat aanrig het weens

n

moordaanslag, het Ambrosius nie geskroom om die keiser van die gebruik van die Sakramente te weer-hou nie. 228 ) Hierdie uitstaande figuur - 11 re-epected, consulted, and obeyed, as no bishop of the period was respected, consulted, and obeyed 11229)_

is op

4

April

397

n.O. oorlede. 2

30)

Die liter3re nalatenskap van Ambrosius is groot. 231 ) Die meeste van sy geskrifte het uit ey preke voortgekom en is dan ook eksegetiee van karakter, nie in die sin dat hy die Bybelteke deurlopend verklaar nie, maar wel dat hy dit as basis van sy betoog neem en, in ooreenstemming met

die opvatting van sy tyd, allegories verklaar. 232 ) As uitvloeisel van sy eksegese en prediking, het .Ambrosius verekeie dogmatiese werke die lig la.at eien en hom veral deur sy geskrifte-op etieee en asketiese gebied onderskei.

As one nou VP.. volgens by die vraag kom hoe Ambrosius teenoo:r: c1ie Klas, .eke na.latenskap ge -sta.a.n he·t, skyn di 1- asof .Ambrosius nie die on-1;:1ekerheid vari h i:: ander kerkvaders geopenba.ar het en hom nie doelbewu:, daarvan wou distanei1c, r nie, aangeeien .unf! spore van die Klassieke oral .r .. sy

werke verspreid vind. Hierdie houding van die kerkvader mag bevreemdend lyk as ons gedagtig is aan die antipatieke houding van baie Ohristene t.o.v. die Klassieke, maar hierdie bevreemding is van korte duur as Ambrosius verklaar dat dit nie verkeerd is om na Homerus en Vergilius te verwys as 'n apostel uit Aratus ~o~eer nie. 233) Hy ~erklaar verder dat dit vat die owlheid as waar en goed

aanvaar het, uit die Bybel ai'komstig is.2

34)

Ambrosius weier byna fanaties om enige verdienste aan heidense denkers toe te skryf. As by nie 'n direkte verband tussen hulle woorde en gedagtes en die iilhoud van die Bybel kan 10 nie, verklaar by nogtans dat die 'beginsels, vaarop hulle gedagtea rua, reeds by die heldefigure van die Bybel terug-gevind word.235) Aa.ngesien die antieke bronne

~

du.a, volgens Ambrosius, op onbekende wyse uit die Bybel ontspring, kan sonder enige gewetensbeswaar uit die bronne geskep word.

Dudden noem hierdie stalling van Ambrosius 'n 11daring bypothesis." 236 ) Miskien sou sommige dit eerder wou kwali.fiseer as~ opportunietiese hipo-tese wat in die 11g van die tydsproblematiek ge-improviseer is. Hoe dit ook al mag wees, dit was

hierdie hipotese wat Ambrosius in staat gestel het

om 'n 11via media" te vind tussen openlike ekstre-mistiese vyandigheid t.o.v. die 10.assieke aan die

een kant en 'n sieklike liberale verdraagsaamheid aan die ander kant. Volgens Diederich is dit

11one of Ambrose's claims to distinction that he

}4

with Augustine and Jerome in the West, even as Basil and his associates in the East~ he stood out as_a champion of that enlightened tolerance that has ever since been in the Christian Church the standpoint that ultimately prevails.112

₃₇₎

Teen eodanige werkshipotese kan egter ook ernstige bedenkinge ingebring word. Wanneer jy t.o.v. die heidense denkere en skrywera aanvaar 11that all that is beet in their teaching was plagiarized from the Sacred Scripturee," 238 ) loop jy ernstige gevaar om deur-en-deur heidense be-grippe en gedagtes in die Chrietelike gedagteefeer

in te '1ra, al sou dit ook jou bedoelins wees om sodanige sieningr in Chrietelike lig te tranepo-neer. Aan hierd·e gevaar kon Ambrosius beslie

-nie ontkom -nie.

l

In ooreenstemming met 'n

onmis-lkenbare tweespalt in sy gedagtegang, vind one

dwaredeur die werke van Ambrosius die twee parallel-lopende l,yne van die Grieka-Romeinse en die Chris-\

t elike kultuurpatrone. One vind natuurlik hier-die tweespalt ook by ander kerkvaders maar, omdat Ambrosius - veral vanwe~ sy uitgangepunt dat dit wat die oudheid as waar en goed aanvaar het, uit die Bybel afkomstig ie 239) - doelbewus aansluiting

by die Ilaseieke kultuur geeoek het, is by by uit-stek die kerkvader wat sekere begrippe uit die Grieks-Romeinse k:ultuurwAreld ongekwalifiseerd in

die kultuurdenke van die Christendom en in die Kerk ingedra het, wat hulle onmiskenbare neerelag in die Rooms-Xatolieke kerk dwaredeur die eeue tot va.ndag toe gehad het.

Deur .Ambrosius self soveel as moontllk uit ey werke te laat spreek en deur alle moontlike bronne oor_ .Ambrosius na te gaan, is dit nou one bedoeliJJS om hierdie stelling duidelik aan te toon in ey

be-ekou.inge oor die 11summum bonum,11 11officium" en

"virtue, 11 _{waarin by noue aanelui ting gevind het by}

die Stoisyne-georilfnteerde 11De officiie" van Cicer~.; in ey gedagtega.ng oor en propagering van die

Maria-verering, askese en veelvuldige heidense gebruike

in die Ke"rk; en in die onekatbare bydrae wat hy

as himnedigter gelewer het.

Sizoo. Hellenieme (l!l Chr. enc., 2de druk,

. 3:422).

Sizoo. Het oude christendom in zijn

verhou-ding tot de antieke cultuur, p.19.

1)

2)

3) Horatius. Ep. 2.156. Cf. Thiel. Rome tot·

ometreeks 200 n.C. (J;.a Het oudste

chrieten-dom en de antieke cultuur), p.58.

4) Aaldere.

p.48.

Paulus en de antieke cultuurwereld, 5) Sizoo. Het oude chrietendom in zijn

verhou-ding tot de antieke cultuur, p.19 - 20;_

Aaldere, op. cit., p.51.

6) Hadas. A history of Latin literature, p.414. 7) Hardy. Christianity and the Roman

govern-ment. p.4.

8) Cary & Haarhoff. Life and thought in the Greek and Roman world, p.344: 11The Jewish

religion enjoyed almost unrestricted

9) .ld., p.345.

10) Aaldere, op. cit., p.11.

vf.

Aalders. Het Romeinsche imperium en het Nieuwe Testament, p.194; Cary & Haarhoff, op. cit., p.3451 11The Roman emperors nevertheless persisted in their general policy of religious tole-ration in regard to the Jews, but they set a ban on proselytizing"; Boak. A history of Rome, p.394: 11The privileged status

which the Jews had enjoyed in the Hellenistic states was recognized by the Romans • • • " ll) Juster, J. Lee juifs dans .!.'empire remain,

1914 - aangehaal deura Aaldere. Paulus en de antieke cultuurwereld, p.12.

12)

Sizoo. Geschiedenis der oud-christelljke ::t.tijnse letterkunde, p.l.

13)

Gran~. The cUD!.a,x

ot

B:oJB.Q,

p.224;

Cf. Caroopino. Daily life in ancien1 Rome, p. 136 - 7s 11Seen from the outside and from a ltttle distance, the two Feligions were at first easily confused with each oiher • • • 11

; Sanford. The MediteXT&neen world in ancient times, p.5081 11To the o~t-sider, Ohristianity was a perversion of

Judaism and a secret sect which was distrusted, misunderstood, and subject to local suppres-sion"; Dodds. Pagan and christian in an

age of anxiety, p.llls 11lnitiaJJ.y, no doubt, they sh.ared the long-established unpopul~ity of the Jews: it seema that their first

appearance in pagan records w~s as a dise~dent Jewish sect who at the instigation of one

'Cbrestos' had engaged in fac·t1on f·ights v.ith their fellow Jews in the streets of Rome."

14) Carcopino, op. cit., p.136 - 7: 11But after the destruction of the Temple of JerusQ.lem in 70 A.D .. , and und.er the early Antoniner;,,

'the Church' inevitably began to be dis-tinguished from 'the synagogue'."

15; Wells & Bai row. A short hif!tory of the Roman empirP., p.299,

16) Ann. 15.44.3: 11per flagitia invisos • • • haud

proinde in crimine incendii quam odio humani generis convicti aunt."

17) Apologeticum, 37.6. Cf. SalJDon. A history

ot

the Roman world, p.3221 nThere can be very little doubt that for the first 100 years after the crucifixion of Jesus Christians were generally disliked and even positively'

hated."

18) A h:i.story of the ancient world, vol. 2, p.345•

11But the causes of this conflict are not

quite clear. Religious persecution was foreign to the customary- policy of the em-perors, and the legal grounds for prosecution in this instance are not obvious.•

19) Scullard & van der Heyden. Shorter atlas of the classical. world, p.1961 11Judaism and

Christianity, provoked persecution • • • because of their monotheistic cla1.ms."

20) Parker. A history of the Roman world, p.46a • • • nChrietianity asserted an

uncompro-miain8

belief in the existence of One Supreme

God vho had revealed him.sell to the world in the Incarnation of Jesus Christ. Conse-quently it forbade the faithful to partici-pate in any pagan ceremonies • • • With such_ an unequivocal opposition the government could have no peace; for the absolute dominion which the Christiane claimed for the ,ounder of their religion was a challenge to the constitutional authority of the Bmperor.•

21) de Zvaan. In.a Het oudete chrietendom en de antieke cuituur, 2all. Cf.: .Bai.l.ey. The legacy of Rome, p.2631 nBut the claim of Christianity vae absolutes it required~ undivided allegiance and a complete rejection \ of its rivals. And so the early' Christians were persecuted • • • because they rei"used to accept the state-religion and to swear by its deities"; Schlatter: The church in the New Testament period, p.130 - 1: ,.entry into the Church involved the complete abandonment of

22)

23)

24)

38

pagan rites"; Boak, op. cit., p.397: 11It was the obstinate refusal of the Christians to conform to the requirements of the political religion of the state that confirmed in the minds of the Roman officials the view that they were public enemies, hostile to society in general and to the Empire in particular." Roatovtzeff. The social and economic history of the Roman empire, p.509. C:f. Dodds, op. cit., p.llJ: 11To the average pagan their re-fusal to burn a few grains of incense on the Emperor's birthday must have appeared as a deliberate and insolent expression of dis-loyalty • • • The Apologists t,ried to ex-plain that they meant no disrespect to the national symbol: they were quite happy to pray for the Emperor, and to acknowledge him

as a being second only to God, (Tert. Apol. 30;39) • • • but this vaa not good enough either for the masses or for the law."; Addia. Christianity and the Roman empire, p.59: ,.Christians were liable to the penal-ties of sacrilege and high treason, of sacrilege for refusj_ng to worship the .godB of the state, of high treason for refusing to worship the genius of the Emperor • • • "; Hadas, op. cit., p.360 - l: "The Christiana owed complete allegiance to a power which transcended Rome, and hence there coul.d be no other issue o'! the conflict bet,ween them and Rome save that one or the other must eventually yield.~

Groenewoud. Christenvervolgingen. (!a: -Chr. . enc., 2de drwc, 2:188h "Tegelijk ec'hter waa het juiet hun levenevijze die de vijandschap van de heidense bevolking opriep."

Dodds, op. cit.·, p.lll; Cf. Starr. -A history of the ancient world, p.616: 11To the populace Christians were men who defiantly stood apart in secret unions."; Rei tz·enstein. Die Hel-lenistiachen mysterienreligionen, p.109 - llO: 11Dae in erster Linie nicht die Lahren, son- · dern die.Mysterien den Anstoss gegeben haben, zeigt der vollst~digste Bericht, aJ.eo der des Josephus. .An sich sind alle Heligionen

25) / 26) 27) 28) 29) 30) 3l.) 32) 33)

verd~chtig, die einen Initiationaritu.s haben~ well sich mit einem solchen ein Eid oder irgendwelcher Ersatz f'Ur einen Eid verbindet." . Jaeger. Early chriatianity and Greek paideia,

p.28: 11Chriatians had to face the accusation of outright cannibalism because in the eucha;_-riat they ate the flesh and drank the blood of their God.•; Cf. Heichelheim & Yeo: His-tory of the Roman peop1e, p.}71: "The common people accused the Christians of atheism, incest, and even cannibalism."

Cary. A history of Rome, p.765; Cf. Dodds, op. cit., p.l.J.31 Die Christene het gevoel dat ,.even the moat formal concession to pagan cult would lead in the end to Christianity· being swallowed up and digested in the all.-embracing !DRY of Graeco-Roman paganism as the other oriental religions had been. . Hence the charge of 'walling themselves of~ from the rest of mankind' which Celaus brings against them." (Origen c. Cele. 8.2.)

Dodds, op. cit., p.112& nDid not the eacr~d books of the sect predict the speedy end of the Roman Empire and its replace.ment by the rule of the Christian God on earth?"

Wells & Barrow, op. cit., p.3001 "Commun.ism upset family relations and interfered with

the rights of the 'paterfamil.iae', and the growing tendency towards celibacy caused resentment."

Ibid. Ibid.

Dodds, op. cit., p.114.

Ramsay. The church in the Roman empire, p.12. Life in the Roman world of Nero and St. Paul,

p.385; Cf.: Starr; op. cit., p.6161 ,,The imperial government disliked Christianity too because of lts unusual scale of values and pat.terns of J.ife."

40 54) 35) 36) 37) 38) 39) 40) 41)

Groenewuud, op. cit., 2:188; Cf. Rostovtzeff.

A hintory of the ancient world, 2:349: 11The

second century and the beginning of the third

witnessed a slow development of the new

re-ligion. It was neither recognized by the

state, nor systematically persecuted. The third century, a time of political and re-ligious convulsion, marked a crisis in its development. Dropping an attitude of al-most complete tolerance, the emperors Max1m1n, Decius and Valerian declared open war against the Christians • • • This change of policy

was probably due to the growing influence of Christianity in the army, which threatened

to undermine the loyalty of the soldiers."

Tertullianus. Apologeticum 12.3 - 5: 11Crucibus et stipitibus imponitis tianos • • • ungulie eraditis latera Chris-tianorum • • • ad bestias impellimur • • • igni bus urimur. "

Id., 7 .l: ,,Dicimur sceleratissillli de sacrament.o

infantiuidii et pabulo inde et post convivium

incesto.11

; 'Minucius Felix, Octavius, 9.5:

11infans • • • vulneribus occiditur • • • sitienter sanguinem lambunt, huius certatim membra dispertiunt."

Dodds, op. cit., ll4: 11More persistent • • • was the notion that the Christians were re-sponsible for every naural calamity: their

'atheism' had offended the gods."

'fertullianus. Apologeticum, 40.l.

Muller. Christiane and pagans from

Constan-tine · to Augustine, 1:138.

Duru.y. History of Rome and the Roman people 5:740: 11To disquieted or unhappy souls it brought what they did not find, or found but

imperfectly, in Oriental worships and

philosophic systems: a promise of salvation, and, consequently, hope."