De Ries meteorietkrater

AFZETTINGENWTKG 24 _(2), 2003 32

De Ries meteorietkrater

Ton Lindemann*

Iets oversterrenkunde

Voorwede detailsvande

inslag

gaan

bekijken

zullenwe

eerstmoeten wetenwaar we over

_praten.

Rotsblokken die door het zonnestelselzwerven enop hemellichamen in-slaanveroorzaken littekens die

_{inslagkraters}

_worden ge-noemd. Het inslaan hoeft niet

_persé

_{op de Aarde}te

gebeu-ren, ook op anderehemellichamenkomen

inslagkraters

voor. Zoekmaar eens met_een

_verrekijker

_{naarkraters op} de halfvollemaan.Ook MercuriusenMars

_zijn

_vergeven

van

inslagkraters.

De rotsblokken welke door het

zonne-stelselzwerven worden ook wel

_{planetoïden genoemd}

_en de meeste bevindenzich ineen

gebied

tussen Mars en

Jupiter. Zij zijn overgebleven zijn

nade

vorming

vande

planeten

zo’n

_{4,5 miljard jaar geleden.}

Demeeste

objec-ten

zijn

kleinen

ongevaarlijk,

maar er

_{zijn planetoïden}

vanenkelekilometers toteenpaar honderd kilometer be-kend. Door

_{onderlinge botsingen}

of

_verstoringen

in het zwaartekrachtveld kunnen deze

_planetoïden

vanbaan

ver-anderenenop ramkoers komen metandere

hemellicha-menin het

zonnestelsel,

dus ookmetde Aarde.

Zolang

wemet relatiefkleine

objecten

temaken

_hebben,

zullen deze

_bij

het

_{binnendringen}

van de aardatmosfeer

geheel

vergaan. We zien dan een

lichtstreep.

Dit in de atmosfeerverbrandende

_gruis

noemen wemeteoor.Is het

object

groterenbereikendekosmischerestantenhet

aard-oppervlak

dan

_spreken

_{we over}meteorieten.

Naast het gevaarvanrondzwervenderotsblokken

_zijn

er

ook nog kometen. Deze komen uit de

buitengewesten

van onszonnestelselen

zijn

netals de

_planetoïden

restanten uit de

_begindagen

_{van ons}zonnestelsel. Het verschilmet

planetoïden

is dat kometen vooral uit _{bevroren gassen} bestaanwelke in de

_nabijheid

van dezon

_verdampen

en

dan

_{staartvorming}

vertonen. Ook kometen kunnenmet

pla-neten in

_aanvaring

komen.

De

_vorming

van de Rieskrater

Latenweeersteven 15

_{miljoen jaar terug}

in de

_tijd

_gaan. Een 1 kilometer

groot projectiel

kruist het

_pad

vande Aar-de. Een

_{onvermijdelijke botsing}

is het

_gevolg.

Meteen

snelheid_vanten minste 30 kilometer_per

_seconde,

_maar hetkan ookenkele_{tientallenkilometers per seconde}meer

zijn

geweest,raastdeze

_{steenklomp richting}

Aarde. U kunt zich voorstellendatzo’n_groot

_object

zich niet laat

afrem-mendoor de atmosfeer. Immers zodra deze de atmosfeer ‘voelt’ is

_hij

al

_genaderd

tot

op10 kilometer

hoogte.

De

hogere ijlere

atmosfeer is

daarbij

totaal geen

belemme-ring.

Een fractievan eenseconde later raakt de

impactor

de aardbodem in het

_huidige

Zuid-Duitsland. Binnen één seconde

_dringt

de

_impactor

doortotenkele kilometers

_diep

in de aardkorst. Er ontstaateenkraterende

impactor

ver-dampt.

Er komt

_daarbij

zoveel

_{energie vrij}

dat het

_gebied

vande

inslag

onherkenbaar verandert. We zullen hiernu

enkele details derevue laten passeren:

-Op

hetmomentvande

inslag

treedt al

_{gelijk versmelting}

van

gesteenten

op. Dezeschieten als

glaslichamen

tot enkele honderden kilometersverwegenkomen

onder-meer terecht in

_Tsjechië.

Deze

_glaslichamen

worden tektieken

_genoemd

en naar

zijn vindplaats

staan deze bekend als Moldavieten.

-

Gelijk hierop volgend

worden de bovenste Jura

lagen

weggevaagd

met

rol-, glij-

enballastische

_bewegingen

enkomen elders ondersteboven of op hun

zijde

weer

tot rust.

_Megablokken

tot velevierkante kubieke kilo-meters

krijgen

een nieuwe

rustplaats.

- Even laterwordt het

volgende pakket

met

Juragesteen-ten

_verpulverd

en ineenwaaier

weggeslingerd.

Dikke

lagen

vermalen

gesteenten

worden in de

omgeving

af-gezet.

Deze

pakketten

worden breccie

_genoemd.

- Ondertussen is het

projectiel

tot 3 kilometer

_diep

de aardkost

_{binnengedrongen}

en

ontploft vervolgens

op derotsen van de

_{diepe ondergrond. Bij}

deze

ontplof-fing verdampt

de

impactor,

versmelten_er dikke

pak-ketten _gesteentendie daarnatot 10kilometer

_hoog

de atmosfeer in worden

_geschoten.

_Daarop

komt deze

gloedwolk

weer naarbenedenenvergroot deeerst ge-vormde kratertot_{ongeveer 25 kilometer. Deze}

gloed-wolk koelt aftoteenopvulkaantuf

gelijkend gesteente

enbevat veelzwarte

glasbommen.

Ditmateriaalwordt

Sueviet

genoemd

endekt debreccie af.

Al het leven ineenstraal vanenkele honderden

kilome-tersisnuverwoest. Dikke stofwolken omhullen de Aarde

en in de

nabijheid

van de

_inslag

woedengrotebranden. Misschien is het beter om van

_{allesvernietigende}

vuur-tomado’ste

spreken.

De krater zelf bestaat ineerste in-stantie uit_eenkokende _massa

gesteenten,

zoals we dat

kennenvanactieve vulkaancaldera’s.

Nadat allestot rust

_{gekomen is, loopt}

de krater vol met waterenontstaat ereen grootmeer. Door

_kalkalgen

en

sedimentatie

_slipt

hetmeerdicht. Een deelvande krater-rand erodeerten

tijdens

de laatste

_{ijstijd geselen ijskoude}

zandstormen de krater.

_Tegenwoordig

rust

_bovenop

de meersedimenten_een

_zandpakket

uit de

_ijstijd.

Deerosie

gaatonverminderdvoort en de Wömitz baant zich een

weg door de krater in de

richting

vande Donau. Veel

se-dimenten

_zijn

ookdaardoorookweerverdwenen.

Op

ditmomentiserin het Hofland MuseumteLaren NH

eenfraaie

expositie

tebewonderenovermeteoren en mete-orieten

_waarbij

er ook ruimschoots aandacht is voor de

Zuid-Duitse Ries krater. Daarom ook in dit bladwat

ach-tergrondinformatie

overde Ries. Deze krater is ongeveer

15

_{miljoen jaar}

oud. In dit artikel zullen dewede effecten

vandeze

inslag

opnatuurenmilieuvanhet Miocene

land-schap

in Zuid-Duitsland_en

33 AFZETTINGEN WTKG 24_(2),2003

Excursiepunten

De

_omgeving

van

Nördlingen

of

_Oettingen

i.B. iseen

uit-stekend

_gebied

omde kraterteleren kennen. Beide

plaat-sen

_liggen

in de kraterenin de

omgeving

vindenwevele

al dan niet

gesloten

groeven,

ontsluitingen

en

dagzomen

waar wedeindrukwekkende

verschijnselen

van de

im-pact

kunnen

_bekijken.

Al

_rondkijkende

in het

_gebied

_van de Ries

_krijgt

u een

_goed

overzichtvande

_geweldige

cata-strofe welke hier in zo’n korte

_tijd

heeft

_{plaatsgevonden.}

De krachtvande

_inslag

is aftelezenaande vaak verfrom-melde

_gesteenten.

Ineenrelatiefklein

_gebied

zietuveel verschillende interessante fenomenen. Wat grote indruk opons

gemaakt

heeft is de

nietigheid

vandemens en de

wetenschap

dat dit morgenweerkan

_gebeuren....

Hetvoert tever om alle_groevenen

ontsluitingen

te

noe-men, maar van eenpaar

belangrijke

wil ikeenkorte

be-schrijving

geven. U

krijgt

zodoende tocheen

goed

over-zichtvan de verscheidenheidaan

verschijnselen

dievan

de

_{inslag getuigen.}

Mochtubesluitenom er eenstegaan

kijken,

dan raad ik_{u aan een}

_{goede excursiegids}

enkaart aanteschaffen. Deze

_zijn

indat

_{gebied rijk}

voorhanden. We

_beginnen

onzetocht in het noorden

_bij

_{de groeve}van

Aumühleen

_eindigen

in

_Nördlingen.

Aumühle

Naeen

tijd stilgelegen

tehebben is de afbouwvanSueviet tenbehoevevande

cementproductie

weerhervat. Vooral de

_westelijke

wandwordt

_afgegraven.

Maar hetmeest in-teressante deel is de oostwandvande groeve. Hier vinden wehet contactvlakvanSueviet boven opdeBunte Breccie

(foto 1).

In de Bunte Breccie

_bij

_{de groeve}

ingang

kunnen

wede

stromingspatronen

van het materiaalherkennen.

Hainsfart

In de

_{voormalige kalkgroeve}

vindenwe

tegenwoordig

een

sportpark. Inderdaad, kalkgroeve.

We bevindenons hier

dicht

bij

deoevers vanhet

voormalige

Riesmeerenvele

kalkalgen

hebben hier riffen

_gebouwd.

Tussen de kalken

vandeze riffen kunnenwefossiele slakkenvinden.

Megesheim

In deze

zandgroeve

kunnenwe

zandpakketten

vinden die

gevormd zijn

in de deltavan eenrivier diein het Riesmeer uitmondde.Later is boven_opdit

_zandpakket

een

laag

met

kalkalgen afgezet.

Foto1,Aumühle: ContactvlaktussendeBunteBreccie_(bh)endeSueviet(Su).

34 AFZETTINGENWTKG 24 (2), 2003

Polsingen

Een klein

_groevetje

aande rand het

_dorpje.

Tochzeerde moeite waardom een

kijkje

tenemen.Het iseenvande

weinige plaatsen

waarrode Sueviettevinden is.

Otting

Deze groeve is

afgebouwd

enwordtmetrust

_gelaten.

De wanden bestaan uit dikke

_{pakketten Sueviet, rijkelijk}

voor-zien_vanzwarte

_glasbommen.

In deze

_glasbommen

kuntu

zeldzame koolstofkristallen

_tegenkomen.

Hier werd in het

begin

vande

_{jaren zestig}

Coesiet

_gevonden.

Dit wordt als

eenvan de

_{bewijzen gezien}

voor eenkosmische

_inslag.

De Coesiet zit in de

_{glasbommen ingesloten (foto 2).}

Gundelsheim

Op

het

scheidingvlak

van de Jura-kalkenende

zandige

massakunnenwe

lange

krassen aantreffen. Watwehier

zien is het

_grensgebied

tussen de kalkende breccie

(foto

3).

De bovenste

_{kalklagen zijn}

door de

inslag verdwenen,

ervanaf

_gegleden.

De krassen _en

groeven inde kalk laten de

_glijsporen

_nogzien

_{(foto 4).}

Debrecciebestaat uiteen

kleurige zandige

massa

vermengd

metgrotereenkleinere brokken

_vwmamelijk

sedimentair_{gesteentenvan}

verschil-lende ouderdom.

Foto_{2, Otting:}Suevietwandinde_groeve van

_Otting.

De zwartecirceltjes geven enkeleglasinsluitselsaan.

35 AFZETTINGENWTKG 24(2). 2003

Wemding

Alsu van

Otting

in de

richting

van

Wemding rijdt,

heeftu

opeengegevenmomenteenfraai overzichtover de kra-ter.

Op

de marktvan

Wemding

vindenweopdemuur van eenrestauranteen

_ingemetselde

steen ter

herinnering

aan

de

_Apollo

astronauten die hierhebben

geoefend

om ken-nistemakenmet Suevietenandere

inslaggesteenten (foto

6).

Detenzuidenvan

Wemding gelegen

groeve isuwbezoek ookmeerdan waard.

Vrijwel

alleswat

_je

in de tectoniek kunt

_tegenkomen,

vind

_je

daar in een

_notendop:

_lagen

welketen

_opzicht

vanelkaarverschoven

zijn, ingedrukt,

vergruizeld

of waaruit hele

pakketten

verdwenen

_zijn

of waartussen

_pakketten

zitten dieer

oorspronkelijk

helemaal niet thuishoren

_{(foto 5,7).}

Metwat

_geluk

vindtuhier ook

zogenaamde

Riesbelemnieten.Dit

_zijn

belemnietenwelke door de

_inslag

alseenkomkommer in de

lengte, gesneden

zijn

endaarnaweer

zijn gefossiliseerd (foto 8).

Foto4,Gundelsheim:

Krassenen

glijsporen.

Desporen

liggen

in de

_{lengterichting}

van de zwarte

lijn.

De

_{bovenliggende kalklagen}

zijnin de lengterichtingvande groeven weggeschoven.

AFZETTINGEN WTKG 24 _(2), 2003 36

Oude theorieën

overhetonstaan

vande Ries

Eind

_negentiende,

_begin

_twintigste

eeuw

ontstonden deeerstetheorieënoverhet

ons-taan van de Ries. In eerste instantie werd

gedacht

aan vulkanische herkomst. Nietzo

gek,

omdat het

_tuf

gesteenteveel leek op vul-kanische

_tuf

en

delpfwerd daarbij

als

voor-naamstevulkaanaangewezen. Toch zatmen

met het

tuf

in de maag,wantde

samenstel-ling

was

geheel

anders dan

_{gebruikelijk bij}

vulkanische

_tuf

envooralook

_glashoudend.

Er werd een

nieuwe

naam voor

bedacht:

Sueviet, afgeleid

vande

Latijnse

naam van

Bayem.

Maardit ismaarde

helft

vanhetverhaal,

waarkwamen immers de krassen en

glij-sporen vandaanop de Jurakalken? Ditwerd toebedacht_{aan een}

_{gletsjertheorie.}

Ijsmas-sa’s

_bewegende

over de kalken zouden

tij-dens de

_ijstijd

desporen hebben

achterge-laten. En

_inderdaad,

dit stemde

_goed

over-eenmetde rotsblokken

_{(Bunte Breccie)}

die

mentiaar

_bovenop

vond. ALs

_zwerfstenen

ge-lijk

werden dezetoteindmorenen

gebom-bardeerd.

Pas in

_{dejaren zestig}

vande

_twintigste

eeuw

vondmen

hogedruk

mineralenin de

glas-lichamenvanhet Sueviet welkezo kenmer-kend

_zijn

voorgrotemeteorietkraters. Sinds de

_ontdekking

_van de Coesiet

twijfelt

nie-mandmeer aande astronomischeherkomst

van dit kosmische litteken in Zuid-Duits-land.

Foto6, WemdingStadt: Gedenksteen tererevanhetbezoek vande.Apolloastronautenin 1970.

Foto 7,

_{Wemding: Overschuivingen}

veroorzaken

zogeheten

glijvlakken.

Dezwartelijn geeftde

_richting

vanhet vlakaan.

37 AFZETTINGEN WTKG 24_{(2), 2003}

Gosheim

Het voorbeeldvan een grote scholwelkeondersteboven

op deze

plaats

terecht is

_{gekomen (foto 9).}

De oudste la-gen

liggen

dus

bovenop!

Dekalken

_zijn

_geheel

verbrokkelden het zaluniet

luk-kenomdeammonietenerheel uitte

krijgen.

Foto 9,Gosheim:Oostwandvandegroeve. De inzettoonthet detail_vande

vergruizelde

balklagenwelkeondersteboven

liggen.

Foto10,

Altenburg:

Noordwandvande

AFZETTINGENWTKG24 _(2), 2003 38

Rohnheim

Deze groeve is niet

toegankelijk,

maarvanaf de weg

goed

tezien. Net als

_bij

Gundelsheim vindenwehier boven op de Jura-kalken

_{kleurrijke pakketten}

breccie. Het

bijzon-dere is dat in deze brecciemet

_{enig geluk}

ook Riesbelem-nieten

_gevonden

kunnen worden.

Altenbürg

Dit iseenoude

kloostergróeve.

Het Sueviet in deze groeve is vooral

_gebruikt

als bouwmateriaal. In de Suevietvan

deze groeve zien weook brokken Jura-kalk

liggen (foto

10).

Deze

_zijn

daar

_ingevallen

na eenluchtreisenpas

na-dat het Sueviet is

_afgezet.

Ipf

Ook dit is_{een van}

_{zijn plaats}

verschoven brok Jura-kalk.

Op

een afstand

lijkt

dezeop eenvulkaan

(foto

11).

En

inderdaadheeft de

_Ipf

aande basis_gestaanvande oude vulkaantheorieaanhet eind van 19een

begin

vande 20e

eeuw.Een

_wandeling

naarde _top van deze

_berg

wordt beloondmet eenfraai uitzichtoverde krater.

Wallerstein

Nabij

het slot Wallerstein vindenwe eenrotsdie uit

kalk-algen

en

travertijn

bestaat. Deze werden

afgezet

rondom

eenbron dienade

inslag

ontstond. Ook hiereenfraai uit-zichtoverde kraterende markantevorm vande

Ipf,

waarin

we met

gemak

het silhouetvan eenvermeende vulkaan

kunnen herkennen.

Unterwilflingen

De

rotsige ondergrond

vande

pre-Ries

is hiernaarboven

gekomen

en in deze groeve vinden wevooral

gedefor-Foto11, De

_Ipf

_{gezien vanaf}Wallerstein. Devorm vandeberg lijktopeenvulkaan.

Foto12,

Unterwilflingen:

AFZETTINGEN WTKQ24(2), 2003 39

meerde

_granieten

_en

_{gneisen (foto 12).}

Deze

gedeformeer-derotsen wordenweer

afgedekt

door breccie.

Nördlingen

Genoemd alslaatste,maarmisschienmoetuhier tochmaar

eersteenbezoek

_brengen

aanhet Rieskratermuseum.Daar

krijgt

u een

goed

en

gedetailleerd

overzichtvanwat zich heeft

_afgespeeld

en waar uopmoetletten alsuop

excur-sie_gaat.Er iseenruime hoeveelheidliteratuur, kaarten, gesteentenenMoldavietente

_koop

in de museumwinkel. Middeninde stadstaatde Daniël. Deze kerktoren is aan

het eindvande 15eeeuw

gebouwd

uit Sueviet uit de

eer-der

_besproken

_Altenbürg

_groeve

_{(foto 13).}

Er

_zijn

nogveelmeer

ontsluitingen

welke de moeite waard

zijn,

waaronder de

_kalkgroeve

van

Holheim,

de

_dagzoom

in de berm

_{bij Zipplingen,}

verstoorde

_Juralagen

_van

Un-terappenberg

en

Meyer’s

Keilerte

Nördlingen.

En niette vergetenvooralsuin de buurt bent: De krater

Steinhei-mer

Becken,

met ook eeninteressant museum.Maar ik

hoop

dat u, alsubesluitom eenstegaan, metdeze

beschou-wing

aleen

goede

indruk heeft_vanwat _umag verwach-ten. En zoals

_altijd,

vraagaande ‘Bruchmeister’ of_ude groeve betreden mag.

Literatuur

Chao, E.C.T., Hüttner, R., Schmidt-Kaler,

H.,

1992. Aufslüsse im Ries-Meteoriten-Krater.München.

Groiss,

J.

_{Th., Haunschild,H., Zeiss, A.,}

2000.

_Sammlung

geologischer

Führer 92. Das Ries und sein Vorland.

Stuttgart.

Hüttner,

R.,

Schmidt-Kaler, H.,

1999.

_Wanderungen

in die

_{Erdgeschichte (10),}

Meteoritenkrater

_Nördlinger

Ries. München.

Hüttner,

R.,

Schmidt-Kaler,

H., 1999. ‘Die

_Geologische

Karte des Rieses

_{1:50.000’, Geologica}

bavaria104, 7-78.

Kavash, J.,

1997. Meteoritenkrater

_Ries,

Ein

_geologischer

Führer.Donauwörth.

Mattmüller, C.R., 1994. Ries und SteinheimerBecken,

Geologischer

Führer und

_Einführung

in die Meteori-tenkunde.

_Stuttgart.

Pösges,

G.;

Schieber, M.,

1994. Das Rieskrater-Museum

Nördlingen.

München.

*Ton

_Lindemann,

_{Valkenkamp 407,}

3607LXMaarssen, tel.0346-566622,e-mail:

_{lindemann.ton@hccnet.nl}

Foto13.De kerktorenteNördlingen,bekendals de_Daniel,is gebouwdvanSueviet

_afkomstig

uit de_Altenburgklooster groeve