De belichting van circulariteit op stedelijk niveau

(1)

De belichting van circulariteit

op stedelijk niveau

(2)

Colofon

Hogeschool Rotterdam Gemeente Rotterdam

Instituut voor gebouwde omgeving Uitvoering Werken

Logistics Management Ingenieur P. Kosterlaan 20

G.J. de Jonghweg 4-6 3062 CD Rotterdam

3015 GG Rotterdam

Auteur Begeleiding

Moussa Mossaoui Hogeschool Rotterdam

H.M. van Raalte Gemeente Rotterdam Studentnummer: 0919706 C. Baars Module Afstuderen (ILEAFS40) Jaar 2020-2021 Product Eindrapport Versie 1.0 Plaats, datum Rotterdam, 25 maart 2021

(3)

Managementsamenvatting

De stad Rotterdam is op weg naar een samenleving zonder afval. Dat betekent dat de Gemeente Rotterdam een omschakeling moet maken van een lineaire economie naar een circulaire economie. De stad heeft als doel het primaire grondstofverbruik te halveren voor 2030 en voor 2050 de Rotterdamse samenleving volledig circulair te laten functioneren. In 2019 is de Gemeente Rotterdam gestart met een LED-transitie. Binnen deze transitie worden alle lichtarmaturen vervangen voor LED-armaturen. Ter aansluiting op de gestelde circulaire maatstaf, dient de aanbesteding van nieuwe armaturen en het verwerkingsproces van oude armaturen, te worden toegepast op de eisen van een circulaire economie. In de huidige LED-transitie worden nieuwe armaturen ingekocht en vervallen de oude armaturen aan de aannemer. De Gemeente Rotterdam maakt niet voldoende gebruik van circulaire mogelijkheden op stedelijk niveau.

Het doel van het onderzoek is het analyseren en toepassen van mogelijkheden voor circulariteit, op het vervangen van de lichtarmaturen in de openbare ruimtes van Rotterdam. Op basis van circulaire voorwaarden en factoren voor circulair inkopen, verlenging van de levensduur en hergebruik van grondstoffen op stedelijk niveau, leidt het advies naar de halvering van het primair grondstofverbruik voor armaturen.

Uit de huidige situatie is gebleken dat de Gemeente Rotterdam voor de LED-transitie weinig zicht heeft op de verwerking van de gebruikte armaturen. De grondstoffen afkomstig uit deze armaturen, worden niet controleerbaar hergebruikt op stedelijk niveau. De armaturen vervallen na de technische levensduur aan de aannemer, waarna deze worden verwerkt en doorverkocht door recyclingbedrijven. Binnen de huidige LED-transitie verlengd de Gemeente Rotterdam de levensduur van ruim 14% van de armaturen door het ombouwen naar LED. Dit houdt in dat ruim 86% van de armaturen uit nieuwe grondstoffen bestaan bij de nieuwe aanbesteding. Cijfermatig wordt daarmee geconcludeerd dat de Gemeente Rotterdam op basis van de huidige LED-transitie, zich niet voldoende inzet voor de circulaire maatstaf die wordt gehanteerd. Uit de analyse op de knelpunten is gebleken dat inspanningen voor ketensamenwerking minimaal is. De Gemeente Rotterdam heeft slechts inzichten op de samenwerking met de direct aangesloten partij.

De voorwaarden en factoren uit het onderzoek zijn toepasbaar op drie mogelijkheden: Circulair inkopen bij de nieuwe aanbesteding van armaturen, het verlengen van de levensduur op de huidige armaturen en het verwerken van de grondstoffen uit de huidige armaturen op stedelijk niveau. Rekening houdend met de LED-transitie die al in gang is gezet, vormt het hergebruiken van de grondstoffen van de huidige armaturen en circulair inkopen van nieuwe aanbesteding, een aansluiting op LED-transitie en de circulaire maatstaf. Alle samenwerkingen dienen bevestigd te worden op basis van een overeenkomst met aandacht voor de kernprincipes:

Bij circulair inkopen:

• In het contract dient overeengekomen te worden dat de leverancier garantstelling biedt op de verlenging van de levensduur, na het eind van de technische levensduur voor nieuwe armaturen.

• In het contract dient de Gemeente Rotterdam binnen de overeengekomen betalingstermijn de leverancier te financieren voor de geleverde diensten. Dit om veiligheidsrisico’s van inwoners, door geen of onvoldoende belichting, in te perken.

Bij hergebruik van grondstoffen:

•_{De kern van het bestek voor de aannemer en de verwerker dient garantstelling te bieden op het} bijdrage en realiseren van controleerbaar hergebruik van grondstoffen op stedelijk niveau. Ter aansluiting op de centrale vraag, dient in het nieuwe bestek vanaf 31 mei 2022 circulair inkopen te worden toegepast op minimaal 50% van de nieuwe aanbestedingen. Daarnaast wordt er een pilot geadviseerd om gecontroleerd hergebruik op stedelijk niveau toe te passen, op 50% van het totaal aantal te vervangen armaturen. De totale investering op de overige 36% van de armaturen, komen uit op € 189.193,60.

(4)

Voorwoord

Voor u ligt het adviesrapport ‘De belichting van circulariteit op stedelijk niveau’. In het kader van circulariteit is binnen de Gemeente Rotterdam een onderzoek uitgevoerd naar het circulair gebruiken van armaturen. Dit adviesrapport is geschreven in het kader van mijn afstudeeropdracht aan de opleiding Logistics Management op de Hogeschool Rotterdam.

Dit onderzoek is uitgevoerd ter bijdrage aan een circulaire economie voor de stad Rotterdam. Als voorstander van duurzaamheid, ben ik trots met dit adviesrapport een mogelijke bijdrage te kunnen leveren aan de gezondheid van de stad waar ik woon en wens te blijven wonen.

Graag wil ik een ieder bedanken die mij heeft geholpen, gesteund en geadviseerd gedurende mijn afstudeerperiode. Ondanks de onzekere tijd en de impact van het Covid-19 virus die het onderzoek gecompliceerder hebben gemaakt, hebben zowel de Gemeente Rotterdam als de Hogeschool Rotterdam, hun uiterste best gedaan om er het beste van te maken. In het bijzonder wil ik mijn stagebegeleidster Claudia Baars bedanken voor haar begrip, hulp en steun gedurende dit onderzoek. Claudia Baars stond altijd voor mij klaar en wist mij meer dan uitstekend te begeleiden en introduceren binnen de Gemeente Rotterdam. Tevens wil ik ook een speciaal bedank uitbrengen aan mijn schoolbegeleidster mevrouw Raalte. De kennis, bereikbaarheid, steun en feedback van mevrouw Raalte, hebben mij geholpen het onderzoek te tillen naar een hoger niveau.

Tot slot wil ik mijn begeleidsters niet alleen bedanken voor de bijdrage aan mijn ontwikkelingen van kennis, maar ook aan mijn ontwikkelingen als persoon.

Ik wens een ieder veel leesplezier toe. Moussa Mossaoui

(5)

Inhoudsopgave

1 Inleiding ... 1 1.1 De organisatie 1 1.2 Aanleiding 1 1.3 Probleembeschrijving 2 2 Theoretisch kader ... 3 2.1 Circulaire economie 3

2.2 Integraal Logistiek Concept 3

2.3 Circulaire business cyclus 3

2.4 Bouwwaarde model (Value Hill) 4

2.5 Circular Procurement for Value (CP4V) model 4

2.6 Deelvragen 5 3 Verantwoording onderzoek ... 6 3.1 Afbakening 6 3.2 Onderzoekaanpak 6 3.3 Onderzoeksstrategie 6 3.4 Dataverzamelingsmethode 6 4 Huidige situatie ... 8 4.1 Logistieke doelstelling 8 4.2 Grondvorm 8 4.3 Planning en besturing 10 4.4 Informatievoorzieningen 11 4.5 Organisatie 11 4.6 Kosten 12 4.7 Conclusie 13

5 Knelpunten huidige situatie ... 14

5.1 Duurzaamheid en circulariteit 14

5.2 Hergebruik 14

5.3 Kosten 15

5.4 Conclusie 15

6 Circulaire voorwaarden en factoren ... 16

6.1 Het sluiten van kringlopen 16

6.2 Streven naar waarde creatie 16

6.3 Kiezen voor een passende strategie 18

6.4 Tussen-partijen-organiseren 19

(6)

6.6 Conclusie 19 7 Nieuwe keten ... 20 7.1 Doelstelling 20 7.2 Grondvorm 20 7.3 Planning en besturing 24 7.4 Informatievoorzieningen 24 7.5 Organisatie 25 7.6 KPI 26 7.7 Kosten 26 7.8 Conclusie 27 8 Implementatie ... 28 8.1 Samenwerkingen en contracten 28 8.2 Investeringen 28 9 Conclusie en aanbevelingen ... 30 9.1 Conclusie 30 9.2 Aanbevelingen 31 Discussie ... 32 Literatuurlijst ... 33 Begrippenlijst ... 35 Figuren en tabellen ... 35

Bijlage 1 Specificaties armaturen 36

Bijlage 2 Relevante stukken Bestek 1-015-14 38

Bijlage 3 Relevante stukken Bestek 2013.BEH. 1.021 40

Bijlage 4 Integraal Logistiek Concept 41

Bijlage 5 CP4V model 42

Bijlage 6 Value Hill Model 43

Bijlage 7 Circulair proces A&M Recycling 44

Bijlage 8 In2Waste Rapportage 45

Bijlage 9 MCI berekening 46

Bijlage 10 Gespreksverslag Gemeente Rotterdam 50

Bijlage 11 Gespreksverslag A&M Recycling 52

Bijlage 12 Gespreksverslag Schréder 53

Bijlage 13 Armaturen per deelgemeente 54

Bijlage 14 Kostenoverzicht investeringen 55

(7)

DE CIRCULAIRE OP ALLE LICHTARMATUREN 1

1 Inleiding

In dit hoofdstuk is de organisatie beschreven met daaropvolgend de opdracht en de aanleiding. De probleembeschrijving, doelstellingen, onderzoeksvraag en aanpak zijn eveneens beschreven.

1.1 De organisatie

De Gemeente Rotterdam is onderverdeeld in verschillende clusters. Het cluster Stadsbeheer is verantwoordelijk voor het beheren van de openbare ruimtes van de stad. Dit cluster is weer onderverdeeld in verschillende afdelingen waaronder de afdeling Uitvoering Werken.

De afdeling Uitvoering Werken is verantwoordelijk voor het leveren, plaatsen, beheren en terughalen van de benodigdheden voor de publieke buitenruimtes van de stad. Onder deze benodigdheden worden de voorzieningen verstaan, zoals verlichting. De lichtvoorzieningen van de Gemeente Rotterdam worden onderhouden door de aannemer CityTec. De aannemer is in samenwerking met de Gemeente Rotterdam verantwoordelijk voor het aanleveren, plaatsen en vervangen van de lichtvoorzieningen. Binnen deze georganiseerde samenwerking worden de vervangen lichtvoorzieningen door CityTec ontmanteld en gescheiden. Vervolgens worden deze opgehaald door afvalverwerkers.

1.2 Aanleiding

Rotterdam zet zich in voor een samenleving met zo min mogelijk afval. “Wij zorgen dat circulariteit ook écht de maatstaf wordt” (Rotterdam, 2019). Binnen de Gemeente Roterdam dient er een overgang plaats te vinden van een lineaire economie naar een circulaire economie. “In een circulaire economie behouden grondstoffen, onderdelen en producten hun waarde. Het circulaire model gaat er namelijk vanuit dat de producten van nu, de grondstoffen zijn voor later: na gebruik kunnen de materialen waaruit een product bestaat opnieuw worden gebruikt. Afval bestaat hierdoor niet (of nauwelijks)” (Vitam, 2019). Om dit te realiseren zijn er doelstellingen voor de stad met het oog op de halvering van het gebruik van primaire grondstoffen voor 2030 en een volledige circulaire samenleving in 2050.

Momenteel worden, in samenwerking met CityTec, alle armaturen binnen de Gemeente Rotterdam vervangen voor armaturen. In tegenstelling tot de huidige armaturen, verbruiken de LED-armaturen tot 85 % minder stroom. Dit is, door middel van energiebesparing, een stap naar een duurzame samenleving.

CityTec zet een duurzaam verwerkingsproces in om armaturen te ontmantelen en te scheiden voor de afvalverwerkers. Voor het realiseren van circulair gebruik van de retourstromen op stedelijk niveau, bieden het inzetten van LED-armaturen én het hergebruiken van grondstoffen twee mogelijkheden.

• Ombouwen tot LED: Armaturen hebben een gemiddelde levensduur van 20 jaar ten gevolgen van verslijting aan het elektronisch binnenwerk. Echter zijn de behuizingen, bestaande uit metaalsoorten, zoals aluminium en plasticsoorten, zoals kunststof, bruikbaar. Het verlengen van de levensduur is mogelijk door de ombouw van het binnenwerk.

•_{Hergebruik van grondstoffen: De armaturen bestaan voor een groot deel uit aluminium. 95% tot} 98% van aluminium kan worden gerecycled. Dit kan op stedelijk niveau worden toegepast door het aluminium te verwerken en te gebruiken voor materialen binnen de Gemeente Rotterdam. Tevens, is dit een manier om grondstoffen binnen de keten te houden.

(8)

1.3 Probleembeschrijving

Binnen het kader van de plannen en doelstellingen voor het werken naar een circulaire economie, wordt in dit onderzoek beschreven welke bijdrage de Gemeente Rotterdam kan en zal moeten leveren. De opdracht betreft een onderzoek in het kader van de circulaire principes ‘re-use, reduce en recycle’. Het onderzoek is gericht op het gehele proces van retourstromen voor armaturen. Daarnaast worden de mogelijkheden tot upcycling, downcycling of hergebruik onderzocht.

Het onderzoek wordt uitgevoerd in opdracht van het cluster Stadsbeheer en de afdeling Uitvoering Werken. Voor de openbare ruimtes in de stad worden materiaalvoorzieningen in grote stromen aangeleverd. Ook kennen deze een retourstroom bij schade en vervanging. De lichtvoorzieningen binnen de Gemeente Rotterdam vallen onder deze materiaalvoorzieningen.

Rotterdam zet zich de komende zes jaar in voor het vervangen van alle verlichtingen binnen de stad. De huidige armaturen zullen vervangen worden door LED-armaturen. De stad kent in totaal 114.287 lichtpunten, waarvan momenteel 26.940 lichtpunten al zijn voorzien van de nieuwe verlichting.

Er zullen dus nog 87.347 armaturen vervangen moeten worden. De lichten die worden vervangen, zullen meegenomen worden in de retourstromen. De Gemeente Rotterdam doet afstand van de gebruikte armaturen en laat deze vervallen aan de aannemer. Hierdoor ontstaan binnen de Gemeente Rotterdam mogelijkheden om circulariteit toe te passen in gebieden waar hier nog geen sprake van is. Aan de hand van de circulaire doelstellingen is in dit rapport onderzoek verricht naar de meest duurzame en effectieve mogelijkheden.

1.4 Doelstelling

Het doel van het onderzoek is het analyseren van de mogelijkheden tot het toepassen van circulariteit op het vervangen van de lichtarmaturen in de openbare ruimtes van Rotterdam. Op basis van circulaire voorwaarden en factoren uit dit onderzoek, wordt de meest geschikte aanbeveling gedaan die een bijdrage levert aan het doel om in 2030 het gebruik van de primaire grondstoffen te halveren en in 2050 de Rotterdamse samenleving geheel circulair te laten functioneren.

1.5 Centrale vraag

Hoe kan de Gemeente Rotterdam het primaire grondstofverbruik voor lichtarmaturen halveren en de belichtingscapaciteit gelijk houden voor 2030?

1.6 Leeswijzer

Dit rapport bevat een onderzoek verdeeld over tien hoofdstukken. In hoofdstuk 1 is de inleiding van het onderzoek en de aanleiding voor de probleemstelling beschreven. In hoofdstuk 2 staan de theorieën en modellen beschreven ter relevantie van dit onderzoek. Hoofdstuk 3 verantwoordt de afbakening en de aanpak van het onderzoek. Het vierde hoofdstuk bevat de beschrijving van de huidige situatie voor de aanbesteding van nieuwe armaturen en het hergebruik van te vervangen armaturen. In Hoofdstuk 5 zijn de knelpunten gedefinieerd die uit de huidige situatie naar voren zijn gekomen. Hoofdstuk 6 is beschreven in het kader van de benodigde voorwaarden en factoren voor het realiseerbaar stellen van circulariteit. In hoofdstuk 7 is de nieuwe keten ten gronden gelegd op basis van scenario’s, gebaseerd op de circulaire voorwaarden en factoren. In hoofdstuk 8 is de implementatie ter toepassing van de nieuwe keten beschreven. In hoofdstuk 9 staan de conclusie en aanbevelingen ter aansluiting van de centrale vraag uitgewerkt. In hoofdstuk 10 wordt in de discussie onderbouwd welke aanpassingen in dit onderzoek zouden worden verricht met de kennis die is opgedaan. Tot slot bevinden zich aan het eind van dit document de bijlagen, begrippenlijst en figurenlijst.

(9)

2 Theoretisch kader

Binnen het theoretisch kader worden er verschillende modellen en theorieën aangekaart en beschreven. Deze zullen gebruikt worden voor het analyseren van de huidige situatie en de overbrugging naar de gewenste situatie. Naast de theorieën en modellen, worden ook de deelvragen van het onderzoek onderbouwd.

2.1 Circulaire economie

De kern van het onderzoek is gebaseerd op het begrip circulaire economie. Het toepassen van circulariteit is niet alleen voor organisaties, zoals in dit geval overheden, maar voor de gehele samenleving een belangrijk aspect geworden. De beschrijving van een circulaire economie wordt op verschillende wijze gedefinieerd. De definities richten zich op het grondstofgebruik of op systeembenadering. Op basis van grondstofgebruik, wordt de 3R-aanpak gevolgd; Reduce (minimaliseren van het grondstofgebruik), Re-use (de producten en onderdelen maximaal gebruiken) en Recycle (hergebruik van grondstoffen). De definitie van een systeembenadering bestaat uit de volgende drie elementen: Gesloten kringlopen, hernieuwbare energie en systeemdenken.

‘Een circulaire economie is een systematische benadering van economische ontwikkelingen die ten goede komt aan bedrijven, de samenleving en het milieu. In tegenstelling tot het lineaire model ‘take-make-waste’, is een circulaire economie van nature regeneratief en beoogt ze groei geleidelijk los te koppelen van het verbruik van eindige hulpbronnen’ (McArthur, sd). In dit onderzoek wordt beschreven dat deze definitie van een circulaire economie wordt toegepast vanuit het zicht op hergebruik van de grondstoffen afkomstig van de lichtarmaturen in combinatie met de definitie van systeembenadering, door systeembenadering toe te passen en betrokken stakeholders te betrekken bij het behouden van de grondstoffen binnen de keten.

2.2 Integraal Logistiek Concept

Visser en Van Goor definiëren logistiek als volgt: ‘Logistiek omvat de organisatie, de planning, de besturing en de uitvoering van de goederenstroom vanaf de ontwikkeling en inkoop, via productie en distributie naar de eindafnemer, inclusief de retourstromen’. (Visser & Goor, 2015).

Het integraal Logistiek Concept is binnen dit onderzoek gebruikt om de huidige- en nieuwe processen voor het aanbesteden van nieuwe armaturen en het vervangen van oude armaturen binnen de Gemeente Rotterdam in kaart te brengen. Door middel van het concept wordt er duidelijk weergegeven in welke vorm de grondvorm, planning en besturing, informatievoorzieningen en organisatie zijn uitgewerkt in de praktijk. De uitwerking van het concept voorziet het onderzoek van een basis waar de huidige situatie uit is opgebouwd, de knelpunten op zijn gebaseerd, het onderzoek en de analyses op worden uitgevoerd en waar de aanbevelingen op worden toegepast.

2.3 Circulaire business cyclus

Vijf bouwstenen voor Circulaire Business Modellen

Het organiseren van de circulaire economie vraagt om een samenhangende aanpak die gebaseerd is op het uitwerken van vijf bouwstenen uit figuur 1: Circulaire business cyclus.

Het sluiten van kringlopen

Hierbij dient er gekeken te worden naar bruikbare mogelijkheden voor de Gemeente Rotterdam en waar zij invloed kunnen uitoefenen om tot het sluiten van de kringloop te komen. Het gaat hierbij om een productcyclus, waarbij niet zelf geproduceerd wordt.

Streven naar waarde creatie

Binnen het onderzoek is het van belang waarde creatie toe te voegen binnen het circulaire businessmodel van de Gemeente Rotterdam om in kaart te brengen op welk vlak waarde aan de armaturen kan worden gecreëerd. Waarde creatie op duurzaam vlak heeft in dit geval de prioriteit met een schuin oog op mogelijkheden op financieel vlak.

(10)

Kiezen voor een passende strategie

Aan de hand van de mogelijkheden en uitkomsten dient er een strategie gekozen te worden op basis van een circulaire economie.

Het vormgeven van een organisatie die past bij het tussen-partijen-organiseren

Voor het gebruik en toepassen van een circulaire economie dient er een samenwerking gerealiseerd te worden tussen alle betrokken partijen. Tijdens het onderzoek zal er beroep gedaan worden op alle stakeholders en de inbreng van deze stakeholders.

Het ontwikkelen van verdienmodellen

Door circulair te organiseren veranderen de verdienmodellen

2.4 Bouwwaarde model (Value Hill)

Efficiënt en zuinig omgaan met grondstoffen en materialen is een van de belangrijkste kenmerken van de grondstoffentransitie. De Gemeente Rotterdam heeft een circulair Bouwwaarde model ontwikkeld om de relaties tussen bouwstromen inzichtelijk te maken. Het model geeft een perspectief om optimaal circulair te handelen binnen de rol en reikwijdte van een organisatie of bouwketen.

Voor gebruik

Aan de linkerzijde van figuur 2: Value Hill model, wordt stapsgewijs waarde aan grondstoffen toegevoegd. Aan de top van de linkerzijde hebben de grondstoffen de maximaal haalbare functionering en het einde van de levensduur bereikt.

Na gebruik

De rechterkant van figuur 2: Value Hill model, functioneert met het doel zoveel mogelijk waarde behoud te winnen. Het behouden van waarde wordt toegepast op basis verlenging van de levensduur, hergebruik of recycling. De circulaire economie is daarmee gebaseerd op een simpel idee: afval zien als waardevolle grondstof met een economische waarde. Voor het toepassen van het model op de retourstromen van de lichtarmaturen, dienen deze gebaseerd te worden op een armatuur in zijn geheel voor hergebruik of recycling van de grondstoffen.

2.5 Circular Procurement for Value (CP4V) model

Om een organisatie te voorzien van een circulaire toepassing, dient elk proces binnen de organisatie zich aan te passen. Logischerwijs is het belangrijk dit vanaf het eerste proces toe te passen. Voor een organisatie die niet zelf produceert, begint dit vanaf het inkoopproces. Op basis van dit inzicht is het CP4V model ontwikkelt. ‘De resultaten uit het onderzoek laten zien dat circulair inkopen in vijf opeenvolgende stappen kan worden toegepast: van 0% circulair inkopen tot 100% circulariteit in de keten. Stap 0 betekent dat een organisatie nog niet aan circulair inkopen doet. Bij stap 5 is 100% circulariteit in de keten. De keten is ingesteld op circulariteit en het wordt gezien als de standaard waarbij automatisch wordt gekeken naar circulaire oplossingen’. (Kruisbergen, sd).

In dit onderzoek wordt het CP4V model toegepast op het proces voor de aanbesteding van nieuwe armaturen. Op basis van dit model wordt er in kaart gebracht waar de organisatie zich in haar huidige situatie bevind en bij welke stappen circulariteit niet voldoende wordt toegepast. In figuur 3: 5 stappen van CP4V zijn de stappen uitgebeeld.

Figuur 3 5 stappen van CP4V

(11)

2.6 Deelvragen

Huidige situatie

1. Hoe zijn de huidige retourstromen binnen de vervanging van lichtvoorzieningen georganiseerd?

- Op welk niveau wordt dit momenteel gerealiseerd?

2. Wat zijn de huidige knelpunten en te benutten kansen tot het realiseren van circulariteit op stedelijk niveau?

- Waarom zijn deze knelpunten er en in hoeverre worden deze momenteel aangekaart en aangepakt?

Onderzoek

3. Welke mogelijkheden zijn realiseerbaar, op basis van circulariteit, die een draagvlak bieden voor een circulaire samenleving?

- In welke scenario’s kunnen deze worden onderverdeeld? 4. Wie zijn de betrokken partijen op primair en secundair niveau? Conclusie en aanbevelingen

5. Waarop zijn de afwegingen gebaseerd die de circulariteit van deze situatie voldoende stimuleren op stedelijk niveau?

6. Welke eventuele kosten en baten zijn er gegenereerd bij de implementatie? Wat is de meest geschikte scenario voor het hergebruiken van armaturen (of onderdelen van) op stedelijk niveau? 7. Wat is het meest geschikte scenario voor hergebruik van de armaturen (of onderdelen van) op stedelijk niveau?

1 Inleiding, probleemstelling & theoretisch kader beschrijven 2 Huidige materiaalstromen; logistieke doelstellingen & grondvorm 3 Knelpunten huidige situatie; strategisch niveau, kosten & circulariteit

4

Circulaire factoren & voorwaarden 5 Nieuwe situatie 6 Implementatie 7 Conclusie en aanbevelingen

(12)

3 Verantwoording onderzoek

3.1 Afbakening

De armaturen binnen de Gemeente Rotterdam gaan gepaard met verschillende soorten componenten en grondstoffen. Aan de hand van Bijlage 14 is een verdeling gemaakt van de soorten armaturen die vervangen zullen worden. In dit onderzoek wordt alleen het circulaire proces van de armaturen geanalyseerd en onderzocht. De Gemeente Rotterdam maakt gebruik van ruim 600 verschillende soorten armaturen. Ten behoeve van de centrale vraag, gebaseerd op halvering van primair grondstofgebruik en risico beperkingen bij het uitvoeren van diensten bij ombouwen, wordt in dit onderzoek de mogelijkheid tot het ombouwen van armaturen afgebakend naar de 4- en 6 metermast armaturen. Deze armaturen vallen onder de laagste categorie masten en bestaan in totaal uit minimaal 50% van het totaal aantal te vervangen armaturen.

3.2 Onderzoekaanpak

Huidige situatie

Binnen het kader van de huidige situatie is het huidige aanbestedingen retourproces van de huidige armaturen binnen de Gemeente Rotterdam met het Integraal Logistiek Concept in kaart gebracht door middel van deskresearch, fieldresearch en interviews met verschillende stakeholders. Naast de uit interviews gewonnen informatie is er geïnformeerd uit verschillende rapporten en contracten voor kwalitatieve gegevens. Voor berekeningen, formules en aannames is er een kwantitatieve dataverzamelingsmethode toegepast ter visualisatie.

De knelpunten komen voort uit niet en/of onvoldoende benutte kansen voor het toepassen van circulariteit op nieuwe aanbestedingen of vervangingen van de huidige armaturen. Hiervoor is zowel kwalitatieve als kwantitatieve data verzameld uit analyses, rapporten, interne- en externe bronnen. Onderzoek

Het onderzoek is aan de hand van de dataverzamelingsmethodes tot stand gebracht. De data is geanalyseerd en gerapporteerd. Door middel van interviewen, observeren en presenteren is er voldoende draagvlak gecreëerd om het onderzoek te valideren. Voor het onderzoeken van circulaire toepassingen op armaturen in het geheel en de bestaande grondstoffen, zijn er voorwaarden en factoren vastgesteld.

Nieuwe situatie

Ter verbetering van de knelpunten binnen het huidige aanbestedingen retourproces van de armaturen en het onderzoek naar de mogelijke verbeteringen, zijn op basis van de voorwaarden en factoren de uitkomsten uitgewerkt. Deze uitkomsten zijn weergegeven in een nieuw Integraal Logistiek Concept. Hierbij zijn op basis van kwalitatieve data tussentijds mogelijke oplossingen op voorhand gecontroleerd op betrouwbaarheid, haalbaarheid en toepasbaarheid.

3.3 Onderzoeksstrategie

Voor dit onderzoek is er gebruik gemaakt van, zowel kwalitatieve- als kwantitatieve data. De overhand binnen dit onderzoek komt vanuit een kwalitatieve toepassingen. Het onderzoek richt zich op het onderbouwen van aanbevelingen die leiden tot circulair inkopen, ombouwen en hergebruiken van grondstoffen van armaturen. De kwalitatieve data binnen dit onderzoek wordt toegepast ter uitdrukking van cijfermatige onderbouwingen, waaronder de berekeningen, hoeveelheden en kosten.

3.4 Dataverzamelingsmethode

Literatuuronderzoek

Het literatuuronderzoek bestaat uit onderzoek van interne- en externe rapporten, artikelen en boeken. Daarnaast is het onderzoek uitgevoerd op basis van wetenschappelijke literatuur, waaronder bestaande theorieën, modellen en formules. Het literatuuronderzoek betreft met name de termen circulariteit en armaturen.

(13)

Interviews

Om inzichten in processen binnen de keten te verkrijgen, zijn er interviews afgenomen met de stakeholders. Voor de huidige situatie is daarbij gebruik gemaakt van stakeholders intern bij de Gemeente Rotterdam en extern met de betrokken partijen binnen de processtromen en fysieke goederenstromen van de armaturen. Daarnaast zijn de interviews gebruikt om het draagvlak en de validiteit van het onderzoek te verruimen.

Observatie

Tijdens het onderzoek zijn er twee bezoeken gedaan met als doel het observeren van de processtromen van de armaturen. Tijdens de observatie aan de Melanchtonweg onder begeleiding van Paul Sahni, de teamleader City Rotterdam, zijn inzichten gecreëerd binnen het proces van de materiaalstromen met betrekking tot de opslag van armaturen. Onder begeleiding van de accountmanager van CityTec, Richard Gestel, is het mogelijk geweest de retourstromen van de armaturen te observeren en analyseren aan de locatie Nieuwland Parc, die wordt gebruikt voor de lichtvoorzieningen van de Gemeente Rotterdam. Dit bezoek heeft inzicht gegeven in de retourstromen van armaturen.

(14)

4 Huidige situatie

Voor dit onderzoek is het belangrijk de huidige situatie in kaart te brengen, de processen van de Gemeente Rotterdam te visualiseren en inzicht te krijgen in de knelpunten. Binnen dit hoofdstuk wordt er gebruik gemaakt van het Integraal Logistiek Concept. In Bijlage 4 staat een visuele weergave van de samenhang tussen de grondvorm, planning en besturing, informatievoorzieningen en organisatie in het proces.

4.1 Logistieke doelstelling

In Rotterdam bevinden zich in totaal 114.287 lichtpunten, weergegeven in figuur 4: Huidige aantal armaturen. Hiervan beschikken er momenteel 26.940 al over LED-armaturen. De Gemeente Rotterdam heeft een plan gerealiseerd om de komende zes jaar de overige 87.347, die tegen het einde van hun technische levensduur lopen, ook te vervangen door LED-armaturen. Deze zijn verdeeld onder 20 deelgemeenten die staan weergegeven in Bijlage 13. Onder de 87.347 armaturen die vervangen dienen te worden, bevinden zich 12133 armaturen die in het jaar 2010 zijn geplaatst door nieuwe wegaanleggingen. Deze armaturen bestaan niet uit LED-armaturen, maar bevinden zich ook nog niet aan het einde van hun technische levensduur. In samenwerking met de aannemer CityTec worden er ruim 600 armaturen per week vervangen. Tijdens het vervangingstraject wordt de aannemer CityTec aangestuurd de voorradige LED-armaturen te vervoeren naar de deelgebieden waar de oude armaturen vervangen worden en de oude armaturen vervolgens in bezit te nemen.

4.2 Grondvorm

De logistieke grondvorm van een organisatie vormt de processtromen en fysieke activiteiten van de goederenstromen. De grondvorm voor de aanbesteding van de armaturen wordt verdeelt onder twee stromen. De eerste stroom betreft de start van de keten, waarin vraag naar een aanbesteding van armaturen wordt gerealiseerd binnen de organisatie en wordt uitgevoerd. De tweede stroom betreft het proces nadat de aanbesteding van deze armaturen het einde van de technische levensduur hebben bereikt en daaropvolgend het retour, hergebruik en/of afvalstromen starten.

4.2.1 Materiaalverwerking

In de huidige situatie worden de armaturen verwerkt op internationaal niveau. Alle armaturen binnen de Gemeente Rotterdam worden per deelgemeente vervangen. De aannemer Citytec vervangt deze met aantallen van 600 armaturen per week. De oude armaturen vervallen aan de aannemer. Daarbij is de aannemer verantwoordelijk voor het ontmantelen en scheiden van de armaturen. Deze worden vervolgens door afvalverwerkers opgehaald. Deze recyclen of vernietigen de materialen, waarmee deze buiten de keten komen, omdat de materialen en grondstoffen niet terugkeren naar de stad.

In de huidige situatie wordt een deel van de armaturen wordt al op stedelijk niveau verwerkt. Momenteel zullen 12.133 armaturen, die in 2010 zijn geplaatst voor nieuwe wegaanleggingen en de technische levensduur van 20 jaar nog niet bereikt hebben, omgebouwd worden in plaats van vervangen. Hierbij wordt er een ombouwkit gecreëerd die de mogelijkheid biedt de armaturen om te bouwen naar LED. Op deze manier wordt circulariteit toegepast op stedelijk niveau door (deels) kapitaalvernietiging/verlies te reduceren en de armaturen in de keten te behouden door in de stad te blijven gebruiken.

(15)

Figuur 5 Huidige logistiek proces

4.2.2 Keten grondvorm

De bepaling van een aanbesteding is geen gegeven. Verschillende schakels binnen en buiten de Gemeente Rotterdam zorgen voor de input die leidt tot het samenstellen van een geheel. Vanuit het Ingenieursbureau en de afdeling Stadsbeheer, worden alle benodigdheden en vereisten vastgesteld voor het plaatsen van de lichtvoorzieningen in de buitenruimte tot het einde van de technische levensduur. In figuur 4 zijn de betrokken schakels en hun relatie tot elkaar gevisualiseerd voor het proces.

Ter onderbouwing van het huidige aanbestedingsproces van de armaturen in figuur 5: Huidige logistiek proces:

Vanuit de start van een project wordt de afdeling Stadsbeheer en het Ingenieursbureau ingeschakeld. Beide schakels opereren door middel van raamovereenkomsten. Een raamovereenkomst is een overeenkomst die benodigde aanbestedingen en diensten vertalen.

• Stadsbeheer: Geeft vorm aan de diensten en onderhoud binnen het project voor nieuwe aanbestedingen

• Ingenieursbureau: Geeft vorm aan het uitvoerende deel binnen het project door middel van werkbestekken.

De afdeling Uitvoering Werken is verantwoordelijk voor het voorbereiden en beheren van de uitvoering. Onder begeleiding van het contractmanagement en contractbeheer, wordt het bestek geconstrueerd. In samenwerking met de afdelingen Stadsbeheer, Materiaalvoorzieningen, Duurzaam en Inkoop wordt het definitieve bestek via een leveringsmatrix gepubliceerd op het platform TenderNed.

•_{TenderNed is een platform dat de mogelijkheid biedt om organisaties door middel van} aanbestedingsprocedures tot een overeenkomst te doen schikken met geïnteresseerde partijen.

Materiaalvoorzieningen coördineert het afroepproces. Dit gaat gepaard met de vraag naar de materialen en levertijd. De materialen worden door de leveranciers geleverd bij de aannemer of tijdelijk opgeslagen aan de Melanchtonweg. De aannemer is, onder opdracht van de Gemeente Rotterdam, verantwoordelijk voor de plaatsing van armaturen in de publieke buitenruimte.

(16)

4.2.3 Aanvoerroutes en voorraadpunten

De afdeling Materiaalvoorziening organiseert en coördineert de materiaalstromen voor het plaatsen van de armaturen. Binnen de aanvoerroutes vinden in de praktijk twee aansturingen plaats. De eerste aansturing is het leveren van de armaturen aan de Melanchtonweg. De locatie dient als voorraadpunt voor tussenvoorraad en veiligheidsvoorraad. In het geval van spoed of vervanging, wordt deze voorraad benut. Armaturen worden geassembleerd op order van de klant. Dit brengt het klantenorder-ontkoppelpunt (KOOP) van de leveranciers naar KOOP 3.

In de tweede aansturing levert de leverancier direct aan de aannemer met de coördinatie van de afdeling Materiaalvoorziening. In dit geval wordt er geen voorraad aangehouden op de locatie van de Melanchtonweg. Deze aanvoer wordt toegepast bij grootschalige vervangingen, zoals momenteel voorkomt in het vervangingstraject van de LED-transitie.

4.3 Planning en besturing

Onder de planning en besturing valt opbouw, werkwijze en bewaking van de huidige processen. Deze processen zijn opgebouwd uit interne samenwerkingen tussen de afdelingen binnen de Gemeente Rotterdam en de externe samenwerkingen met leveranciers en aannemers op basis van de eisen uit de overeenkomst van het bestek. De werkzaamheden rondom de lichtvoorzieningen binnen de Gemeente Rotterdam worden uitbesteedt aan de aannemer. Alle werkzaamheden zijn vastgesteld in het bestek voor: “Onderhoud voor alle openbare verlichting binnen de gemeente en diverse nog nader

te bepalen projecten tot een maximum van 100 lichtobjecten. Verantwoording in het digitale meldsysteem voor schade aan openbare verlichting in de gemeente en het IV-schap voor de openbare

verlichting van Rotterdam. “Besteknummer 1-015-14 Onderhoudswerkzaamheden Openbare verlichting 2015-2023”, terug te vinden in Bijlage 2.

4.3.1 Materiaalgebruik

Binnen het proces van de huidige situatie dient de opdrachtgever, Gemeente Rotterdam, de aannemer de mogelijkheid te bieden tot het beschikken van de materialen die nodig zijn om de beschreven werkzaamheden te verrichten. De benodigde voorraden worden onder de verantwoordelijkheid van de afdeling Materiaalvoorzieningen aan de Melanchtonweg gehouden en/of door de leverancier direct geleverd aan de aannemer/projectlocatie. Door middel van eigen beheer van voorraad via Oracle worden deze bijgehouden en bewerkt op basis van verwachte vragen bij projecten binnen de Gemeente Rotterdam. De leveranciers, in dit onderzoek benoemd als Signify en Lightwell, zijn verantwoordelijk voor het aanleveren van de lichtarmaturen.

4.3.2 Hergebruik

In het vervangingstraject van de lichtarmaturen vindt er momenteel geen hergebruik op stedelijk niveau plaats voor armaturen die het einde van de technische levensduur hebben bereikt. Momenteel worden er technische en bouwkundige mogelijkheden onderzocht voor het ombouwen van de 12.133 armaturen naar LED-armaturen die het einde van de technische levensduur nog niet hebben bereikt. In geval van schade worden de lichtarmaturen, indien deze het einde van de technische levensduur nog niet hebben bereikt, gerepareerd en

opgeslagen in de veiligheidsvoorraad.

(17)

In figuur 6: Huidige verwerking van armaturen, is visueel weergegeven hoe de cyclus in de huidige situatie is vormgegeven. Nadat de leveranciers de armaturen hebben geleverd en CityTec de armaturen heeft geplaatst, is weergeven dat na het einde van de levensduur, de armaturen vervallen aan CityTec. De armaturen worden vervolgens ontmanteld en gescheiden. Deze onderdelen gaan vervolgens naar een afvalverwerker. De bruikbare materialen worden gerecycled en doorverkocht. Deze keren niet terug in de stad omdat de eerste schakel in de keten, de leveranciers Signify en Lightwell, gebruik maken van nieuwe onderdelen.

4.4 Informatievoorzieningen

Naast de planning en besturing is de informatievoorziening van belang voor de aansturing. Binnen de Gemeente Rotterdam is de afdeling Stadsbeheerverantwoordelijk voor het bijhouden van het aantal lichtvoorzieningen, de soorten lichtvoorzieningen en de staat van de lichtvoorzieningen. Aan de hand van de gegevens waar de afdeling Stadsbeheerover beschikt kan er binnen de organisatie door middel van uitwisseling van informatie, met het platform Oracle, makkelijk vastgesteld worden wat het materiaalgebruik van projecten of plaatselijke vervangingen zal inhouden. Hiermee worden inzichten gecreëerd op basis van de hoeveelheid en soorten armaturen die voor dit onderzoek gebruikt worden.

4.5 Organisatie

Binnen de Gemeente Rotterdam werken verschillende afdelingen mee aan het realiseren van projecten. Zo zijn het bij het vervangingstraject van de lichtvoorzieningen ook verschillende clusters betrokken. Naast de afdelingen binnen de Gemeente Rotterdam, hebben de leveranciers en aannemers ook een belangrijk rol. Iedere betrokkenen binnen het vervangingstraject is daarbij een stakeholder die een bijdrage levert aan de coördinatie.

4.5.1 Stakeholders

Om inzicht te verkrijgen in de verdeling van de rollen van interne- en externe partijen is een stakeholdersanalyse toegepast. De interne stakeholders onder de overkoepelende organisatie, de Gemeente Rotterdam en externe stakeholders die deelnemen door het leveren van diensten waar de Gemeente Rotterdam gebruik van maakt. Afgeleid vanuit figuur 5: Huidige logistiek proces, zijn in tabel 1: Stakeholders, de stakeholders verdeeld en toegewezen aan hun functie binnen het proces voor de aanbesteding van armaturen.

Stakeholder Functie

Intern

Stadsbeheer Geeft vorm aan de diensten en onderhoud binnen het project voor nieuwe aanleggingen. Ingenieursbureau Geeft vorm aan het uitvoerende deel binnen het project doormiddel van werkbestekken. Uitvoeringwerken Uitvoering en beheer van projecten.

Contractmanager Stelt werkbestek samen voor de uitbesteding.

Materiaalvoorziening Beheerd de materialen en coördineert de aanvoer processen.

Extern

Leverancier Leveren de lichtarmaturen aan de aannemer of Materiaalvoorziening. Aannemer Plaatst, vervangt en beheerd alle lichtvoorzieningen in de publieke buitenruimte.

(18)

4.5.2 Prestatie-indicatoren

Het meten van een doel binnen een proces wordt uitgedrukt door het toekennen van een waarde. Met een prestatie-indicator wordt dit, door de organisatie bepaalde doel, toegekend door een minimaal haalbaar vereiste. Deze kunnen binnen de Gemeente Rotterdam onderverdeeld worden in twee niveaus. Het eerste niveau is het projectniveau. Per project worden er in het bestek van de aanbesteding eisen vastgesteld aan de materialen. Op basis van het Bestek nr. 2013.BEH.1.021 paragraaf 3.2.2 in Bijlage 3, worden er milieu- en duurzaamheidseisen gesteld voor de lichtarmaturen. Aan de hand van dit bestek wordt er een minimaal vereiste gesteld. Enkele voorbeelden hiervan zijn:

3.2.2.2; Bij afdanking van de armatuur moeten de verschillende onderdelen te scheiden te zijn. 3.2.2.8; Een armatuur moet per stuk verpakt zijn in een degelijke, milieu verantwoord uitgevoerde verpakking (afbreekbaar, papier, karton).

De prestatie-indicatoren op strategisch niveau worden uitgedrukt op basis van de plannen om het gebruik van primaire grondstoffen voor 2030 te halveren en Gemeente Rotterdam 100% circulair te laten functioneren voor het jaar 2050. Op basis van de lichtarmaturen wordt dit nog niet volledig toegepast, omdat niet van alle armaturen de levensduur wordt verlengd of voor minimaal 50% grondstoffen worden hergebruikt op stedelijk niveau.

4.6 Kosten

De aanbesteding voor de nieuwe armaturen zijn te verdelen in vier soorten. De Town Guide, Luxis, Luma en Specials. Iedere soort armatuur gaat gepaard met een eigen kostprijs. Naast de kosten van de armaturen zijn er kosten voor de arbeid. In tabel 2: Arbeidskosten voor vervanging, bevindt zich een weergave van de kostprijs en de arbeidskosten voor het vervangen van een armatuur. De kosten van de armaturen zelf, worden weergegeven in Bijlage 15.

Kosten componenten arbeid inspectie object € 5,44 Revisie € 2,99 Vervangen armatuur € 45,26 TVM € 5,00 Totaal € 58,69

Tabel 2 Arbeidskosten voor vervanging

4.6.1 Investeringen

Er zijn, zoals eerder benoemd, verschillende soorten armaturen. Naast de verschillende soorten armaturen bevinden zich in Rotterdam ook speciale armaturen. Een voorbeeld hiervan is tunnelverlichting. De kosten hiervan wijken af. Deze kosten zijn gebaseerd op een gemiddelde van reële aannames. Het totaal aantal te vervangen armaturen komt uit op een aantal van 87.347. Aan de hand van dit aantal, verdeeld onder de verschillende soorten armaturen gepaard met de bijbehorende kosten, is er sprake van een totale investering van € 51.176.972,82. De opbouw van de kosten die tot samenstelling van de genoemde investering leiden zijn terug te vinden in Bijlage 14.

(19)

4.6.2 Ombouwen

Niet alle armaturen hebben het einde van de technische levensduur bereikt. Als gevolg van nieuwe wegaanleggingen zijn in 2010 in totaal 12.133 nieuwe armaturen geplaatst. Boekhoudkundig zijn deze armaturen nog niet afgeschreven. Het is mogelijk deze 12133 armaturen om te bouwen naar LED-armaturen in plaats van deze te vervangen voor nieuwe LED-armaturen. Door deze constructie toe te passen op de huidige plannen van de LED-transitie, reduceren de investeringen met € 6.489.941,70. De totale investering van de LED-transitie kom daarmee op € 44.687.031,12. De kosten voor het vervangen van deze armaturen in plaats van het ombouwen hiervan, kunnen op twee verschillende manieren worden geïnterpreteerd als verlies in waarde. De armaturen die omgebouwd moeten worden kunnen een waarde hanteren ter hoogte van de kosten die gemaakt dienen te worden voor het ombouwen. Dit is wat een armatuur waard is gezien dit de mogelijkheid realiseerbaar maakt de levensduur te verlengen. Daarnaast is het een verlies in waarde door bruikbare grondstoffen niet opnieuw in te zetten op stedelijk niveau. De kosten staan beschreven in tabel 3: Kostenbesparing bij ombouw.

Armaturen Aantal

Totaal aantal armaturen 87347 Totaal om te bouwen armaturen 12133

Kosten

Investering vervangen armaturen € 51.176.972,82 Kosten ombouwen armaturen € 6.489.941,70

Totaal

Investering met ombouwen € 44.687.031,12 Tabel 3 Kostenbesparing bij ombouw

4.7 Conclusie

In de huidige situatie is de LED-transitie voor het vervangen van alle armaturen binnen de Gemeente Rotterdam al in gang gezet. Uit de huidige plannen blijkt dat 14% van de armaturen wordt omgebouwd naar LED. Dit houdt in dat ruim 86% van de armaturen onder een nieuwe aanbesteding valt waar nieuwe grondstoffen voor worden gebruikt. De interne stakeholders binnen de Gemeente Rotterdam realiseren het bestek voor een aanbesteding, waarin de afdeling Materiaalvoorzieningen de coördinerende rol draagt voor de fysieke stromen van de armaturen. Het plaatsen en opslaan van nieuwe LED-armaturen wordt uitgevoerd in een samenwerking tussen de Gemeente Rotterdam, de leverancier en de aannemer. De LED-armaturen worden daarbij opgeslagen bij de afdeling Materiaalvoorziening aan de Melanchtonweg, of worden direct geleverd aan de aannemer.

In het huidige bestek voor de leveranciers worden duurzaamheidseisen gehanteerd op basis van ‘te scheiden’ materialen. Leveranciers hebben hierdoor ruimte om gebruik te maken van nieuwe onderdelen in de aangeboden armaturen. De gebruikte armaturen vervallen aan de aannemer, waarna deze worden ontmantelt en gescheiden. De Gemeente Rotterdam heeft geen inzichten op het verwerkingsproces van de armaturen. Uit het onderzoek blijkt dat de armaturen door afvalverwerkers worden gerecycled, om de bruikbare grondstoffen door te verkopen aan derden. Door geen hergebruik toe te passen op de armaturen en de aanbesteding van nieuwe armaturen, levert de huidige keten niet voldoende bijdrage aan de circulaire maatstaf voor het halveren van het primaire grondstofverbruik.

(20)

5 Knelpunten huidige situatie

Nu in beeld is gebracht hoe het vervangingstraject van de lichtarmaturen is georganiseerd, kunnen de knelpunten worden beschreven. De knelpunten zijn gebaseerd op kansen die niet voldoende worden benut om de circulaire economie te stimuleren. De beschreven knelpunten dienen als onderbouwing voor de overbrugging tussen de huidige keten en de nieuwe situatie.

5.1 Duurzaamheid en circulariteit

Het begrip duurzaamheid heeft een brede betekenis. Duurzaamheid wordt uitgedrukt in optimaal gebruik maken van materialen, milieuvriendelijk produceren of onder de juiste omstandigheden voor de mens, het dier en het milieu laten produceren. De Gemeente Rotterdam levert een bijdrage aan de duurzaamheid binnen de LED-transitie door middel van opgelegde eisen voor de materiaalsoorten in de armaturen. Circulariteit gaat verder dan duurzaamheid. Voor het toepassen van circulariteit is niet alleen de samenwerking tussen verschillende schakels binnen de keten de basis, maar de keten dient gesloten te worden door producten en/of grondstoffen controleerbaar te verwerken.

Ketensamenwerking

De Gemeente Rotterdam benut, met het oog op het vervangingstraject, nog niet alle kansen op circulair niveau. Bij het aanbestedingsproces wordt volgens het Bestek nr. 2013.BEH.1.021 in Bijlage 3,rekening gehouden met de duurzaamheid van de materialen aan de hand van producteisen benoemd in paragraaf 3.2.2 van het bestek, maar worden er geen eisen gesteld aan de afkomst van de materialen. Figuur 5 in hoofdstuk 4 paragraaf 4.3.3 toont een visuele weergave van waar de keten stopt. De gebruikte grondstoffen keren niet terug naar de stad, omdat de leveranciers waar de Gemeente Rotterdam mee samenwerkt feitelijk geen gerecyclede materialen gebruikt. Samenwerkingen op circulair niveau ontbreken in de keten. De Gemeente Rotterdam staat slechts in contact met de leverancier en aannemer en heeft geen inzichten in het verwerkingsproces van de armaturen.

5.2 Hergebruik

Vanuit verschillende kanten binnen de organisatie van de Gemeente Rotterdam is het vertrouwen in circulariteit op stedelijk niveau laag. Echter, is het ten zeerste noodzakelijk circulariteit toe te passen op stedelijk niveau om daadwerkelijk, als gemeente, de circulaire eisen te waarborgen. Momenteel wordt voor het vervangingstraject alles uitbesteed aan de aannemer. Zo vervallen de te vervangen armaturen aan de aannemer. De aannemer CityTec ontmantelt en scheidt de materialen, waarna deze vervallen aan de afvalverwerkers die op hun beurt de onbruikbare materialen vernietigen en de gerecyclede materialen doorverkopen. De kans dat deze grondstoffen terugkomen in de stad via de leveranciers voor armaturen is onmogelijk gezien deze feitelijk nieuwe materialen gebruiken. De Gemeente Rotterdam maakt hiermee gebruik van nieuwe grondstoffen.

In de huidige situatie worden slechts 12.133 van de 87347 armaturen omgebouwd. Dit is 14% van de totale armaturen. Dit houdt in dat voor ruim 86% van de aanbesteding voor nieuwe armaturen, nieuwe grondstoffen worden gebruikt. Met dit percentage wordt er niet voldoende bijgedragen aan het beoogde doel: het primaire grondstofverbruik voor 2030 te halveren.

(21)

5.3 Kosten

Ter aansluiting op de minimale visie op stedelijk niveau zijn de kosten waar de Gemeente Rotterdam rekening mee dient te houden een belangrijk aspect. Voor ieder project dient er een balans te worden opgemaakt die kosten in kaart brengen. Aan de hand van deze opmaak wordt er een budget vrijgemaakt voor het betreffende project. Binnen de Gemeente Rotterdam wordt, door interne stakeholders, het budget benoemd als uitgangspunt voor het niet optimaal benutten van circulaire mogelijkheden op stedelijk niveau. Een groot deel van de armaturen bestaat uit aluminium, een grondstof waar 95% tot 98% van gerecycled kan worden voor slechts 5% van de energie die normaliter nodig is voor het produceren van nieuw aluminium. Ter toepassing van dit gegeven, bestaan er compensatiemogelijkheden door het aluminium van de oude armaturen zelf te behouden, te laten verwerken en toe te passen op andere materiaalvoorzieningen binnen de stad, waardoor investeringskosten voor nieuwe materialen voor nieuwe projecten kunnen worden gereduceerd.

5.4 Conclusie

In de huidige keten wordt op basis van duurzaamheid de stap genomen door het over te gaan op LED-armaturen voor minder energieverbruik. Op basis van circulariteit zijn de kansen nog niet benut. Ketensamenwerking vormt de kern voor het toepassen van circulariteit binnen de Gemeente Rotterdam. Het draagvlak de en visie voor hergebruik op stedelijk niveau lijkt beperkt te worden door te weinig inspanning en verdieping in de mogelijkheden. Armaturen bestaan uit bruikbare grondstoffen die in alle waarschijnlijkheid niet verloren gaan, waardoor de Gemeente Rotterdam geen noodzaak ziet in het inzetten van grondstoffen op stedelijk niveau. Echter, is dit slechts een aanname en dient het controleerbaar hergebruiken van grondstoffen wel te worden toegepast binnen een circulaire economie.

(22)

6 Circulaire voorwaarden en factoren

Dit hoofdstuk beschrijft de circulaire voorwaarden en factoren. Ter onderbouwing voor deze voorwaarden en factoren is er een literatuuronderzoek toegepast op basis van de bouwstenen van het circulaire businessmodel. De voorwaarden en factoren worden toegepast op circulariteit van nieuwe aanbestedingen voor het inkoopproces (voor gebruik) en circulariteit van huidige armaturen (tijdens gebruik en na gebruik).

Circulaire businessmodel

Een circulair businessmodel beschrijft zich als een vormgeving van een organisatie met vijf bouwstenen. • Kringlopen

• Waardecreatie •_Strategie • Organisatie •_{Verdienmodellen}

6.1 Het sluiten van kringlopen

De kern voor een circulaire economie start bij het sluiten van de kringloop/keten met betrekking op de levenscyclus en productieproces van de producten. In hoofdstuk 4 Huidige situatie, is naar voren gekomen dat de Gemeente Rotterdam niet voldoende inzichten heeft op de vervolgstappen binnen de materiaalstromen van de armaturen. Voor het sluiten van de waardeketen is samenwerking onmisbaar gezien het feit dat meerdere organisaties betrokken zijn binnen de materiaalstromen van de armaturen. Ontdoener plicht

De Gemeente Rotterdam is volgens de Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, verplicht tot het registreren van de activiteiten met afvalstoffen. De Gemeente Rotterdam is in dit geval ontdoener op primair niveau in de afvalstoffenketen.

‘Een primaire ontdoener is iemand die zicht ontdoet van afvalstoffen die bij het bedrijf zijn ontstaan. Een secundaire ontdoener is een bedrijf dat afvalstoffen van een ontdoener in ontvangst heeft genomen en zich vervolgens weer van deze (afval)stoffen ontdoet’ (Kenniscentrum InfoMil). Het is van groot belang inzicht te hebben in de afvalstoffenketen, gezien het feit dat de Gemeente Rotterdam medeverantwoordelijke is voor betreffende afvalstoffen van de armaturen.

6.2 Streven naar waarde creatie

Het creëren van waarde aan gebruikte materialen heeft zowel financiële- als sociale- en ecologische waarde. De financiële waarde wordt bepaald door de mate van hergebruik van materialen op productniveau of grondstofniveau. De sociale en ecologische waarde worden bepaald door de mate van bijdrage aan een circulaire economie. In dit geval volgens de ambities van de Gemeente Rotterdam het zwaarder wegende belang. Waarde creëren is mogelijk op drie vlakken. Voor gebruik op basis van circulair inkopen, tijdens gebruik door het verlengen van de levensduur en na gebruik door het verwerken van de grondstoffen op stedelijk niveau.

6.2.1 Voor gebruik

Circulair inkopen is een toevoeging aan de ontwikkeling van verdienmodellen op basis van circulaire economie. Met behulp van het CP4V model in Bijlage5, is er een diagnose vastgesteld die bepaalt in welke stap de Gemeente zich bevind in het proces van circulair inkopen.

Uit de kenmerken en score van het CP4V model is te concluderen dat de Gemeente Rotterdam ruimte voor verbeteringen heeft op het kenmerk ‘mate van gebruik’. De kennis voor circulair inkopen zit zowel bij de organisatie als bij de markt. Uit het circulaire programma van Philips, de overkoepelende organisatie van Signify, is op te maken dat zij de mogelijkheid bieden tot het leveren van diensten in plaats van producten. ‘Als eindverantwoordelijke zal Signify na afloop van het contract de lichtapparatuur ontmantelen, upgraden of er een nieuwe bestemming voor zoeken (verlengde levensduur)’. (Wolf, sd). Onder dit concept vindt er een structurele samenwerking plaats tussen de ketenpartners.

(23)

Casestudy bibliotheek Destelbergen

Een voorbeeld hiervan is een bibliotheek in Destelbergen, België. “We hebben geen enkele euro moeten investeren. Elk jaar betaald de gemeente een forfaitair bedrag dat iets hoger is dan de vorige exploitatiekosten. Maar de energiebesparing, als gevolg van het algemene gebruik van LED’s, kan oplopen tot 70%. Dus uiteindelijk wint de gemeente. Signify zorgt voor alles. Gedurende 10 jaar – dat is de duur van het contract – wordt Destelbergen ontzorgd en kan alle aandacht naar het ontvangen van bezoekers. “Met onze circulaire verlichting willen we de levenskwaliteit verbeteren en bijdragen aan een duurzamere wereld” verklaart Gerlinde Haberl, Segment Markeet bij Signify. (Haberl)

Volledig circulair inkopen is mogelijk door materiaaleisen te stellen aan de inkoopzijde. In het bestek 2013.BEH. 1.021 in Bijlage 3, worden duurzaamheidseisen op basis van ‘te scheiden materialen’ waar de armaturen uit dienen te bestaan, toegepast. Met een nadruk op het eisen van een verlenging van de levensduur door de leverancier en deze controleerbaar te laten toepassen, zorgt de Gemeente Rotterdam voor een volledig circulaire inkoop, omdat de levensduur van de armaturen wordt verlengd door de leverancier. Dit brengt de Gemeente Rotterdam naar ‘trap 5’ op de CP4V.

6.2.2 Tijdens gebruik

Op basis van de veroudering van het technische binnenwerk van een armatuur, worden deze na de technische levensduur niet opnieuw ingezet, met als gevolg dat het toepassen van hergebruik op productniveau uitvalt. Armaturen bevatten een behuizing van aluminium en kunststof. De armaturen zouden hierdoor opnieuw ingezet kunnen worden als het technische binnenwerk omgebouwd en vervangen wordt door LED.

Schréder in Toulouse

Schréder is een wereldwijde organisatie gespecialiseerd in lichtvoorzieningen. De leverancier heeft het mogelijk gemaakt gebruikte armaturen te voorzien van LED. Hiermee wordt de levensduur van een armatuur verlengd en worden het grondstofverbruik beperkt. ‘Eén manier waarop steden minder kunnen verbruiken, is door hun verlichting te upgraden, zonder hun verlichtingsarmaturen te vervangen. Dat is wat we hebben gedaan in de Zuid-Franse stad Toulouse, ook wel bekend als La Ville Rose vanwege het roze van de terracotta stenen’ (Lesage, sd). Door het binnenwerk van de bestaande armaturen te vervangen met LED-panelen, heeft Schréder de stad een besparing van ruim 50% op het energieverbruik helpen realiseren. Gepaard met deze prestatie is hiermee, naast het behouden van erfstukken, ook een grote stap gemaakt richting de circulaire economie. Hierbij draagt de stad Toulouse in samenwerking met Schréder een bijdrage aan de vermindering van het gebruik van nieuwe materialen.

6.2.3 Na gebruik

Voor het sluiten van de kringloop is ook cascadering van de restromen toepasbaar binnen de keten. Dit houdt in dat hergebruik op grondstofniveau wordt toegepast, waarbij grondstoffen zo goed mogelijk worden benut en de waarden zo veel mogelijk worden behouden. De toepasbaarheid van cascadering wordt in dit onderzoek vertaald naar het zoveel mogelijk hergebruiken van de grondstoffen waar de armaturen uit bestaan door dit op stedelijk niveau toe te passen.

De toekomst met In2Waste

A&M Recycling is een bedrijf dat zich inzet voor hergebruik van grondstoffen met de nadruk op circulariteit. Om de mogelijkheid te kunnen bieden voor inzichten op een totaalpakket van circulaire verwerking is het programma In2Waste Solutions uitgebracht. “Centraal staat het maximaliseren van een positief afvalrendement met minimale negatieve effecten. Zo worden niet alleen de milieuaspecten voor de volle 100% gewaarborgd, maar wordt de juiste balans van ecologische en economische aspecten gezocht en gevonden” (Kornaat). Met het In2Waste programma worden de afvalstromen controleerbaar gesteld voor een organisatie. Hiermee wordt in kaart gebracht welke plussen en minnen een organisatie levert met haar bijdrage aan een circulaire economie. A&M Recycling werkt in het kader van de In2Waste programma volgens Weeelabex voor de richtlijnen van de afvoer en verwerking van e-waste. Binnen het programma worden die grondstoffen verwerkt op basis van het stappenplan in Bijlage 7. Uiteindelijk worden deze gebruikt binnen Nederland.

(24)

6.2.4 Value Hill

Tijdens het gebruik van armaturen is het ‘Re-use’ principe op de Value Hill het meest effectieve niveau. Door het ombouwen van armaturen wordt waarde herstelt. Dit realiseert optimaal gebruik en wordt het hoogst gewaardeerd op de Value Hill.

Het creëren van waarde op grondstofniveau wordt toegepast indien het op productniveau niet meer mogelijk is. Hierbij wordt waarde gewonnen uit de recyclebare grondstoffen. Op basis van de mogelijkheden voor het hergebruiken van de armaturen, wordt aan de hand van de Value Hill in figuur 7: Value Hill model, weergeven welke gevolgen deze toepassingen hebben voor de keten.

6.3 Kiezen voor een passende strategie

Het succes van een circulaire economie dient samen te komen met een strategie die aansluit op de eisen van een circulaire economie en ambities binnen de organisatie. Het opnemen van principes en het opstellen van doelen voor het beperken van afval- en retourstromen en Co2 uitstoten vanuit eigen inbreng en in samenwerking met betrokken partijen onder een contract is daarbij van belang.

Het bekrachtigen van samenwerking is realiseerbaar met Community of Practice (COP). Het COP staat hiermee gelijk aan een bestek voor vastgestelde afspraken op circulair niveau, waarin de verantwoordelijkheden voor materiaalstromen (input, output en proces) worden vastgelegd.

Rethink

De toe te passen strategie wordt bepaald op basis van de gebruiksfase, zoals beschreven in paragraaf 6.2. Voor gebruik wordt hierbij de strategie Rethink (heroverwegen) gebruikt. Het inkoopproces dient heroverwogen te worden met een circulaire toepassing vanaf het begin van de keten.

Re-use

Tijdens gebruik is Re-use (hergebruiken) de toepasbare strategie. Met deze strategie wordt tijdens het gebruik van de armaturen de levensduur verlengd door middel van ombouwen.

Recycle

De strategie voor ‘na gebruik’ is recycle (grondstoffen terugwinnen) op stedelijk niveau.

Figuur 7 Value Hill model

(25)

6.4 Tussen-partijen-organiseren

Een circulaire economie is onmogelijk toe te passen zonder samenwerkende organisaties en transparantie binnen deze samenwerking. Continu evalueren is hierbij noodzakelijk met betrekking op de rollen binnen de keten. Hieronder wordt verstaan welke partijen met welke rollen dienen samen te werken.

De vormgeving voor het organiseren van een samenwerking vindt plaats op alle drie bovengenoemde strategieën. Op basis van alle strategieën, is op contractueel vlak de meeste inspanning nodig om de plichten van de organisaties vast te leggen op basis van garantie en transparantie, voor het verlengen van de levensduur en het hergebruik van grondstoffen van de armaturen. Met de Recycle-strategie dient op vlak van certificeringen een strenge voorwaarden gesteld te worden, om zeker te stellen dat de samenwerkende partijen volgens de wet verantwoord grondstoffen verwerken. Deze certificeringen betreffen: WEELABEX, CO2-prestatieladder, MVO-prestatieladder, VIHB, VCA**, ISO 14001, ISO 9001 en het MRF-keurmerk.

Het controleerbaar stellen van de circulaire richtlijnen dient naast certificeringen ook bekrachtigd te kunnen worden aan de hand van verslaglegging en communicatie. De Gemeente Rotterdam dient zich met de samenwerkende organisaties in te spannen met cijfers en feiten. Deze inzichten kunnen worden vertaald door rapportages van tonnage en CO² besparingen.

1. Tonnage

Het overzicht van de soorten en hoeveelheid grondstoffen die voor hergebruik geschikt zijn gemaakt, uitgedrukt in een recyclingpercentage.

2. CO² besparingen

Een CO² footprint op basis van alle naar CO² te leiden elementen. Hierbij wordt de totale CO² verbruik en besparing berekend en weergeven ten gevolgen van de verichte handeling in het retourproces van de armaturen.

6.5 Het ontwikkelen van verdienmodellen

Huidige verdienmodellen veranderen door de principes van een circulaire economie. Door samenwerkingen met betrokken stakeholders en het beheren van de retourstromen heeft de Gemeente Rotterdam niet alleen meer verantwoordelijkheid, maar ook sturing op financieel vlak. Alle recyclebare componenten hebben een waarde. Zoals beschreven in de huidige situatie en op basis van specificaties in Bijlage 1, is als voorbeeld aluminium een van de gebruikte grondstoffen voor een armatuur.

Aluminium heeft geen vaste waarde. Deze waarde fluctueert dagelijks. Door middel van het investeren in recyclen van gebruikt aluminium in de armaturen krijgen de grondstoffen van de gebruikte armaturen een behaalde waarde toegekend. Deze waarde kan worden doorberekend en in mindering worden gebracht op investeringen in projecten met materialen bestaande uit dezelfde grondstoffen.

6.6 Conclusie

Het basisprincipe voor een circulaire economie begint bij het sluiten van de keten. De Gemeente Rotterdam is als primaire ontdoener verplicht inzichten te hebben in de afvalstromen van de armaturen. Het vertalen van deze inzichten naar het toepassen van circulariteit in praktijk is op basis van de armaturen mogelijk voor gebruik, tijdens gebruik en na gebruik. De casestudy van de bibliotheek in Destelbergen laat zien dat het mogelijk is grondstofverbruik voor de lange termijn op voorhand te vermijden door de levensduur van nieuwe aanbestedingen te verlengen na de technische levensduur. Voor het hergebruiken van de huidige armaturen is het volgens het onderzoek mogelijk armaturen om te bouwen tot LED of de grondstoffen te laten recyclen en controleerbaar te hergebruiken. Voor elke toepassing dienen samenwerkingsverbanden te worden bekrachtigd op basis van contracten en certificeringen. Daarnaast is het transparant stellen van inzichten op basis van feiten en cijfers van belang om een toepassing als pragmatisch te kunnen toekennen.

(26)

7 Nieuwe keten

In dit hoofdstuk worden de drie mogelijkheden uitgewerkt voor de gewenste keten op circulair niveau. Deze drie mogelijkheden betreffen de gewenste situatie ‘voor gebruik’ op basis van de Rethink strategie, ‘tijdens gebruik’ met de Re-use strategie en ‘na gebruik’ met recycling van grondstoffen op stedelijk niveau. De gewenste keten is opgebouwd uit de huidige knelpunten en circulaire factoren en voorwaarden en beantwoordt daarmee deelvragen 5 en 6.

De scenario’s worden in de gewenste keten onderbouwd op basis van het Integraal Logistiek Concept. De grondvorm, planning en besturing, informatievoorzieningen en organisatie vormen daarbij het draagvlak.

7.1 Doelstelling

De doelstelling van de Gemeente Rotterdam is het halveren van het gebruik van grondstoffen voor 2030 en een 100% circulaire economie te realiseren voor 2050. Voor het behalen van deze doelstelling dient dit op alle materiaalstromen toegepast te worden. Dit houdt in dat alle materialen na gebruik zo veel mogelijk waarde behouden en opnieuw ingezet worden op primair niveau. Ter afbakening naar armaturen zoals gesteld in dit onderzoek, dient dit te gelden op twee niveaus

• Operationeel niveau

Op korte termijn voor gebruikte armaturen die momenteel worden vervangen tijdens de LED-transitie.

• Strategisch niveau

Op lange termijn voor het einde van technische levensduur van nieuwe armaturen over circa 20 jaar.

7.2 Grondvorm

Circulariteit wordt toegepast op drie niveaus. Voor gebruik, tijdens gebruik en na gebruik. De grondvorm voor iedere toepassing verandert ten opzichte van de huidige situatie. De grondvorm bestaat uit processtromen en fysieke goederenstromen. In deze paragraaf wordt de grondvorm op basis van circulair inkopen, ombouwen en hergebruik van grondstoffen op stedelijk niveau.

7.2.1 Rethink: Circulair inkopen

Het niveau ‘voor gebruik’ biedt de mogelijkheid tot het kopen van licht in plaats van het kopen van armaturen. Dit scenario biedt een oplossing voor de aanbesteding van nieuwe armaturen. Deze toepassing is ook de meest effectieve oplossing op basis van circulariteit als het gaat om een nieuwe aanbesteding. Het toepassen van circulair inkopen biedt een aansluiting op de huidige LED-transitie, omdat een nieuwe aanbesteding hiervoor staat geagendeerd.

Er worden geen nieuwe grondstoffen gebruikt na de technische levensduur. De armaturen blijven in het bezit van de aanbieder, die op zijn beurt de levensduur van de armaturen verlengd op productniveau. Figuur 9: Logistiek proces bij circulair inkopen, bevat een weergave van de processtromen en fysieke goederenstromen. Hieruit is op te maken dat de huidige processtromen ongewijzigd blijven, maar de fysieke goederenstromen zijn aangepast.

(27)

Figuur 9 Logistiek proces bij circulair inkopen

Bestek en aanbesteding

Zoals in de huidige processtromen blijft het proces voor de aanbesteding het zelfde. Het is aan de Gemeente Rotterdam een bestek op te maken met de behoefte en wensen van de specificaties en gewenste systeemprestatie van de armaturen. Het is van belang om in het bestek de leverancier én de aannemer verantwoordelijk te stellen voor al het beheer en onderhoud, indien door de omvang en aantal lichtvoorzieningen van de stad dit voor de leverancier alleen, niet haalbaar is.

De huidige leverancier Signify biedt de mogelijkheid tot het verkopen van licht in plaats van armaturen met ‘Light as a service’ uit het Circular Lighting programma. Met deze dienst wordt installatie, onderhoud en bediening door de aanbieder uitgevoerd. Voor de aanbesteding vindt er geen investering op voorhand plaats. Met een contract van gedurende 10 jaar, waarin Signify de Gemeente Rotterdam van licht voorziet, betaalt de Gemeente Rotterdam voor het gebruik van de diensten en het energieverbruik. Voorraad en hergebruik

Ten opzichte van de huidige situatie houdt de Gemeente Rotterdam in dit scenario geen voorraad op de Melanchtonweg. In plaats van de aannemer is de leverancier Signify volledig verantwoordelijk voor de levering, onderhoud en vervanging bij defecten. Dit resulteert tot 0% voorraadkosten op basis van de armaturen en dit creëert ruimte voor andere materiaalvoorzieningen. Echter, resulteert dit wel tot hogere voorraden bij de leverancier.

Het hergebruik vindt plaats op productniveau. De armaturen vervallen na de technische levensduur niet aan de aannemer, maar blijven volgens het contract eigendom van Signify. Onder het ‘Light as a service’ concept, is Signify contractueel verplicht de garantie te bieden om de levensduur van de armaturen te verlengen.

7.2.2 Re-use: Ombouwen tot LED.

In deze paragraaf wordt de mogelijkheid van het ombouwen van de huidige armaturen toegepast. Dit scenario is het meest effectieve op basis van de huidige armaturen. Bij het ombouwen van de huidige armaturen is er géén nieuwe aanbesteding nodig, waardoor het gebruik van nieuwe grondstoffen wordt ingeperkt. Echter, biedt het ombouwen de minste aansluiting op de huidige LED-transitie, omdat het huidige vervangingstraject gestopt, gewijzigd en aangepast dient te worden op een ombouwtraject. De proces- en goederenstromen voor de aanbesteding van het ombouwen verschillen niet van de huidige situatie. Hier komt alleen een nieuwe partij tussen die de omgebouwde LED-panelen plaatst in