Die wysgerige konsepsie van Max Scheler

DIE WYSGERIGE KONSEPSIE VAN MAX SCHELER

deur

FRANCOIS PHILI~PUS BREED

ITcefskrif voorgele ter vervulling van die vereistes vir cie graad

TI0CTOR PHILOSOPHIAE

in die Fakulteit Lettere en Wys~egeerte aan die

Potchefstroomse Universiteit vir Christelikc Hoer Onderwys

Potchefstroom, Februarie 19S9.

onder l eiding van

VOORWOORD

Alle eer en lof kom aan die Skepper toe wat my die krag en vermoe geskenk het om in sy Lig hierdie studie te kon voltooi.

~et dankbaarheid dink ek terug aan wyle prof. dr. G.H.T. Malan wat by my die liefde vir die wysbegeerte ge-wek het.

Onder prof. dr. H.G. Stoker se leiding het ek vir die eerste keer kennis gemaak met die Calvinistiese

Wysbegeerte. Deur hierdie siening is my lewensbeskouing verstewig.

Prof. dr. J .A.L. Taljaard het, nieteenstaande vee l-vuldig pligte en werksaarnhede , baie kosbare ure opgeoffer as my promotor. Sy bekwame en inspirerende leiding het veel bygedra tot die voltooiing van hierdie studieo

My innige waardering vir die uitstekende dienste deur die Ferdinand Postma-Biblioteek gelewer.

Sander die Christelike opvoeding van my ouers wat gedien het as fondament vir my latere studies sou hierdie werk nie die lig gesien het nie. Hulle belangstelling

en aanmoediging asook die van my skoonouers word hoog waardeer.

Vir jou, Marie, my getroue l ewensmaat, my innigste dank v i r a l jou geduld, opoffering en aanmoediging.

My hartlike dank aan Essie vir die groot taak wat sy verrig het om die proefskrif te tik.

Ook my dank aan Dry vir die mooi voorbeeld wat hy altyd gestel het.

INHOUDSOPGAWJ'~ I • . Ji. JJ

c

1 2 ]) E F G INLEIDING

Keuse van Terna

Metode wat gevolg is Resultaat • Eerste fase a Dualisme .

c

Kosmosidee • •

c Parsiecl-universalisme sonder makro-m.ikro-kosmostema (Aristoteles--interpretasie) . Pl~tcniese element. c Nomisme _• f Su1-sistensieteorie. Tweede fase a b c d e Monisme .~isselwerkingsleer. Kosmosidee Universalisme Godsidee

Indeling va:· Hoo.fstukke

C':pweging teenoor ander Studies •

Bronn3 _•

Metode van verwysings .

• • • • • • • • • • • • Bl. 1 1 1 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 5 5 5

II LE~VE, WERKE EN ONTWIKKELINGSGANG _{• •} 6

III .MAX SCHELER: SY WYSGERIGE KONSEPSIE • • lC

A l

Synsleer

Gonsidee _•

& In elke filoscof se denke kom 1_{n Gcdsidce} na vore

c

Natuurli~e un positiewe openbaring Formele attribute • • • 10 • 10 . 10 • 11 • 15 d Die verhouding tussen religie en filosofie. 10 e Materiale a ttri l")ute • • • • • 20

f Persoon-wereldrelasie • 25

Vervnlg -2 3 Wei;sidee e. c d e f g h i Wese is wet.

Wese as goddelike idee . Teonomisme ,

MalebranchE: , Augustj_nus, Thomas .. Tualisme, subsistensieteorie . Hierargie van wesenhede.

Aristotelies-Thomistiese invloed. Platoniserende denke

Samevgtting Kosmosic.ee a b c Kosmologie , Die psige . Die Liggaam Tyd en Ruimt eo Die Fisiese Same7atting Antropol ogie

(1

Die persoon as eenheid.

2 Die persoon as aktvoltrekker. 3 Geen su~stansie

-4

Persoon en tyd

5 Persoon e:1 sy aktc:s. 6 Die liefde ~

7 Intensionalitei t van die aktes " 8 Persoon) psige en liggaam.

9 Kant (Ver-D"1nft person) • • (10 Individualitei t •

(11

Persoon en karakter"

(12 Nie·-· ₇ ,gege~standlich11 _gegewe. (13 Persoon eL psige

(14 Transsendbnsie

(15

Sedelikheid en l i efde •

(16 ,,Die Schi chtung des emoti onalen Lebens. 11

!

1

1

1

7~1 Mens as sedelike wese • Die mens as sosiale wese . Die unive~sele en individuele (20 Sameva-'cting

Waar deleer •

1 Waarde en waardedraer . 2 Rangorde

3 Waarheid en waarde • 4 Realisasie van waardes. 5 Waardes, dinge en goedereo 6 Wese en bestaan van waardes •

7

Aksi omatiek

8 Waardes en die fenomenologie. (9 Kenne van waardes

(10 Samevatting d Etiek o

(1)

Onderskeid en verband van algemene waardeleer En etiek.

i

3 2 4 Die perso on Pers··on en , , Zweck11 •

Persoon en waarderyk • . • (

6

5 Sedelik g0ed en kwaan (boos). ( Etiek en sy r eligieuse fundering

RL

28

28

28

30

32

33 35 35 3S 36 36 36 1\-5 tr 7 Ir[\ 50

51

51

52 53 53 5·~ 5~ 55 55 57 57

5

G

59 6 'J 61 65 66 ii

r.

r

,

68 69 70 71 71 73 71, 7 /~ 75 75 77 77 ~-, { , ) 7S 81 81 81

G

2

82 8·~ 86

Vervolg - 4-l 2 3 4-e (7)

~ 8l

(l6 (ll

Gesindheidsetiek, Zwecketiek, Guter-en Erfolgsetiek .

Hedonisme . Sollensetiek • Samevatting

Dooyeweerd 1 Stoker, Taljaard. Fenomenologie 1 2 3 ,Ar 5 6 7 8

Die fenomeen , ewidensie, ervaring • Subjek-objek •

Kenne •

Ontologie • . • . Wesenhede (a priori) Scheler as fenomenoloog

Samevatting •

Fenomenologie en struktuuranalise • Latere geskrifte 2e fase

a b c

Verandering van sienswyse • Ens a se, gees, drang

Universalisme . • • • • • 86

D

7

88

88

89 90 90 9l 92 93 93 94 95 96 96 96 97 ~8 d Wesenhede as idees (kosmogono-kosmologies) 90

e M~nisme • 100

f g

h i

(1ergrond, Godheici, allewe, God All ewe 1 2 3 4 5

~~

Allewe c..s krag

Allewe, ruimte, tyd , beweging Waarneming Realiteit en wil. Re6igie. Reduksie Hierargie . • Gees . Samevatting Kenteorie

Die fenomenologie le ten grondslag aan die kenleer Intensionaliteitstema Histories Scheler se kenleer a Aanskouing (wesensskou). b c d e f Waarneming • Reduksie Wesenskennis

Ens intentionale, ens reale •• Belewing

Waarneming. Einsfuhlung

Verwerping van afdrukkeleer . Scheler en Thomas. Samevatting • • lOl l02 1~2 l03 l~3 l04 l05 lC'5 l05 l07 l07 107 107 108 l09 113 ll3 llt1r ll5 ll5 ll5 ll7 ll8 119 l20 l20 12l

Vervolg-

:::1.

IV A l 2 Il 1 2

IIIAX

SCHELER IN KONSEPTUELE PETISPEKTIEF • Stroming . Irrasi onalisme ~ a b Irrasionalisme en rasionalisme Die liefde o 0

.

.

"'

.

• 122 122 122 1:?2 123 c d e Akte • Middellike Kant 124 en onmiddellike denke (belewing) 124 126 f

g h

Die a-logiese .

(l l Die l iefde (voele) o (2 Meegevoel •

(3 Intu:lsie

(1)

Wesensskou en waarneming

!

~

5

8

) ) Die Strewes wil

l

Medevoltrekking Weereens die wil. •

(9

Religieuse Akte •

(10 Voorlopige samevatting. 1.ritiek

Samevatting" Lewe1'2sfilosofie.

a Wat daaronder verstaan word

.

.

.

(sosyn)

b Di e dooie en die lewe (belewing). c d e f g h

Aanskouing, (belewing) waarneming, teoretiese denke o Transsendensie Pragmatj_sme. Die Wetenskap ., Individuele wereld Samevatting Konsepsie Eerste fase ,, 0 a Dualisme

b Kosmosidee (louter kosmologies)

• • • ' 127 128 130 130 130 130 131 131 1.)2 132 13t1r 134 137 1.3 8 138 139 144-145 145 146 146 1·~7 147 .,

.

" c Parsieel-universalisme sonder

makro-mikrokosmostema (Aris to tel esni nterpr etasi e) 1-1-7

d Platoniese element 1 8 e f g Geen monargianisme Nomisme o Subsistensieteorie Tweede fase a b c Monisme Kosmosidee (Kosmogono-kosmologies) • Universalisme • 149 iv

Vervolg- Bl.

v

MAX SCHELER IN HISTORIESE PERSPEKTIEF • 15C

A Beinvloeding •

...

0 • 150

1 Aristotelies-Thomistiese invloed 150

2 Platoniese invloed 150

3 Eucken -

.

.

151 4 Kant (Rasionalisme). 151 5 Husserl 152 6 Die lewensfilosofie. _{• • • •} 1)2 B Invloed _•

154-c

Interpreteurs. _• 157 1 J. Geyser 157 2 Not a 158 3 Przywara 1)9 4 Hildebrand 159 5 Getzeny 159 6 Hess en 160 7 Griitzmacher _{• •} 16() 8 Bochenski 160 9 Wittmann _{• • • •} 161 10 Brillei:burg Wurth 161 11 Aalders _• 161 12 De Vos _• 161 13 Nicolai Hartmann. _• 164 14 Heber _• 168 15 Altmann _• 174 16 Blessing 175 17 Dooyeweerd. 176 18 Troost _• 178 19 Mekkes 178

VI

'N KRITIESE WAARDEilING _• 179 A Godsidee 179 1 God as wesenheid. _• 179

Vervolg-2 3 4 5 6 '1

:n

0 1 2 3 An~logia entia •

..

.

_•

_•

_•

_•

_•

_• Akte • . e _• • • _•

•

• • Waardewese

_•

_•

_•

_•

_{• •}

_•

_{• •} She:ppe:v _{• • • • • • • •}

_•

_• Materiale attribate _•

_•

_•

_{• •}

_•

K.reatuur • _{• • •}

_•

_•

_{• • •}

_•

WeteideQ • _{• • • • • • • • •} Kosme si:dEH~ _{• • • • • • •}

_•

_• Kosnologie • • • • • • • • • a ~iQ :psige _{• • • • • • • •} b Die liggaam. _{• • • • • • •} c , ,Kerper"

.

.

.

_{• • •}

_•

_• Antropologie _{• •}

_•

_•

_•

_•

_{• •} a Persoon-w~reld. _{• • •}

_•

_{• •}

b Die mens, psigiese en organiese •

c Personalisme • • • • • • d e f g h i j Akte en handeling. Persoon en tyd • • Persoon en Gegenstand Individuele waarheid

A-logiese kenakte _•

Wil • • • _{• •} Liefde 0 " • •

•

Waardeleer _{• • • • •} • •

-

-

.

• • • • • • • •

•

•

• •

•

• • • •

_•

•

•

• •

•

• • • •

•

• • • •

•

• •

• •

•

•

• • •

•

•

•

• •

•

•

• •

•

•

• • •

•

• • • • • •

•

• • • • • • • •

•

• • • l.~O • l80

•

101

• lC2 • 18.l

•

184

• l84 • 184-H16

.

. .

•

187

•

188

•

188

• 188

• 189 • l~O • l9l

•

191

• l92 • l~2

•

193

a b Waarheid en waarde • • • • • • • •

193

Ideele bestaan van waardes, gehoor~aamhei.;\ 194

c d

Logiese kenne e~ waarde?ing

Waardevrye syn • • • •

Etiek 0 • • •

a

b

Die etiese wet • •

Totalit~re ka?akter • Fenomenol~gie en kenleer. a Vooroordeel. • • • b A priori • • • • c d e f Intuisie • • • Sosyn en , ,Dasein'' Ingressie • • Belewing • •

•

•

•

• • • •

•

•

•

• •

•

•

• •

•

• • • •

•

• • • •

•

• 1~5 • • • •

•

196

•

• • •

•

1

·

96

•

•

• • • 196 • • • • • 1()0 • • •

•

•

1~8 • • • •

•

198

•

• •

•

•

199

• • • •

•

199

•

•

• • • 200

•

• •

•

• 2<'.>0 •

•

• • • 2~1 vi

Vervolg

-6 Irrasionalisme en Lewensfilosofie • ~t Die rede word behou • • b

c

Die plek van die analitiese.

Die lewe en die dooie _{• •}

VII SAMEVATTING BIBLIOGRAFIE • • • • Bl. 202 202 ?02 203 207

I INLEIDING

A Keuse van Tema

,, , Die Fragen: ,Was ist ~Gr Monsch, was ist seine Stellung in Sein?' habc.n mi ch sci t dem ersten Erwachen meinos philosophischcn Bcwusstseins wesentlich-cr und zentraler beschaftict als jede anJere philosoph-ische Frageo"l)

_.

Met hierdic

woord~

lei Scheler dit'.l voorw0ord in tot sy werk 'n paar w~ke voor sy dood. Vir elke mens is dit ook 'n sentrale ~r"bleem on vir elke mons behoort dit cok 'n sentrale probleem te wees. Scholer het sy lcwe gewy aan die ontrafeling van

hierdie problee~.

Sender Scheler sou die moderne geestelik~ klirnaat moeilik denkbaar woes. Schelcr het inderdaad veel bygedra tot die bclangstelling in die mens.

Sender Scholer sou die fennmenologi~ veel ar~cr gcwees het. Scholer het die fenomcnologie van Husserl voortgesit en dit aangewcnd op die gebied van die waar-dc:s.

Schelor het op verskillende t~rr~ine b~anJrekers­

werk verrig .on groot invloed :iitgeoefen socs o.a. op

die gebied van die waardoleer, die ~tiek en die psigo-legie.

Aangesien Schel~r SI') 'n llelangrike plek innoem in

.:iie geskied~nis van die wysb~geertc is r.aar besl:i.s 'n boh0efte om sy wysbcgeerte aan 'n grondige ondersoek te onderwe~p en wel aan di~ hand van die konsekwent ~robleem-historiese metode.

n

Metode wat gevolg is

By di~ bestudering van Scheler s~ werke in gctruik gemaak van die konsekwent ~rcblecm-histcries~ metcde van Vollenhoven. Die redes hiervoor is o.a. die volgende. Dit is georienteerd ean dia opcnbaring van God in die Bybel. Hierdie metode word behec:rsdeur diQ

aard van die veld van ondersoek. Dit le die uitgangs~unt

van die filosonf bloot, soos blyk uit die denker so w~rke.

Dit toen waar die denker die wet plRas en die metode ge~

'n insigtelike oorsig van die geski~denis van di~

wys-rogoert~. Die ondcrsk~iding van God, wet en kosm~s is

religieus bepaald en toon ~f die filosofic van 'n denker

plek inruim vir die Wcord van Go~.

God is die Skepper en het 'n wet gestel waaraan di~

ske~ping onderworpe is. Die wet vorm die grens tusscn

God en die skepping en kan nooit verbreek word nie. Die

bestaanswyse van die wet is gelding en dit staan bo en

l uite dit waarvoor dit geld. Die skepping is Gode

subjek (enderworp~) . Omdat alles in die skepping w.o.

eok die mens wetsbepaald is, het dit 'n bepaalde

struk-tuur.

Voll~nhoven onderskei verskillende tydstr~mings wat

hy die horisontale onderskeiding noem. Voorbeeldc

hier-van is a.a. die pragmatisme, lewensfilosofie en die

eksistensialisme. Hoewel ~v. eksistensialiste onderling

mag verskil, kom hulle almal daarin ooreen dat hull~

~ksistensialist~ is. Langs die fundamentel e onderskeiding in tydstror:iing is daar die ewe fundamentele onderskciding

in tipes nl. die VPrtikale ond~rskeiding. Hulle raak

die problame, probleemstellings en die oplossing van die

probleme wat altyd weer terugkeer in die geskicdenis van

die wyseegeerte. Ons aink slogs aan die monism8 en

dualisme. Di~ monis herlei alle veelheid tot 'n oor

-spronklike e~nheid terwyl die cuQlis die veelheid a~

oorspronklik ag. So ka~ Thales as 'n monis getipeer

word, want volgens hom ,,is alles water." Dit is die

oerstof waaruit alles bestann.

C Resultaat

Ons onderskei twee fases in Scheler se filosoficse

denke. Gemeenskaplike trekke van beide fases bestaan

daarin dat Scheler fenomenol ocg, irrasionalis en lew~ns­

l Eerste fasc

a Dualisme,- Die oorsprong word gesien as twec -voudig. Daar is dus twee ew~ oorspronklike oorsakeo

b K0smoside0 (l outer kosmologies).- Scheler wil

bepaal hoe en wat die kosmos is, d.w.s. dit

handel oor die struktuur van die kosmos.

c Iarsic,::1.---.:~::iiversalisI:J.J sender rnc~crc-mikrokcsmo

s-d

te~~ (AristJteles-interpretasic).- Die wet word as die uriverselc in die individuele cub

-jek cp5evato

Platoniese elenent?- Scheler d~.:·k platoni

-serend, d~g niG Platonies nie. Hy aanvaar die bestaan van idees in God; hy wyk egter af van Plat0, want die ide~s het nie 'n apartc

bestaan nie.

e Nomisme.- God en wereld word verwetliko

f Sul: sis tsnsi. etC"::'i e .- In sy an trope l.Jgie hul

-dig Scholer fl.i e subsi sts::isieteo:.~ie.

2 Tweede fc..se .a

b

Monisme ,. - Scheler is n~u m~nis want die

veelheid wJrd uit 1_{n oorspronklik8 ocnheid} ver~-cla:i.r.,

giese wiS!=\P-:-w<:rking,

c K~smosidGe~- Sy k smosidee is nou kosmog~no­

kosmcl ogies want nou trco na vore die wording

van die wereld.,

d Unj -rercalisr-.2 ,- Die parsieel-uni versalisme ~aak plek vir die uni ~.rers<J.lisme n Die inc1i vi -duele word gesi en as uitlopers van die univeT -selen

e Gcdsidee.- Daar word onderskei tussen die

Godhej_d en G~d. Laasgenoom.de is die gcreali

-seerde Gcdheido

:D Indeling van H('rfstukke

Eers word die synsleer w.o. godsidee, wetsidce en

kosmosidee bespr0elc waan a:u 2erste die godsi::l.ee vclg

want die godsidee bopqal die wetsiceG en die wetsidee

bepaal weer cp sy ~cu~t di8 k~s~osideeo Hierdie

stelling wil ono kortliks s·~a'lf -~i.et ;n V;'Orbeeld ui t

die geskiedeniso Dis rasi~nqlis vat God op as res

neel, die wet word gesi.c.n as rasion_e.el van aard en di t

geld dan ook vir die wesonlike cleel van die kosmos.

Wat die indeling van die kosmosidee betref, is

die volgcrde= kosmos, antropologie, waardeleer~ etiek en fe~omenologiGo Eo.rste:J.s VGlg die kosmos want

daar-onder sortoer ~lvier ryke van stof, plant, ~ier en me~s.

IJaarna volg die cntr'.:'polcgie e..s 'n meer beperkte deal

van die kosm'""so J)an vclg die waardcleer want die

waardeleer w~rtel i~ die antropol ogieo Die etiek as

besondere waardeleer wortol weer in di~ algemenc

waarde-leer as 'n besondcro do0l van die algemene waard~leor.

:P_ic fencmenologie gaan woer die kenleer vooraf, want

sonder die fenomencl ogie₉ wat nie net 'n kenleer is

nie, is die kenleer nie te begryp nico Sander 'n

dccglike ~n~lise van die begrip wes0 sou die

fenGmeno-logiese kenleer duister blyo

Die hoofstuk wysg0rigo konsepsie gaan die hoofstuk

kcns~ptuel~ ~ers;~ktief vo~raf. Eers nadat die

syns-leer beken'1 is, kan die verskillende konsepsies skerp

gesien wordo Deurdat hierdie volgorde gevolg wor~,

cien dit ook as bewys dat ons Scheler se beskouinge

nie ir: 'n Vv:'rafc::-pg,alde v:...:rm gegiet het nio, maar dat

ons die feite vir hulJe~glf laat spreck~

Die hocfstuk oar die histcrieso perspektief is

ingo-deel in betnvl~sdi~g₇ invlood en intcrpretcurs. 'n

Filo-soof kan slegs g ed ~erstaan w~rd as ens kennis dra

van diegeno en dit wat h~m ~ainvl0e1 heto Geen mcderne

denker on gcen wysgerigo visie sta.an in 'n historiesc

lugleegte nice S0 sal ons aantoc:1 dat Schelcr in vele

opnigtc aa~k~~~p ~y Th~mas van L~ui~~ nie~ee~staande

die fei t dat hy Thomas se l~csk:ui:i,; .:.mbuig in irrasi

o-nalistiese sino N~t socs Scheler 2oin~l~ed is, het

hy ook self ander beinvloedo Daarna volg di~ afdeling

oor die interpretsure want daar sal altyd diegenc wees

wat sal p:::og om ander se besk-~uinge te deurgrcnd en

interpreteero

As ons eenmaal 'n fil~s~Jf deurgrond het, sal

ons ook weet wat ons van hem dink. Ons sal saamstem

of verskil cf miskier. boidoo

waarderi:ngo

E Opweging teP.noor ander Studies

Nieteenstaande die veelvuldige gebreke van hierdi~

studie , is ons oortuig daarvan dat dit 'n nuwe lig op

Scheler werp as gevoig van die metode wat gevolg is en

word die beskeio ~oop gekoester dat dit daartoe sa~

bydra om ook ander aan te spoor tot 'n ondersoek op

hierdie wyse van wysgerige problems soda~ ons ook in

ons wysgerige denke die naam van ons Skepper sal

ver-heerlik.

F Bronne

Daar is gebruik gemaak van die oorspronklike werke

van Scheler. Wat die sekondere bro1ne betref is ge

-bruik gemaak van wysgere met verskill~nde uitgangspunte

soos die Rvoms-Katolieke, die Protestantse en d~nkers

wat as uitgangspunt die Calvinisticse wysbegee~te het.

G Metode van verwysings

Daar id gebruik gemaak van die voetnootmet ode.

Aangesien daar · ~ aparte bibliografie is, is die

bibliografiese gegewens in die v0etnote sodanig

ver-minder dat dit net genoeg is om die werke in die

bibliografie te identifiseer.

II LEWE, WERKE EN ONTWIKKELINGSGANG

Max Scheler is geb~re op 22 Jugustus 1874 in

Munchen uit 'n J00dse m~0der en 'n Protestantse vader.

Hy bes~ek di8 Katolieke gimnasium in sy geboorte-stad en op vyftier.jarig~ ouderdcm gaan hy oor nn die Katoli2ke ~·~rk,

Hy studeer aan die universitcita Mlinchen, Berlyn, Heidelberg en Jena waar hy in 1897 ender Rutlolf Eucken promoveer. Hy breek in 1899 met die kerk terwillc van

'n geskeide vr,?u, Vanaf 1901 t-;~::rn hy as privaatd1scnt ~p te Jena. Daarna gaan hy in 1907 as privaatdoscnt na MUnchen en in dieselfde hC'edanigheid tree hy vanaf 1910 op in Berlyn. In 1916 k0er hy terug tot die Roomse Kerk. Hy w~rd in 1919 ~angestel as prnfessor in die Wysbegeerte en Sosiolagie aan di~ universiteit van Keulen waar hy gelyktydig aangestel wore.. as h("0f van die instituut vir sosiale navcreing. In 1922 hrcek hy finaal met die kerk. Op 19 Mei 1928 sterf Scholer in Frankfurt a.M. waar hy so-eNc aangestel was. 1)

Reeds in sy prdefskrif ,,Beitrage zur Feststcllung der Beziehungen zwischen den ~.·:Jgischen und ethischen Prinzipien11 _{openbaar Scheler horn as irrasLrnalis en}

lewensfiloso~f o Hy wys daaro~ dat die sedP.likc nie

herlei kan word tot die l ogiese nie. , ,Die transzen-dentale und psychLlr-gj_oche Methode" volg in 1839 waarin "deide metodes verwerp V'.ord en hy aant'.)cin dat die gees transsendent aan die psig~logie is. Hier staan Scheler nog ender invloed van Eucken. 2)

1. Sche~er. Sympathie, Omsl ag; Bakker. Fencmena-logisch Denken, p.113.

2. De Vos. Het Godsdienstig Kennen v0lgens Max Scheler, p.24.,

In 1901 ontmoet hy Husserl.3 ) Die fenomenologiese

metode blyk vir h0m die opl~ssing te wees , want in al

die werke daarna maak hy gebruik daarvan. 4 )

Tot voor die uitb:eek van die oorlog verskyn 'n aan -tal werke waarvan die ,,Formalism.us" die hoofwerk is en

vorm eintlik 'n aantal uitgangspunte van sy filosofiese denke.5 ) Al die werke uit hierdie

t~d

het cntstaan in samewerking met die , ,Formalismus11_•6 _{Die werke} in hierdie tydperk is ,,Zur Phanomenol ogie und Theorie der Sympathiegefuhle und von Lie~e und Hass (verskyn

1913) , , ,Der Formalismus" , wa t ontstaan het aan die

hand van voorlesings aan die universiteit van J8na

(1901-6) en Mlinchen (1907- 10) . Die lesings oar die

etiese probleme was o.a. getitel , ,Ethische

Prinzipien-fragen" , , , linlei tung in die Ethik der Gegenwart und ihre historischen Grundlagen", , ,Grundproblem~er Ethik mit besonderer Berlicksichtigung der biblogisch8n

Richtung in der Ethik der Gegenwart11

• 7 ; Die , ,Formalis

-mus" is egter in sy geheel geskryf voor die herfs 1914. ,,Abhandlungen und Aufsatze is geskryf tussen 1911 en

1914 en later is die t i tel op aandrang gewysig na , ,Vom Umstu~z der Werte. " Ui t die nalatingskap van Scheler is gepuJliseer 'n werk onder die titel , ,Schrif -ten aus dem Nachlass" en is geskryf tussen 1912 en 1916.

Die ,,Formalismus" is dus sterk verteenwoordigend

vir hierdie tydperk. In hooftrekke word Husserl se

metode gebruik en le Scheler 'n wetenskaplike grondslag

vir die filosofiese etiek. Hy beveg veral die intel -lektualisme van Kante Sy etiek is 'n waarde-etiek.

3. Scheler. p.197.

Die deutsche Philosophie der Gegenwart,

4

.

Vgl. Scheler. Voorwoord 18 uitgawe, Umsturz,

p. 7. ,,Die von Edmund Husserl zuerst scharf

formulierte ,phanomenologische Einstellungm

• • • •

.

..

beherrscht der Hauptsache nach au ch diese

Aufsatze. "

5 .. Maria Scheler. Epil0og 4e Uitgawe, Formalismus. 6. Id. Epiloog 2e Uitgawe, Nachlass ..

1

.

Id. Epiloog 4e Uitgawe, Formalismus.

Dit gaan vir horn veral oor die verski l tussen gees en dit wat nie geestelik is nie nl. die psigiese, organiese en anorganiese. Die gees word as aktvoltrekker (persoon) gesien met die nie- geestelike as ,Gegt:nstand11 _{en saaklike}

korrelaat. God is suiwer gees sonder 'n liggaam of psige. Daar word onderskei tussen die wese en bestaan ( roali-teit) van dinge en alle wesenhede is idee van ~od.

Later volg enkele oorlogsboeke en dan vclg , ,Vnm Ewi gen im Menschen11 _{wat geskryf is tussen 1917 en 1920.} 8₎

Hier hou hy horn hoofsaaklih besig met godsdienswysgerige probleme en kies hy kant vir 'n natuurlike religie.

Filosofie is P.a tuurlike godskennis. In die mens is iets wat maak dat hy deel het aan die Ewige. Dit is dit wat horn t ot mens maak in onderskeid van die dier. Hy wil wys hoe in die mens die Goddelike en menslike

saamstr

oom

~

9

₎

Geleidelik kom daar 'n verandering in Scheler se denke. Hy worstel met die realiteitsprobleem. Die probleem van wesenhede lewer geen oplossing nie.

Scheler wil 'n versoening bewerkstellig tussen wese en , ,Dasein" (reali tei t) . Die lewensfilosofie van

o.a. Bergson speel ook hier 'n invl~edryke r ol . Daar is een oersynde met twee attribute nl. gees en lewe (drang) . Die gees realiseer sig in die lewe en die lewe word vergeestelik. Ook so verkry God (as die geestelike attribuut) eksistensie. Hierdie veran-dering vind pluas vanaf 1921. Die werke uit hierdie ty dperk is , , Wes en und Formen der Sympathie, 11 _wat

verskyn het in 1923 en 'n uitbreiding en ontwikkeling is van die vroeere werk oor die simpatie. Dan volg die ,,Wissensformen und die Gesellschaft11

, waaraan hy

reeds vanaf 1921 gewerk het. Dit word gevolg deur ,,Die Stellung des Menschen im Kosmos11 _{in 1928 en na sy d od} is gepubliseer ,,Philosophische Weltanschauung11 _{in 1929.}

8

.

Maria Scheler. Ewigen.

Epiloog 4e Uitgawe, Vom 9. Scheler. Voorwoord 18 Uitgawe, Vom Ewigen.

,,in denen Gottliches und Nurmenschliches zusammen stromt • • • 11

As mens in gedagte hnu dat Scheler gebore is uit

'n Joodse moeder en 'n Protestantse vader en dat hy sy

opleiding aan die Katolieke gimnasium geniet het asook

sy l idmaatskap tot die Rooms-Katolieke Kerk dan verwag

mens ook die teenwoordigheid van verskillend~ religieuse

moti8we by Scheler. Ecklund wys dan ook op di~

,,Evangelisches und Katholisches'' in Scheler se eti8k.

Die rykdom van Scheler se akademiese l oopbaan

en sy vol lewe soos blyk uit sy vele publi~asies

beteken 'n ~~pheid tot sy voorgangers en moes ook t ot

gevolg gehad het 'n groot invloed op sy studente en

I II MAX SCHELER: SY WYSGERIGE KONSEPSIE

A Synsleer 1 Godsid.ee

a In elke filosoof se denke kom 'n Godsidee na vore.

-Hierdie idee bepaal dan ook sy visie op die kosmos, Dat dit so is kan histories bewys word. Vir Descartes ~~

God die verabsoluteerde matematiese denke en vir Aristoteles is God die suiwer aktuele vorm. So sien Aristoteles dan ook die kosmos as vor:rn en materie.

Sonder Aristoteles se godsidee is sy kosmosidee dan ook nie moontlik nie. Om Scheler se siening dus te begryp,

is dit nodig om te let op sy godsidee.

Vanuit die skrifmatige denke wat die skrifbeligte werklikheid as veld van ondersoek het, weet ons dat hierdie werklikheid in der waarheid driewe.zkl.ikhede is.

God openbaar Homself aan ons as Skepper van hemel en aarde, maar ook as die absolute Soewereine oor alles wat Hy geskape het; dus openbaar Hy Homself ook aan ons as die Wetgewer wat alles, wat Hy geskape het, aan wette onde:rwerp het.

Ons eerste vraag aan Scheler is dus: , ,Wat maak u met die Woordopenbaring?" Scheler sou antwoord: ,,Ek filosofeer vanuit 'n antitetiese linkse houding, " want die Woordopenbaring het geen plek in Scheler se filoso

-fie nie. Onomwonde stel Scheler dit as volg: ,,Der Weltinhalt hingegen ist Philosophi~ und Wissenschaft (positiv) zu offenbarungsfreier Forschung Ubergeben

-,,1) • • •

1. Scheler. Nachlass, p. 231.

Vgl. Nachlass 231. ,,Behauptet • • • eine Offenbarungs

-'.lehre (d.h. Dogma) etwas Uber den Weltinhalt, sofern er nicht moglicher Beziehungspunkt einer moglichen gottlichen Wirksamkeit ist, oder etwas, was aus den Grenzen moglicher Heilsbedeutung herausfallt, so ist es a priori als

theologisch falsch zu erachten. "

Die wereld is dus gegee aan die fil~sofie en

die wetenskap om ondersoek te word en wel as

vry of onafha~klik van die openbaring van @oj .

Dit het nie die lig van die Skrif nodig nie,

Omdat die skepping in 'n skeppingsrelasie

t et God staan, of omdat die kennis van die

Onsienlike die kennis van die sienlike bepaal ,

kan die filosofie van Sch8ler nie klaarkom

sander 'n godsidee nie. Uit die vervolg sal

dit blyk dat Scheler se Godsidee nie oo

reen-stem met die godsid~e wat die Skrif ons bien

nie.

Natuurlike en positiewe openbaring.- Volgens

Scheler stel die wesensfenomenologie van die

religie horn drie sake ten deel nl. 'n wesens

-ontel ogie (Wesensontik) van die Geddelike,

die leer van die openbaringsvorme , waarin Goi

Hem aan die mens openbaar en die r eligieuse

akte waarin God geken word. Scheler onderskei

twee vorme van openbaring nl. 'n natuurlike

en 'n positiewe openbaring. Hierdie onder

-skeiding wortel in die Rooms-Katolisisme met

sy onderskeiding van natuur en genade. Sover

God Homself openbaar in sy skepping spreek

Scheler van natuurlike openbaring, maar saver

Hy Homself openbaar deur die medium van die

woord en deur persone word gespreek van pesitie

-we openbaring.2 )

In die natuurlike religieuse akte is God

o.a. gegee as die absolute synde waarvan alle

ander syndes afhanklik is, dog in die vorm

van die positi ewe openbaring is Hy gegee as

persoon, nader as Triniteit.3 )

2. Scheler. Vom Ewigen, ~.157. ,,Sowei t sich das

Gottliche selbst darstellt und aufweiat in Sachen,

Ereignissen, Ordnungen, die der fur jeden prinzipiell

zuganglichen Naturwirklichkeit, der seelisohen und

geschichtlich gesellschaftlichen Wirklichkeit

angehoren, reden wir von naturlicher Offenbarung,

deren subjektives Korrelat die naturliche Religion

ist. Soweit es hingegen sich darstellt oder

_,

.

kundgibt durch das Medium des Wor tes oder durch

Personen (die homines religiosi im eminentesten

Sinne) , sei v~n positiver Offenbarung gespr ochen. "

. v--~ ' - A . I -i....J _,_~ - •

Vgl. Scheler. Nachlass,p.190

3. Id. p.157

Uit die vcnrgaande blyk al dadelik invloed

van Th3mas van Aquinoo In Thomas se filosefie

speel die natuurlike teologie 'n belangrike rol.

Teenoor die natuurlike teologie staan die

bo-natuurlike teolcgieo Thomas onderskei twee

kenfakulteite nlo die rede en die geloof.

Met

die rede kan op natuu~like wyse kennis van God

verkry word en met die gelocf op bo-natuurlike

wyseo Die natuurlike godskennis le op die

terrein -.:·8.:.~ c.:·.e :: __ ._losofie en die bo-natuurlike

kennis op die terrein wat verkry word deur die

geloof. 1 _{n Geloofswaarheid is 0v}

o C.at God

drie- enig is en '~ waarheid deur die rede v

er-kry is Ooa. dat Gcd eksisteero Laasge~oemde

toon 'n opmerklike 22r eenk2m2 met Scheler.

Maar cmdat ThC'mas 'n kenteori:'!"'.;iese

empris is en Scheler irrasicnalis, is die

trekke van ooreenkoms slegs 'n skynJ0reenkons.

Thomas ken twee kenfakulteite nl. die rede en

die gelcof. Scheler ken ook twee, maar die

rede en die irrasioneleo Die rasicnaliste

skrap die terrei!'l van die genade en die ge

-l oof o Die Skri:f het dus vir beide die

rasicnaliste en vir Th-:.mas geen plek in die

wysbegeerte nie; dog om verskillende redes.

Vir die rasionalist e bly slegs die terrein van

die hatuur oor met sy kenfakulteit ~le die

rede.. Hierteen l{0m :iie irras:.-:-nalisnc in o

p-stand. Die rede word 0 gter nie die deur

ge-wys nie, maar ~edegraleero Die irrasionalis

verplaas d~c na die terrein van die dooie.

Die ~rrasicnele kenfakulteit ken die lewe, maar di t wat so geken w::Jrd le nog op die terrein var die na.tu.ur ·Haarbi r..ne 0nderskei word tussen die lewende en die ~ooie.

Vir Thomas

l

e

die filcsofie dus op die

terrein van die redeliko (natuur) . Die Skrif

speel hier geen rol nie. Vir Scheler daaren

-teen is die irrasi~nele kenne juis die hoere

kenne en daarom kan God ook geken word op

hierdie terrein. Omdat die redelike kenne

behoort tot die t errein van die dooie ka~

God nie daar geken word nieo God le

In hierdie lig verstaan ons dan wat Scheler

be-doel as hy se: ,,Philosophische Gotteslehre

wird alsP primar auf der Axiologie uberhaupt

• • • nicht auf Ont0logie zu ruhen haben,

Religionsphilosophie aber • • o primar auf

der Phanomenologie Cl.er Gemiitserfahrung, nicht

auf jener der theoretischen Erfahrung wert

-freier

G~genstande

o

114

)

Wat die openbaring in die algemeen betref

wys Scheler daarop dat dit 'n bekendmaking

van die kant van God is en dus ,,nicht durch

spontane Akte irgendwelcher Art erfassbar

sein kann, s:ndern ausschliesslich durch

Selbstmitteilung (Religion).5 )

Wat die vorme van 'n pcrsoonlike

self-mededeling van God betref onderskei Scheler

tussen openbaring as 'n mededeling aan 'n

,,Gesamtperson" soos die kerk en genade en

verligting (Erleuchtung) as 'n mededeling

aan die individuele persoon. Die openbaring

is dus algemeengeldig, terwyl die genades en

verligtinge individueelgeldig i s . Maar alge

-~eengeldig en tegelyk individueelgeldig is

mededelinge aan buitekerklike ,,Gesamtpers"'nen"

so0s nasies, state ens. 6 )

~ ·~ ~

Met₁₁Gesamtperson"bedoel Scheler dus hier

die samelewingskringe teenoor die individuele

persone. Op die oog af sou 'n mens hieruit

kon besluit op 'n parsiele universalisme 9n

makro-mikrokosmostema. Dit is egter nie die

geval nie. Die staat het algemene karakter

-trekke; d~g hierdie staat verskil van daardie

staat as 'n individuele staat.

Die gedagte van verligting wys ock heen na

invloed van Thomaso Thomas huldig die

illuminasie-leer. Daar is 'n natuurlike verligting en 'n

bo-natuurlike verligting. Laasgeno9mde le op

die terrein van die geloof.

~. Scheler. Nachlass, p.

184

.

Vgl. Irrasionalisme. (Konseptuele perspektief) .

5. Id. p.200.

6. Id. p.230.

Vgl. Scheler. Formalismus , p.307.

Soos nog aangetoon sal word verskyn die waarde

van iets in die liefdesakte. Die

liefdes-gefundeerde selfmededeling van God, wat noodsaak

-lik is vir die heil van die menslike ~ersoon, aan die persoon beteken dat God aan hom sy individueel

-persoonlike heil in die vorm van 'n verligtings

-akte toon en in die vorm van 'n genadeakte ook

wilsbereid maak om hierdie heil prakties te

realiseer. neurdat God Hom in liefde rig op

die mens verskyn sy waardebeeld nl. dit wat hy eintlik moet word. Di t kom eintlik neer ~p 'n skoue van die wese in God.

7 )

Scheler toon aan dat die filosofiese denke

van die mens religieus bepaald is. Alle filo

-sofie bly binne die speelruimte van die

religieuse grond~ategoriee. Die religie steek die gebied af vir die filosofie. In die orde van oorsprong is die religieuse akte primer.

8)

Hierdie opvatting moet egter nie opgevat word es identies met die Christelike gedagte dat aan -gesien die mens in 'n religieuse verhouding tot

God staan, alle uitgange uit die hart religieus t epaald is nie , Scheler is irrasi~nalis en

lewensfilosoof. Die kenbare word primer be

-lewe en dit geskied op die irrasionele t errein van die lewe. Die religieuse akte is maar een

van die kenakte op daardie terreir,. Die bepa

-ling van die filosofiese kenne kom dus nie van buite die funksionele nie , maar beide die

reli gieuse akte en die filosofiese kenakte le

op een vlak. Dis slegs 'n saak van eerste en

tweede.

As irrasi~nalis verwerp Scheler die Thomis

-tiese opvatting ,,es musse der naturliche Teil dieses Glaubensgutes auf Metaphysik und

9)

rationalen Schlussen gegriindet sein, • ~ " Hierdie verwerping geskiea in die lig van Scheler se afbakening van die twee terreine

nl. die irrasionele (emosionele) en die rasio

-nele. Laasgenoemde is die dooie en Gcd le

7

.

Scheler. Nachlass , p.234.

8

.

Scheler. Vom Ewigen, p.1~9o , ,~enn der r eligiose Akt ist in der Ursprungs:rdnung

.

.

.

.

.

op die terrein van die lewe. Die lewe word

alleen irrasioneel geken en wel deur belewing.

Voordat in aie besonder gelet word op

Scheler se godsidee vestig ons die aandag op die

feit dat Scheler die gedagta van 'n hierargie in sy openbaringsleer inbring. Dit wys ook weer heen na 'n Thomistiese gedagte. Vir Thomas is bv. die intellektuele skepsel~eer gelykvormig aan God as die ander. Volgens Scheler tref ens die hi~rargie aan in beide die natuurlike en positiewe openbaringo God open~aar Homself op

alle trappe van die syn, maar Hy openbaar Hom meer en minder akkuraat cp die hoere en laere trappe respektiewelikalO) Positief openbaar

God hom deur woord of in persone. Ook hierdie positiewe openbaringsvorme besit trappe in sover God net 'n bepaalde iets van H~mself openbaar soos 'n bepaalde geestelike inhoud, denkinhoua

of wilsinhoud. Dit noem Scheler 'n funksie -OI>enbaring. God kan egter ook sy ,,personale"

wese en syn self openbaar. Dit heet dan weer selfopenbaring. Die verskillende vorme van

die mededelinge in persone geskied ir. verskillende tipes van die ,,homines religiosi".ll) Ook hier is 'n hierargiese orde.

o Formele attribute.- In die natuurlike religie word God se &ttribute verdeel in formele en neer as fcrmele attribute. Die indeling berus op die

soort syn waarin Go~ H~mself 0penbaar. God weri

openbaar aan enige syn (formeel), maar Hy werd ook openbaar aan slegs die menslike persoon (meer as formeel of materieel)o

Kragtens die natuurlike religieuse akte sksu, dink en voel die mens aan alles wat hom

as ,,daseiend" en ,,soseiendn omring dat 'n

sy:cde hom aan die mens openl:-aar of ontsluit,

Di~ synde wat hom so ~~tsluit openbaar ho~ dan

eok as die absoluut synde ere die heilige.12)

l

10. Scheler. Vom Ewigen, Pa 158D 11. Id, :p.158

12. Id. p.15~

13.

l~.

15.

Van hierdie synde is all€ a11der syndes afhanklik.

Dit is ,,allem anderen Seienden • • • an Fahig-kei t, ZU ,Sein I 1 SChlechthin Uberlegen e t • 1113)

Scheler beklemtoon egter dat hierdie e~ebskap

van God nie gevind word deur 'n afleiding wat gemaak is van 'n blote afLankli~heidsgevoel nie ,

maar· hierdie , ,Alliiberlegenhei t" is aansl:oulik gegewe. Dit word aanskoulik aan die 0ns

om-ringer.de synces. Ons le dit nie daarin nie, maar dit word deursigtig aan die syndeso Dit is daar, ons moet n€t , ,kyk11

As , ,Ens a se11 _{nl. as absolute synde is G'Jd}

ook11das schlechthin Wirksame, Kraft- und Machtvol

-le. 111_{4) Die re la ti ewe syn is die , , lydende" en} ,,gewerkte." Die gedagte van Thomas dat God sui-wer aktualiteit "'..s blyk c~k hier sy invloed te he.

Die afhanklikheid van die relatiewe syn van God meet ook nie opgevat word as 'n logies objektiewe of objektief kousale afhanklikheid soos di8 rela

-sies van gron~ - gevolg, oorsaak - werking nie. Dit berus eerder op die aanskoulike aktiwitei t van , ,werking". Die r elatiewe syn as die ,

,ge-werkte" is as 't ware die spieel waarin G'-d Hom

-self simbol ies daarstel. In die bloat objektiewe

kousale band van twee gebeurtenisse stel die oor

-saak hom nie in die werking daar nie. Aan die werking alleen kan mens nie si en wat sy oorsaak is nie. So i ets vereis induktiewe ervaring. In die religieuse akte is dit anders; hier word die relatiewe en eindige syn geken as kreatuur

van cie almagtige God. Die kreatuurlikheid van die skepseJ is as 'n fenomenologiese kenmerk as't ware afgedruk op die skepsel. Ons kan se;

,,sie weist daher in einer Symbolbeziehung auf den Schopfer hin und sie ,spiegelt ' ihn in einer

je einseitigen, inadaq_uaten Weise." l S) Die rela

-sies van grond - gevolg en oorsaak - werki~1g is egter ook aanwesig in die inhoud van die

religieuse belewenis. ,,Aber sie sind erlebte Relatio:nen , nicht gedachte, • • • 1116)

Scheler . Vom Ewigen, p. 159.

Id. p. 161.

Hulle is tegelyk egter ock simboliese relasies. Net

so~s die vreugde op die laggende gelaat uitgedruk word, so druk God Hom uit as die almagtige werksa~e.

Scheler gebruik ook d~e beeld van die sk1ynwerker en die kunstenaar. rat 'n tafel die werk van mensehande is en dat 'n bepaalde skildery 'n werk van Rembrandt is, sien ons in die proauk self.

Scheler gee ons dus hier sy verklaring vir die ~oontlikheid van die natuurlike openbaring, nl. die simboliese heenwysing van die dinge na God.

Uit bostaande hlyk dat Scheler as irrasionalis die Aristotelies-Th:mistiese k~usaliteits~ewys vir die bestaan van God verwerpo Vir Scheler le die natuurlike religie immers qp die terrein van die irrasionele en die kousaliteitsbewys is 'n saak van die rede.

Vir Thomas is die kenfakulteit vir in beide die fil0s:fie en die natuurlike toologie die rede. Met die rede word dus cok kennis van God verkry deur die

skeppi~g te bestudeer. In ons kennis van God op natuurlike wyse styg ons dus vanuit die skepping op na God. Maar omdat Thomas onderskei tussen natuurlike en bo-natuurlike gcdskennis (laasgen:emde verkry deur die geloof as die ander kenfakulteit), is sy siening anders as die van Scheler. Vir Scheler is die ken-fakul tei t in die natuurlike godskennis nie-redelik. Dit is belewing wat irrasione~l Yan aard is. Scheler

k~m dus ook tot natuurlike godsdier.s vanuit die skepping en met 'n natuurlike kenfakulteit, dog

Thomas se siening is hier irrasio~alistis2 ~mgebuig.

Verhelderend is 'n vergelyking van Thomas en

Scheler met die Christelike siening. Vir beide Thomas en Scheler kom die mens tot natuurlike gcdskennis

so~der die lig van die Skrif. Die Skrif daarenteen leer dat die sl:cpping alleenlik reg geken kan word as die lig van die Skrif daarop val. G~d openbaar Homself wel in natuur dog sonder die lig bly die open-baring onbekend~ en word die algemene Godsopenharing ncodwendig vervalsQ (Romo 1 : 20)

Vir die religieuse bc.:wussyn is die ,,Ens a se" en

die aldeurdringende werkkrag wesentlik verbind met God

as die Heilige. Di~ is die ho~gste waarde waarop all3

ander waardes gefundeer is. l?) Die waarde heiligheid

is 'n wesenheid wat nie uit i ets aDders afgelei is nie.

Scheler noem dit 'n vaste groo+heid. lB)

Die verhouding tussen religie en filosofie.- Voorgaan

-de bring ens by Scheler se siening van die verhouding

tussen religie en filosofie. Wysgerige kenne sowel as

religieuse kenne le beide op die irrRaionele terrein.

N&u moet ons in gedagte hou dat Scheler f eLomenoloog

is. Wysgerige kenne is nie rasioneel nie, maar wel

'n onmiddellike skoue van wesenhede. Net soos God in

die religieuse akte aanskou of ervaar word, net so is

daar ander nie-religieuse aktes waarin nie God nie

naar wel ander wesenh8de aanskou word. Die bron wat

alle filosofiese aktiwi tei t voer. is die verwondering

~,

das

uberhaupt Etwas ist und nicht l ieber Nichts."l9)

Dit noem Scheler die eerste en onmiddellikste

ewide

n

sie~O)

Hierdie evddensie meet :r.ou nie verwar word met die₁₁Ens

a se" soos gegee in die religieuse akte nie. Ili t is

gegee in 'n nie-religieuse akte. Scheler se: ,,das

seiende, wie es an sich ist, blei~t die selbstandige

Urkategorie der Metaphysik." 21) In t eenstel l il'lg met

die filosofie is die religie gegrond in godsliefde en

in 'n verlange na 'n finale heil van die mens sel f en

van alle dinge. Religie is in die eerste plaas 'n

heilsweg. , ,Das Sumnn;..m bonum, nicht das absolut

Wirkliche und sein Wesen, ist der erste Intenti~ns­

gege• stand des religiosen Aktes. 1122 ) Die absolute

synde en die hoogste goed is egt er slegs verskillend

as intensionele ,,Gegenstande". Beide wortel in een

realiteit.23) Scheler praat dan ook van beide ,,Entia

intentionalia" wat 'n noodwendige r eele identiteit be

-sit.24) (In Gie kenleer is breedvoerig aangedui wat

verstaan word onder die intensionele ,,Gegenstand."

en ons verwys die leser daarheen. )

17. Scheler. Formalismus, p.116. ,,Alle moglichen Werte

sind a9er ,fundiert' auf den Wert eines unendlichen

person.lichen Geistes • • • "

18. Scheler. Vom Ewigen, p.p. 165 - 1&6. ,,Als Wertart

ist sie eine absolute feste Grosse, die sich in keinem

SinnE- aus irgend etwas and8rem ,entwickelt' hat."

1, . Id. p.13~. 24. Vom Ewigen. p.136. vgl. ook

20. Id. p. 9 3 Kenleer.

Die reele identiteit of d~e insig daarin berus egter

nie op 'n identiteit van inhoud in die twee ,,Entia" nie, maar berus op '~ aprioriese stelling, dat dit

bestaan. Die waarborg vir hierdie stelling is die een -heid van die menslike gees en die gevolglike teenstry -digheidslose karakter van al s~r st el linge.

Die heil van alle dinge is dus die selfstandige

oerkategorie van oie religie, terwyl die van die fil0 -sofi e die synde is. Die hoogste goed (die heilige)

kan dus nie afgelei word uit die synde of die ree~e

nie. Daar is egter ,,ein identisches Teilelemen4J"

in die twee

intensionel

e

11

Gegenstande

11

9

25

~aarop

in die laaste instansie hulle noodwend~ge samehang ook in die mens like gees berus. Di t is die , ,Ens a se '', maar so

opgevat dat die ,,Ens" nog indifferent is teenoor die begrip van die absolute reele (Realen) en die van die

absolute heilige goeie. Foutief is dit egter ~m te meen die religie ontneem die gedagte van die ,,Ens

a se" aan die filos0fie of anderwom. Die , ,Ens a se" is egter die laaste l ogiese subjek waaraan die religie

en die filosofie attribute toeken.

Se gesien, sal ons die verskille tussen die t~Ee

intensionele ,,Gegenstande" raaksien. ,,Der Intentions -Gott der Religion k1=mnt Zorn., Rache , Liebe, und zwar in abwechselnden Zustanden. Der raetaphysische Got t ist ein

absolut unveranderliches Ens - ohne dtese moglichen

Pradikate.1126 ) Daarom gee beide religie en filosofie

saam 'n beeld, hoewel ir,adekwaat, van God,

Weer eens sien ons invloed van Thomas, maar daar

vind weer 'n ombuiging in irrasionalistiese sin plaas. Thomas onderskei tussen natuurlike en bo-natuurlike

religie , as liggende op verskillende terreine. Scheler

plaas filosofie en religie op een terr ein nl. die

ir~asionele. Net soos Thomas een kenfakulteit nl~ die rede ken op die terrein\0.n die natuurlike religie en

die filJsofie maar met verskillende velde van o nder-soek, ken Scheler ~ok een kenfakulteit; dog dus net

irrasioneel van aard.

25. Scheler. Vom Ewigen, p. ~35.

2 6 • Id • p. 13 6 •

e Materials attribute.- By die bepaling van die meer as formele attribute (materiale) moet 'n bepaalde metode gev~lg word. Daar w~rd uitgegaan van die stru.ktuur

van die menslike gees en da:-: word per analogie attribute

aan God toegeskryf ~ God moet as sodanig so v~orgestel

word, dat die wereld sy moontlik openbaring kan wees.

As ens dus weet dat God is~ en wereld is, en dat die

wereld Sy openbaring is, dan kan aan God eienskappe

toegeken word wat ontneem is aan die wereld.27)

Hier-die oordrag is nc:::idsaaklik omdat God Homself in die

wereld simbolies spieelo Die wereld wys heen na God

net soos die spieelceeld heenwys na die werklike

dinge~

8

)

Dit is die simb~liese verhouding en nie ·~- kousale

ver-houding tussen God en wereld wat lei t8t hierdie

oor-dra~

~

~ierui

t

~

lyk

dat God eers die gestalte van die

wereld moet aanneem om natuurlik ke~baar te word en te

wees. Scheler ken cok 'n pre toe aan die simcoliese

verhouding bo die kousale.

Hierdie attribute wat oorgedra word ~p God is

egter onuitdruklik en inadekwaat. Hu.lle is o~uitdruk­

lik want hoewel verskillende eienskappe aan God toege-ken word, is Hy absoluut eenvoudig en ondeelbaar.

Ook hiervoor is Scheler afhanklik van Th0mas en

Aristo-teles in hulle opvatting va:-: God as suiwere vorm.

Vol-gens Scheler vervat elke eienskap alle ander

eien-ska:ppe, d.w.so die vclheid van sy wese gaan. op in elke

eienskaF. Die Goddelike gees het nie aparte vermoens

soos bv. wil en verstandnie, want dis 'n teken van

menslike ~~v~l~aakthei1o Die verskillendo G~ddelike

bepaalC\hede het wel sin inso-,-er h'.1lle beteken dat (fod

hulle wel het maar dat ens nie die ontbrekende skakels

27. Scheler. Vom Ewigen, Pol72

2

&.

Id. 1· 172. ,,Darum vielmehr, weil Gott in der Welt

und ihre.m Wesense.ufbau offenbar wird, weil er sich

symbolisch in ihr spjegelt, weil ihre

Wesenseinheil;-en ,Spuren'&Bedeutungen, d.~. Hindeutungen auf sein

ken wat hulle tot 'n eenvoudige eenheid saambind.29)

Sy liefde is d•.:ts cok Sy wil en verstand en Sy wil is

ook liefae ens~ Gcdsliefde dru.k ~us nie net sy liefde

uit nie en is cit cus c.1uitdrukliko Dit d1'-l.k nie

alles uit wat dit is nie.

Die eienskappe is inadekwaat aangesien God veel

ryker is as die geopenbaarde eienskappe. Ons ken

Hom slegs i:~ die mate Viat Hy Hem aan ens openbaar het.

G~d en Sy openbaring dek mekaar dus nie.

Daar is nie net 'n kwantitatiewe onderskeid tussen

God en sy skepping nie, maar eek :n wesensverskil.

Daar~m is alle eienskappe wat aan Gee tcegeken word slegs analogies bed'.:'elJ0) Nj_etee:r:.staan'le ooreenkoms is daar dus ook verskil.

van die analcgia entiso

Hier het ons Thomas se leer

Die grcndleggende attribuut van God is gees

( Geistigkei t) o Wat bring Scheler <laart'.:le? Die

hoog-ste beginsel van die fenr·menclogie lui as volg: , ,Es

bestehe ein Zusammenhang ~wischen den Wesen des Gegen

-standes u::d dem Wes en des intentir-nalen Erlehnisses .'31)

Tussen die akte en die Uegenstand heers 'n

wesensane-hango Die akte is geestelik van aard. Die wereld as

sodanig stao.n i:i ;n Vlesensrelasie tot God as gees en

wel as geestelike perso~n.

WJrd die G21delike gees in verband gebring met die heilige , , :-·A1s a se , 11 dan het ons 'n , , in sich selbst

~

r:

dender Gei

sJ.,

:;

J~)

en d:.. t betcl::on 3.bs::Jlute vryheid en selfbepalingo

29. Schelero Vcm Ewigen ~o 21.1. ~ ~T'ie attri"!Juti ven

Bestim-mungen des e3ttlichen Geistes iioerha1-1pt als Liebe ,

Wille, Vernunf-t etc. haben gleichwohl einen guten und

berechtigten Slnn, inssfern sie mur aussagen wollen,

dass C.er g~"'ttliche Gej_st auch Krafte dieser Wesensart

und -richtung in sich tatsnchlich ent:'.:lalten musse,

ohne dass wir freilich die kcntinuierlichen

Zwischens-stufen und -gliedc::: ang.:;1-zn k1:1nen, die im gottlichen

Geiste diese Krafte zu einer Einheit zusammenbinden.

Die attributiven Aussagen haben also den Sinn, dasA

sie we~er reale noch ~~strakte Teile C.em g8ttlichen

Geiste zusprecher~, so2-:.dern nur cesagen: G~ttes Geist

gleiche in cieser und jener Hinsicht ~e~, was wir am

mens~hlichen Geiste je ~ie~'e , Wille Verstan-i etc.

nenneno i;

30. Vom .Ewigen (Scheler), r~l74.

31

.

Scheler~ Fcrmal~smus , ~,27Jn

32 .Scheler~ v~~ EwJ.ee~₇ ~~180.

Aan die Goddelike gees word aanskouing en denke toege

-ken. Die Goddelike denke is egter nie diskursief soos die

menslike denke nieo Dit het ni e di e , ,Gliederungsform von

Begriff, Urteil, Schluss o • .,11_{3 3 ) ni el' want begrippevorming,}

oordeel en gevolgtrekkings is slegs 1_{n biologied en sosiaal}

bepaalde , , benuttingsvorm" (Verwertungsform) van die suiwere

hebbe van betekenis in diens van menslike doeleindes.34 ) God

is egter verhewe bo die biologiese en sosiale. Ook die

skeiding van denke en aanskouing is nie van toepassing op

God nie. Om te aanskou is om die ker.:1e te rig op die

indi-viduele, terwyl denke dieselfde kenne is maar gerig i s op

di e universeleo3 5 ) Dit is dus slegs twee r igtings van een

en dieselfde gees. Onder denke en aanskouing in hulle oor

-spronklike eenheid verstaan Scheler hier intui t iewe verstando

Alhoewel die aanskouing en die denke beide gerig is op wes

en-hede, dui die onderskeiding van di e universele en individue

-le op Thomaso Vir Thomas egter word die individuele deur

die sintuie geken. Dit is weer 'n ombuiging van Thomas in

irrasionalistiese sin3

Die wereld bestaan ui t wese en , , Dase in 11 ₎ 6 ) _Die

werklike bestaan van iets, di e reeelsyn daarvan veronderstel

'n werking waardeur die ideele reeel word. Die mensli ke

wil is e~ter die enigste gegewe geval as geestelike funksie

waardeur 1_{n wese oorgaan in die reele, d.w. s . 'n reele}

bestaan verkryc37) Aan God moet dus 'n wil toegeken word.

So 'n wil moet egter persoonlik wees d.w.s . dit moet deur

insig gelei word anders is dit slegs 1_{n blinde noodlotsmag.}

Die opvatting van 1_{n wilsprimaat moet egter ver}

-werp wordo Die liefde is die oorspronklike wortel van

die geeso Dit is die kern van die Goddelike aktsentrum.38)

330 Schelero Vom Ewig en, p,, 212 .. 340 Id., p. 212.

35. Id. p .. 212.

36 C> Id., Pe 96. 37 0 Id. Po 2140

Slegs die liefde maak dit verstaanbaar waarom God sy wil in die vorm van 'n skepping uit en nie ewig in Homself rustend versJote bly nie.3 9) Die wereld is m.a.w. , ,eine erstarrte Liebesqueste. 11_{40) God skep}

uit liefde en is daarna in l iefde gerig op sy skepping,

anders sou dit t ot niks versink nie. Scheler praat van die ,,universelle Liebesbejahung des Wesens und Daseins

des endlichen Gegenstandes durch Got t; durch sie

allein ist der Gegenstand (gleichsam gerettet aus d~m unendlichen Meere des Nichtseienden und der

Nichtig-kei t) " ;4l). . . • In hierdie sin is Godsliefde, soos

alle liefde neerbuigende liefde in ~nderskeid van die

Griekse opvatting w&t die liefde sien as 'n rigting

van die laere na die hoere. (Plat~: ,,Waren wir

Gotter, WU.rden wir nicht lieben. 11₎ 42 ) _Hiermee

ver-werp Scheler dan ook die monargianisme,43 )want God is

nie die onbeweeglike beweger wat verhewe bly bo sy

skepping nie. Nee, Hy buig Hom neer en maak bemoeie

-nis met sy skepping.

Ook moet die primaat nie aan die denke t oegeken

word nie. Die metafisiese stelsels van Plotinus ,

Spinoza, Hegel ens. huldig 'n eensydige opvatting van

G~ds gees. Die gees het immers ook 'n a-~ogiese sy.

nat God 'n persoon moet wees blyk nie net uit die

wesensrelasie tussen persoon en wereld nie (aktes of

in·wnsionele belewenmsse behoort tot 'n persoon) ; dog

die hoogste waardes is persoonswaardes. God is draer

van die hoogs-Lie waardes nl. :h.eiligheid.

God as persoon of gees besit geen liggaam nie,

(Leie ). Deur die menslike gees onafhanklik te maak

van die liggaam kry ons 'n idee van Go1 as 'n lyfvrye

39. Scheler. Umsturz, p. 81

~O. Scheler. Soz. u. Weltanschauungslehre, p.137.

~l. Scheler. Vom Ewigen, p.307

42. Scheler, Umsturz, p. 72.

43.

Iu

.

p. 73: ,,Jetzt ist Gott fur die Liebe der

JJinge kein ewiges, ruhendes Ziel - • • • ·.vie ,das

Gelieete den Liebenden bewegt' , sondern sein Wesen

selbst wird Lieben und Dienen und para.us folgend

erst Schaffen, Wollen, Wirken. An Stelle des ewigen

,ersten Bewegers ' der Welt t r i t t der ,Schopfer' ,

der sie ,aus Liebe ' schuf. "

gees. Die si:.1tuiglikheid ( sinlikheid?) wat eie is aan die liggaam het 'n op rekende funksie. Dit breek die eenheidsfunksie van die menslike persoon op. Dit sou gevolglik Gods eenvoud ophef. Daarom is die biologiese waardes van nuttigheid en aangenaamheid ook nie van toepassing op God nie. 4 ) Die ooreenkoms is hier met Thomas opvaµend. Vir horn is God suiwer vorm, souder materie, komposisie of liggaaiu. God se wese is dieself -dP. as sy intel:ek en wile By Scheler vi1:d daar 'n 0 m-buiging in irrasionalistiese sin plaas. Die prinaat word aan die emosionele (irrasionele) nl. die liefde toegeken.

God het ook geen psige nie, wat Sheler ook die , , Ich" no em. Di3 ,,Ich" staan teenoor 'n

,,

Du"

,

wat natuurlik onsinnig is ten opsigte van God. G( d staan nie in 'n weoensrelasie t --it 'n ,

,

Du

"

nie; dit geld slegs vi r die mens. 'n Ander en meer fundamentele

rede is dat die pers0on suiwer aktualiteit is en Gol is suiwer persoon d.w.s. slegs akte. Die psigiese noem Scheler 'n plekswaarde waarmee hy bedoel dat die akte hulle wel deur die psigiese funksies uit, d~g

nooit self psigies word nie. Ook dit hou verband met die vorm-materieskena.

As oneindige ge3s staan God in 'n repaalde ver-houding t0t getal, ruimte en tyd. God is ontelbaar omdat Hy nie deel het aan getal nie. Die G dsidee sluit alle getalsbepaaldheid ~it. Ons kan dus ook nie se dat God een is nie. Hy is die absoluut enigste ( Einzige) . Hy is , , der einzige Fall seiner Gattung1

· " A..S '\

Om hierdie r ede het God geen veelheid van vermoens nie, want veelheid impliseer getal. Die Christelike wys-begeerte se dit ook; dog om ander r edes nl. dat die aritmetiese 'n sus- so-bepaaldheid van die aardsgeskape subjek is. God is nie aardsgeskape nie en het dus

nie deel aan hierdie of enige ander van die bepaaldhede van die aardsgeskape subjeK nie. V~r $eheler daaren -teen le die rede in sy opvatting van wesenhede, Elke wesenheid is verskillend van 'n ander en wel W8sen-li:k.

4~. Scheler . Formalismus , p.589" 45. Scheler. Vom Ewigen, p.188.

God qS wesenneid is 'n ander wesenheid as die

gerealiseerde wesephede in die wereld. Die wesenhede

van getal, tyd en ruimte, alhoewel wesenhede is anders

a,s die wesenheid , ,God11_{, Soos ons in Scheler se}

wets-i~ee sal aant~vn is alle wesenhede,ontologies gesiert,

identies in die sin dat alle weeenhede wesenhede is.

Net soos alle Qome nog borne is, verskil hierdie bGom

van daardie boom. God is oik bo-ruimtelik en daaro~

onmeetlik~ Di t beteken egter nie dat Hy onein1ig

groat is nie, Hy het geen grootte want di t is 'n rui::~­

telike bepaaldheid. Daar~m kan Hy ook orals wees wat egter nie identies is met oral-wees , nl. o~ elke punt

in die ruimte nie,

As bo-tydeljk kan Hy ook in die tyd wees sonder om tyds te word. Hy is ewig wat egter onderskeie is

"Tan alle tyd te vul ""If die absolu·J.t voortdurende.

f Persoon-wereldrelasie,- Volgens Scheler, soos r eeGs genoem, heers daar 'n wesensrelasie tussen p9rsoo~ en

wereld. Elke persoon is egter individueel sodat ook elkeen se wereld, as saaklike korrelaat ; individueel

is. Onder wereld val ,,Ichheit , individuelles Ich,

alle wesenb~ften Konstituentien des Psychischen;

desgleichen Aussenweltlichkeit, Raumlichkeit, Ze it-lichkeit, Leibphanrrnenen, Dinglichkeit, Wirken u.s.w .. u.s.w. 1146 ) Hierdie t ,Weltfaktcren'1 tref ons aan in

enige wereld. 4 7 ) Ook di\3 bepaalde verhouding waari1₁

hierdie faktore tot mekaar staan, geld vir enige

moont-like wereld. Scheler noem dit die aprioriese wet

-matige opbou. Hierdie soort wereld staan nou teeno~r

enige persoon as aaaklike korrelaat. Maar nieteen

-staande hierdie algemene wese van wereld het elke

mens-like persoon 'n ~ie persoonlike wereld. Dit bevat vir elke persoon 1_{n ,,letztes Eigenartiges}11 _{wat nie e:,evat}

kan word in algemene begrip~e wat verwys na universele

waarhede nie. Dit het 'n ,,originalen Wesenszug, der

nur und nur der ,Wel t ' dL;ser Person und keiner anderen

eignet. 1148 ) Die fei t dac di t sd is , is egter nie em

-piries gevind nie en dit is ook nie 'n aprioriese

~6. Scheler. Formalismusi p.404.

4

7

.

Id. p. 404-. 48. Id. p. 404.