Les XXI Schokkaert

(1)

Intergenerationele

rechtvaardigheid en pensioenen

(2)

1. Inleiding

• diepe emoties zonder veel analyse • moeilijke technische argumenten

verbergen ethische en sociale implicaties • ideologische wolken

– privatisering en solidariteit

• nuchtere, zo objectief mogelijke maar waardenbewuste analyse

(3)

Structuur

2. Feiten en uitdagingen: het Belgische pensioensysteem

3. Inzichten uit het wetenschappelijk onderzoek

4. Intergenerationele en intragenerationele rechtvaardigheid

(4)

2. Feiten en uitdagingen

A. structuur van het pensioensysteem

1. EERSTE PIJLER:

– repartitie

– pensioenbedrag gebaseerd op het gemiddelde loon

– Bismarcksysteem, maar:

minimumpensioenen en plafonds – gelijkgestelde perioden

(5)

2. TWEEDE PIJLER:

– groepsverzekeringen en pensioenfondsen: collectieve kapitalisatie

– traditioneel vooral gebruikt door hogere inkomens

– vanaf 1/1/2004: "solidarisering"

• iets meer dan de helft van de werknemers?

• ongeveer 25% van totale pensioenuitkeringen?

(6)

2. Feiten en uitdagingen

(7)

(8)

(9)

2. Feiten en uitdagingen

C. de vergrijzing

(10)

(11)

Voorzichtigheid geboden?

• hypothesen over toekomstige evolutie productiviteit (+ 1,75% per jaar), over

werkloosheid (van 14% nu naar 7,5% in 2030), over uitgaven gezondheidszorg

• noodzaak van een streng begrotingsbeleid • geleidelijke erosie van het wettelijke

(12)

2. Feiten en uitdagingen

D. activiteitsgraad van de ouderen

• gemiddelde leeftijd van uittreding uit de arbeidsmarkt: 57 jaar

• vooral vroege uittreding bij laaggeschoolden

aantal gepensioneerden x gemiddeld

pensioen = aantal actieven x gemiddeld loon x gemiddelde bijdragevoet op loon

(13)

(14)

3. Inzichten uit het onderzoek

A. de band tussen bijdragen en

uitkeringen

• economische gevolgen van een bijdragenverhoging

• vormt alternatieve financiering een oplossing?

• belangrijker is de structuur van de uitkeringen

– wanneer loonsverhogingen en/of harder

werken niet alleen tot hogere bijdragen leiden, maar ook tot een hoger pensioen: wellicht

(15)

3. Inzichten uit het onderzoek

B. kapitalisatie versus repartitie

• echte vraag: effecten op spaarvolume en op investeringen?

– wellicht eerder beperkt

• bij de overgang is er een generatie die "dubbel" betaalt

• "kapitalisatie" door de overheid: het Zilverfonds en de afbouw van de

(16)

3. Inzichten uit het onderzoek

C. defined benefit versus defined

contribution

• defined benefit: pensioenbedrag op voorhand vastgelegd

defined contribution: pensioenbedrag

bepaald op basis van opbrengst bijdragen • binnen een repartitiesysteem cruciaal voor

de verdeling van de last van de vergrijzing over de generaties

– DB: de actieve bevolking draagt de last – DC: de gepensioneerden dragen de last

(17)

3. Inzichten uit het onderzoek

D. baten en kosten van privatisering

• minder gevaar voor politieke inmenging • belangrijk zoveel

mogelijk mensen te betrekken bij het

gebeuren op kapitaalmarkten

• privatisering leidt tot individualisering en ondermijnt gevoelens van solidariteit

• lager geschoolde

burgers gemakkelijke prooi voor verkeerde informatie

(18)

3. Inzichten uit het onderzoek

E. vervroegde uittredingsmechanismen

• vervroegde uittreding kan met vele factoren samenhangen (bv.

arbeidsomstandigheden)

• maar internationale verschillen hebben in de eerste plaats te maken met financiële prikkels – impliciete belasting op werken • in België sterk beïnvloed door systemen

(19)

• nu sociaal verankerd!

• "Op welke leeftijd hoopt U op pensioen te gaan?"

(20)

Vervroegde uittreding als

tewerkstellingsmaatregel?

(21)

Waarom perverse effecten?

1. Wanneer het aantal inactieven toeneemt, is er een opwaartse druk op de lonen.

2. Het is niet mogelijk hooggeschoolde oudere werknemers door

laaggeschoolde jongeren te vervangen. 3. Kosten van (permanente) economische

(22)

4. Intergenerationele en

intragenerationele rechtvaardigheid

• Twee onaanvaardbare uitgangspunten:

– verworven rechten

– gelijke bijdragevoeten voor alle generaties ("generational accounting")

(23)

Een ethisch referentiekader

• alle mensen moeten gelijke kansen krijgen om hun doelstellingen te realiseren

• ze zijn verantwoordelijk voor hun eigen

voorkeuren, maar moeten gecompenseerd worden voor verschillen in hun externe

omgeving of aangeboren eigenschappen waarmee ze zich niet identificeren

(24)

Leeftijdsgroepen versus cohorten

-Leeftijdsgroepen - Cohorten: 30 40 50 60 1960/61 15.2 15.6 14.0 11.5 1972/73 19.7 20.3 18.8 16.9 1984/86 20.6 23.6 22.2 21.7 1987/90 21.4 25.4 23.7 23.9

- per capita consumptie in VS, in duizenden 1993 $ 30 40 50 60 30 in '60 15.2 20.3 22.2 23.9 30 in '72 19.7 23.6 23.7 30 in '84 20.6 25.4 30 in '90 21.4

(25)

identieke mensen

binnen cohorte verschillen binnen cohorte identieke

cohorten geen probleem van rechtvaardigheid intragenerationele rechtvaardigheid verschillen

tussen cohorten

intergenerationele

(26)

identieke mensen

binnen cohorte verschillen binnen cohorte

identieke

cohorten geen probleem van rechtvaardigheid intragenerationele rechtvaardigheid

verschillen tussen

cohorten

intergenerationele

rechtvaardigheid globale rechtvaardigheid

A. Identieke mensen in identieke

cohorten

(27)

Situatie 1: niet-overlappende cohorten

• mensen zouden zelf verantwoordelijk zijn voor de spreiding van hun arbeidsinzet

over hun leven

• vroeger op pensioen: meer sparen en/of harder werken en/of lager pensioen

• vergelijk twee cohorten met verschillende verwachte levensduur

(28)

Situatie 2: overlappende cohorten

• repartitie: mogelijkheid van risicodeling bij onverwachte schokken

(vergelijk: repartitie in traditionele families versus repartitie door overheid)

• hoe ver zal efficiënte verzekering moeten gaan? • Musgrave voorstel:

constante verhouding tussen netto-inkomen gepensioneerden en netto-inkomen actieve bevolking

• vanuit standpunt van risicospreiding best een gemengd systeem

(29)

identieke mensen

verschillen intergenerationele globale

(30)

• herverdeling van "rijkere" naar "armere" cohorten volledig gerechtvaardigd, indien er geen verantwoordelijkheid speelt

• voorbeeld 1: welvaartstoename bij de actieve bevolking

– onverwachte schok

– OF: inspanningen jongere generatie – OF: investeringen oudere generatie

• voorbeeld 2: vergrijzing

– onverwachte schok

– OF: "beslist" over de daling van het geboortecijfer

(31)

identieke mensen

verschillen intergenerationele globale

(32)

Minimumpensioen en Bismarck

• voorrang voor een zo hoog mogelijk minimumpensioen

• MAAR:

– intergenerationele risicodeling via repartitie ook voor hogere inkomens van belang

– politieke houdbaarheid van het systeem

– arbeidsmarkteffecten hangen af van de band tussen bijdragen en uitkeringen

(33)

Bijkomende overwegingen van

intragenerationele rechtvaardigheid

1. Gelijkgestelde periodes (indien geen vrijwillige keuze)

2. Verschillen in de kwaliteit van de

arbeidsomstandigheden weerspiegelen gedeeltelijk ongelijke kansen

(34)

identieke mensen

binnen cohorte verschillen binnen cohorte

identieke

verschillen tussen

cohorten

intergenerationele

rechtvaardigheid globale rechtvaardigheid

5. Hervorming van het

(35)

A. intergenerationele rechtvaardigheid

en de eerste pijler

• moeten de pensioenen welvaartsvast worden gemaakt of integendeel

verminderd?

• zijn de jongere en toekomstige generaties de klos?

(36)

A. intergenerationele rechtvaardigheid

en de eerste pijler

verminderd?

2000 2050

Belasting op arbeid als % brutoloon 45 75

(37)

A. intergenerationele rechtvaardigheid

en de eerste pijler

verminderd?

(38)

Moeten huidige generaties grotere

inspanningen leveren?

• ETHISCHE argumenten?

– verantwoordelijkheid voor daling geboortecijfer?

– repartitiesysteem ongerechtvaardigde "gift" aan vroegere generaties?

• ECONOMISCHE argumenten!

• Musgrave-regel als een maatschappelijk compromis?

(39)

B. intragenerationele rechtvaardigheid

en het evenwicht tussen de

verschillende pijlers

• EERSTE PIJLER:

– minimumpensioen mag niet in het gedrang komen

– discussie over gelijkgestelde perioden

– band tussen bijdragen en uitkeringen mag niet verder worden afgezwakt, als we de zwakkere groepen in de samenleving

(40)

• DERDE PIJLER:

– sfeer van de vrije keuze

– GEEN goede redenen voor fiscale stimulering

• TWEEDE PIJLER:

– kapitalisering

– door de hervorming van 2003 "gesolidariseerd"

Verschil tussen een eerste pijler van het Bismarck-type en een gesolidariseerde tweede pijler niet zo groot

(41)

C. de eindeloopbaanproblematiek

• verlenging van de actieve loopbaan evident noodzakelijk!

• toepassing principes van "gelijke kansen" en "verantwoordelijkheid"

– idee van een "normale" loopbaan, uitgedrukt in een aantal gewerkte jaren

• studieperiode NIET meegerekend

• bredere discussie over verwachte levensduur en arbeidsomstandigheden

(42)

De tewerkstelling van (vooral)

laaggeschoolden vergt een gericht en actief beleid.

Vervroegde uittredingsmechanismen zijn

een inefficiënte en perverse maatregel als deel van het tewerkstellingsbeleid.

Verschillen in het moment van uittreding zijn perfect gerechtvaardigd.

(43)

6. Uitleiding

• feiten, theoretische verbanden, waarden

• lacunes in onze kennis moeten aangeduid worden, maar mogen niet paralyseren

• onzin is onzin

– "de pensioenkassen zijn leeg"

– kapitalisering = privatisering = individueel DC-systeem

(44)

• ethische vooronderstellingen moeten geëxpliciteerd worden

• genuanceerde verdediging van het model van de Europese welvaartsstaat

– tegengewicht bieden tegen hen die paniek zaaien

– maar tegelijkertijd zijn hervormingen dringend noodzakelijk

• Gezondheidszorguitgaven een veel moeilijker probleem!