De bevolkingsexplosie: probleem of kans ?
Prof. Dr. Gerard Govers
Je kan er niet omheen: de wereldbevolking groeit sterk. Er komen in de volgende 35 jaar nog 2 miljard mensen bij op een planeet die al kreunt onder de last van een wereldbevolking van 7 miljard mensen. Velen vragen zich af waar dit moet eindigen: zijn we op weg naar een planeet die, omdat er steeds maar mensen bijkomen, volledig onbewoonbaar wordt ? Is er een uitweg uit die steeds klimende bevolkingsspiraal ? Of moeten we gewoon aanvaarden dat we niet in staat zijn om de bevolkingsgroei in te tomen zonder dat er calamiteiten gebeuren ?
Om die vragen te kunnen beantwoorden moeten we begrijpen hoe en waarom de wereldbevolking groeit. Het eenvoudigste groeimodel dat we kennen is exponentiële groei: daarbij groeit een populatie elk jaar aan met een fractie van zichzelf: er komt bv. elk jaar 1% of 5% van de huidige bevolking bij. Exponentiële groei heeft twee belangrijke eigenschappen: (i) de groei gaat steeds snelller (want hij is proportioneel met de bevolkingsgrootte) en (ii) de populatie zal, na verloop van tijd, eender welke vooropgestelde waarde (bv. 10 miljard mensen op Aarde) overschrijden.
Als je naar de historische globale bevolkingsgroei kijkt, dan lijkt die groei niet exponentieel, maar super-exponentieel. De groei lijkt dus nog sneller te gaan dan het exponentiële model voorspelt. Met andere woorden: als de groei van de wereldpopulatie in de toekomst zou voortgaan zoals in het verleden het geval was, dan hebben we inderdaad een groot probleem en kunnen we in een doemscenario terechtkomen.
Maar een wat nauwkeurigere analyse toont al snel aan dat het bevolkingsgroei sterk variabel is in ruimte en tijd. In sommige landen start de explosieve bevolkingsgroei al in 1850 en lijkt de groei nu gestopt: in andere landen, vooral in het Zuiden, start de groei veel later maar lijkt hij ook veel explosiever. Die variabiliteit laat ons toe om de factoren die groei bepalen te begrijpen.
Wat heeft die snelle bevolkingsgroei op gang gebracht. In het Westen is er een duidelijk verband tussen het begin van zeer snelle bevolkingsgroei en het begin van de Industriële Revolutie. Die laatste is niet zomaar het begin van industriële productie. Het gebruik van fossiele brandstoffen voor productie en transport leidde tot een fundamenteel andere samenleving, die niet langer (hoofdzakelijk) op landbouw gebaseerd was. Dat leidde tot een versnelde ontwikkeling van wetenschappelijke kennis en totale herziening van de agrarische maatschappelijke structuren die de wereld gedurende millennia hadden gedomineerd. Industrie productie is op energie, kennis en technologie gebaseerd en die is
Het gevolg van die fundamentele shift was een onmiddellijke daling van de mortaliteit, ondanks de abominabele omstandigheden waarin mannen, vrouwen en kinderen moesten werken. Dat is een direct gevolg van de fundamentele mechanismen die door de industriële revolutie werden geïntroduceerd: de noodzaak van vorming en onderwijs voor industriële productie en de vergrote wetenschappelijke kennis maakten doodarme arbeiders toch redzamer dan de landbouwknechten die hun ouders waren. Zij werden ook beter gevoed omdat vergrote kennis tot nieuwe voedseltechnologie leidde (zoals sterilisatie) en waren gezonder omdat medische zorg eindelijk op wetenschappelijk inzicht was gebaseerd.
Die daling van de sterfte heeft zicht vanuit Engeland over de hele wereld verspreid tegen een soms verbazingwekkend traag tempo: het duurde tot na WO II vooraleer de sterfte in Afrika eindelijk begon te dalen. Ze daalde dan wel veel sneller dan dat ze dat in het Westen had gedaan: alle kennis die intussen was verzameld kon immers snel worden overgenomen.
Meerdere decennia (tot zelfs een eeuw) na de daling van de stertecijfers beginnen ook de geboortecijfers te dalen, ook weer eerst in Engeland (en Frankrijk). Ook die daling verspreidt zich over de wereld: het duurt wel tot na 2000 vooraleer ze zich in Afrika werkelijk doorzet maar nu is er nog slechts één land waar de nataliteit nog niet daalt: Niger.
Waarom daalt, vanaf een bepaald ogenblik de nataliteit ? Die vraag kunnen we best begrijpen als we eerst naar een verwante vraag kijken: waarom waren die geboortecijfers vroeger zo hoog ? Dat is eigenlijk niet zo moeilijk te begrijpen. In een geëvolueerde landbouwmaatschappij zoals Europa was de kindersterfte (de fractie van de kinderen die stier voor ze 5 jaar oud waren) zowat 30 %. In primitievere landbouwsamenlevingen (denk Afrika en Zuid-Azië) was een sterfte van 50% de norm. Als je in dergelijke omstandigheden zeker wil zijn dat twee van je kinderen overleven moet je zorgen dat je 6-7 kinderen hebt en laat dat nu inderdaad het gemiddeld aantal kinderen zijn dat vrouwen in Afrika voor 1990 hadden (en nu nog hebben in Niger). De industriële revolutie veranderde alles: kinderen waren niet langer een levensverzekering en bovendien moesten ze, om in een industriële samenleving te kunnen functioneren, worden opgeleid. Hun moeders, die ook een opleiding hadden genoten konden tegelijkertijd zelfstandiger beslissen hoeveel kinderen ze wilden en gingen ook beseffen dat zij (meestal) niet in staat waren om de opvoeding van een zeer groot tot een goed einde te brengen. Maar de voornaamste factor was ongetwijfeld de daling van de kindersterfte: die maakte dat het niet langer nodig was dat een koppel zoveel kinderen had om zeker te zijn dat enkelen de volwassen leeftijd zouden bereiken. Het direct gevolg was dat de geboortecijfers gingen dalen: dat gebeurde dus lang voordat moderne contraceptie ter beschikking was: in België had de gemiddelde vrouw, toen WO II uitbrak, nog maar 2 kinderen.
Ook in het Zuiden daalde de nataliteit, maar opnieuw later dan in het Westen. De nataliteit daalde er ook sneller maar niet zoveel sneller dan het geval was geweest voor de mortaliteit. Ook dat is begrijpelijk: iedereen wil zo lang mogelijk leven en dus bestaat er een maatschappelijke consensus om sterfte zo snel mogelijk terug te dringen. Nataliteit wordt echter mede door socioculturele factoren bepaald en die zijn moeilijker te veranderen.
Het gevolg is natuurlijk dat de bevolkingsgroei tijdens de demografische transitie (de evolutie van hoge mortaliteit en nataliteit naar een lage mortaliteit en nataliteit) veel groter is in het Zuiden dan in het Westen. Nu zitten we in de eindfase van die transitie: de globale bevolking groeit niet langer omdat er kinderen bijkomen maar wel omdat we met zijn allen ouder worden. Dat neemt niet weg dat we er alle belang bij hebben om de nataliteit in Afrika zo snel mogelijk te laten dalen: dat geeft die landen meer kans om de toch als sterke groei te absorberen zonder grote politieke of economische schokken. Dat kunnen we doen door maximaal in te zetten op (i) een verdere reductie van de kindersterfte (en dat gaat inderdaad goed) en (ii) een verbetering van het onderwijs in het Zuiden omdat hoger opgeleiden in de transitiefase minder kinderen hebben. Als we dit snel aanpakken heeft dit een dramatische impact: het kan ertoe leiden dat we in 2100 maar met ca. 8 miljard mensen zijn i.p.v. 11 miljard.
De bevolkingsexplosie biedt ook kansen: landen die door een transitie gaan hebben relatief weinig kinderen op te leiden (omdat de geboortecijfers dalen) en relatief weinig ouderen te onderhouden (de bevolking is nog jong). Dit is een uitgelezen periode om werk te maken van snelle economische groei. Om die laatste zo groot mogelijk te maken is er niet enkel onderwijs nodig maar ook goed onderwijs: economische groei is veel sterker afhankelijk van het bereikte onderwijsniveau dan van het aantal jaren dat kinderen op school doorbrengen.
